עס זעט אויס, אַז עפּעס שוועבט אין דער לופֿטן די טעג, וואָס מוטיקט די אַקאַדעמיקער אויפֿן פֿעלד פֿון ייִדיש, אַרויסצוגעבן סך־הכּלען פֿון זייער אַרבעט. אָקאָרשט האָבן מיר רעצענזירט אַן אַמעריקאַנער זאַמלונג וועגן דער מאָדערנער ייִדישער בינע, און איצט איז אָנגעקומען פֿון דײַטשלאַנד אַ וואָגיקער באַנד "לקט: ייִדישע שטודיעס הײַנט", לכּבֿוד 15 יאָר פֿונעם יערלעכן סימפּאָזיום פֿון ייִדיש־שטודיעס אין דײַטשלאַנד.
די הויפּט־אָרגאַניזירער פֿון דער דײַטשער אונטערנעמונג, די פּראָפֿעסאָרן מאַריאַן אַפּטרוט און שמעון נויבערג, צוזאַמען מיט די פּראָפֿעסאָרן אפֿרת גל־עד און ראָלאַנד גרושקאַ, לערערס אין דײַטשע אוניווערסיטעטן, האָבן רעדאַקטירט און אַרויסגעגעבן די זאַמלונג פֿון 650 זײַטן. דער פֿאַקט וואָס דײַטשלאַנד איז געוואָרן אַ צענטער, אויב נישט דער צענטער, פֿון ייִדישיסטיק הײַנט, איז שוין לאַנג אַ פֿאַקט, און נישט קיין נײַעס. דער דײַטשער סימפּאָזיום איז די איינציקע יערלעכע אַקאַדעמישע ייִדיש־קאָנפֿערענץ אויף דער וועלט. אינעם גאַנצן באַנד באַמיט מען זיך אָפּצודרוקן די ייִדישע טעקסטן אויף ייִדיש מיט ייִדישע אותיות, און עס קומט די אַרויסגעבער אַ יישר־כּוח, וואָס זיי האָבן דאָס געהאַלטן פֿאַר וויכטיק.
דער באַניץ פֿונעם וואָרט "הײַנט" אינעם טיטל פֿון אַ ווערק אָדער רעקאָרדירונג (אין די 1950ער און 1960ער יאָרן האָבן עטלעכע פּלאַטעס פֿון דזשעז־מוזיק געהייסן "דזשעז, הײַנט!") טראָגט מיט זיך אַלע מאָל אַ סכּנה, ווײַל ביז דאָס בוך אָדער פּלאַטע ווערט אַרויסגעגעבן איז דער "הײַנט" שוין "נעכטן". צי וועט מען אין 25 יאָר אַרום צוריקקוקן אויף דעם באַנד און באַטראַכטן די אויסגאַבע ווי אַן עכטע אָפּשפּיגלונג פֿון דער ייִדישער אַקאַדעמישער וועלט אין 2012?

ווען אַ פֿאָרשטעלונג האָט עפּעס צו טאָן מיט ייִדן, סטאַרע איך זיך דאָס נישט צו פֿאַרפֿעלן. זעט אויס, אַז טעאַטער איז אין מײַנע ביינער. מסתּמא האָט זיך אָפּגערופֿן עפּעס אַ ווײַטע עלטער־עלטער־עלטער־באָבע מײַנע, אָדער גאָר אַן עלטער־זיידע וואָס זייערע גענען האָבן אָנגעגריפֿן מײַנע געפֿעס־קעמערלעך און מיך אָנגעשטעקט מיטן טעאַטראַלן חומר, אַבי נישט מיטן שׂכל פֿון אַ חמור. ווי עס זאָל נישט זײַן, בין איך אַוועק זען די פֿאָרשטעלונג וואָס רופֿט זיך "געפּרעגלטע הון און לאַטקעס." אויף ייִדיש האָט דער נאָמען בכלל נישט קיין ייִדישן טעם, אויף ענגליש אויך נישט.
די מוזיקאַלישע איין־פּערזאָניקע פֿאָרשטעלונג הייבט זיך אָן מיט מאַרטין לוטער קינגס רעדע וווּ ער האָט געפּריידיקט גלײַכהייט פֿאַר זײַנע ברידער און שוועסטער, וועלכע קומען אַרויס פֿון שקלאַפֿערײַ, מיט דעם לאָזונג: "איך האָב אַ חלום!" (I have a dream).
גלײַך נאָך דער רעקאָרדירטער רעדע, פֿאַלט דער רעפֿלעקטאָר אויף אַ זינגערין, אָנגעטאָן אין אַ פּאָר, וואָס מען רופֿט דאָ־הי "דזשינס"־הויזן, מיט אַ שוואַרץ העמדל, מיט אַ צעפּלאָשעטן קאָפּ האָר, וואָס מען רופֿט דאָ אָן "אַפֿראָ." די חבֿרהמאַנטע הייבט אָן מיט כּל־נדרי, אויסטײַטשנדיק עס מיט דזשעז, און באַלד גייט זי אַריבער צו אַ ליד וואָס האָט צו טאָן מיט "געפּרעגלטע הון און לאַטקעס," און ווען זי ענדיקט, דערוויסט מען זיך ערשט, אַז זי איז די טאָכטער פֿונעם גאָר באַרימטן אַקטיאָר־פֿאַרווײַלער און מאָנאָלאָגיסט — ריטשאַרד פּרײַער.
כ׳ווייס נישט וויפֿל פֿון אײַך געדענקען דעם קאָמיקער. איך געדענק אים גוט, ווײַל ער איז אויפֿגעטראָטן אין די זעכציקער יאָרן אויף דער טעלעוויזיע. גאָר אַ באַגאַבטער קאָמעדיאַנט געווען, פֿול מיט טאַלאַנט, קאָמיזם און פֿאַרווײַלונג.
איך דערמאָן זיך אויך די ביטערע בשׂורה, אַז דער חבֿרהמאַן, דער לץ, האָט זיך אונטערגעצונדן וועלנדיק באַגיין זעלבסטמאָרד. די זאַך איז אים אָבער נישט געלונגען, אָבער קיין שטיק געזונט איז אים דערפֿון אויך נישט צוגעקומען.

רײַזעס פֿון אַ ניו־יאָרקער ייִד
אָקופּירט וואָל סטריט: אַ יאָר שפּעטער
רעפּאָרטאַזשן פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט שמואל פּערלין

Travelogues of a New York Jew
Occupy Wall Street: A Year Later
A Report From Our Correspondent Ross Perlin

מיט עפּעס אַ צײַט צוריק האָט מײַן זון מיך אַ שטופּ געטאָן צום ווערן אַ מיטגליד פֿון דעם קלוב מיט דער צאָל מיטגלידער, וואָס האָט אַנומלטן דערגרייכט ביז העכער אַ ביליאָן נפֿשות איבער דער גאָרער וועלט. די רייד גייט, פֿאַרשטייט זיך, וועגן דעם “פֿייסבוק" אָדער, ווי אייניקע גאָר פּוריסטישע לײַט רופֿן עס, “פּנים-בוך". דער זון האָט געטענהט, אַז אָן אַ “פֿייסבוק"-מיטגלידערשאַפֿט בלײַב איך שטעקן ערגעץ אין מיטלעלטער. ווער וויל עס הערן פֿון זײַן אייגענעם בן-יחיד? האָב איך זיך טאַקע “פֿאַרשריבן".
וואָס זשע האָב איך פֿון דעם הײַנט-צו-טאָג? גאָרנישט, אַ חוץ אַ קאָפּדרייעניש. איך געהער ניט צו דער קאַטעגאָריע מענטשן, וואָס ווילן זיך גלײַך טיילן מיט דער גאָרער וועלט, ווען זיי דערהערן אָדער דערשמעקן עפּעס אַ נײַעס (שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם, וואָס איך האָב די טריבונע פֿון “פֿאָרווערטס") אָדער ווען זיי מאַכן אַ פֿרישן פֿאָטאָ פֿון זייער קאַץ. מיט אַנדערע ווערטער, איך בין נאָך אַלץ ניט — לויט אַלע סימנים — פֿון דער קאַטעגאָריע מענטשן, וועלכע האָבן געהאַט, און האָבן נאָך אַלץ, אַפּנים, אין זינען מאַרק צוקערבערג.
אין דעם זין, געהער איך נאָך אַלץ, אויב איר ווילט, צו מיטלעלטער און פֿאַרשטיי פּשוט ניט די מענטשן וואָס אַנטוויקלען אַן אמתע “פייסבוק"-מאַנקאָליע. פּסיכאָלאָגן האָבן זיך שוין אויסגעלערנט צו דערקענען סימפּטאָמען פֿון דער דאָזיקער קרענק, וואָס איז איינע פֿון אַ סך אַזעלכע אינטערנעץ-מאַנקאָליעס. אַפֿילו אָן “פֿייסבוק" פֿאַרברענג איך, למשל, זייער אַ סך צײַט בײַם קאָמפּיוטער. די בליצבריוו אַליין נעמען דאָך אָפּ אַ שטיקל לעבן. צו באַגרענעצן עס טראָג איך אין מײַן קעשענע אַן אַלטפֿרענקישן טעלעפֿאָן, אָן אַן אַ צוטריט צו דער אינטערנעץ-וועלט.

נאָכן איבערלייענען משה לעמסטערס אַרטיקעלע "צוויי געטאָס — צוויי גורלות" וועגן אַבֿרהם סוצקעווערן און יעקבֿ פֿרידמאַנען ("פֿאָרווערטס" פֿון סעפּטעמבער 14—20), האָב איך זיך שטאַרק דערפֿרייט וואָס זײַן שמועס איז געווען אַרום סײַ גאָר וויכטיקע שרײַבער און פּאָעטן ווי אַבֿרהם סוצקעווער, און סײַ וועגן דעם פֿאַרשוויגענעם פּאָעט און פּראָזאַיִקער יעקבֿ פֿרידמאַן וואָס געפֿינט זיך הײַנט צו טאָג צווישן די אומבאַקאַנטע רעטענישן אין די ייִדיש־ליטעראַרישע שפּײַכלער.
מיט אַ פּאָר יאָר צוריק האָב איך באַשלאָסן צו געבן אַ קורס אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט טאַקע געווידמעט די ייִדישע שרײַבער און פּאָעטן וואָס זײַנען ווייניק באַקאַנט דעם ייִדישן עולם לייענער אין אונדזערע קרײַזן, שוין אָפּגערעדט פֿון די סטודענטן. איך האָב אומישנע דערמאָנט אַ פּאָר פֿון אונדזערע ייִדישע פּראָפֿעסאָרן אין אונדזער אָפּטיילונג, אַז איך גרייט זיך צו געבן אַ קורס וואָס האָט צו טאָן מיט ייִדישע שרײַבער און דיכטער וואָס גייען פֿאַרלוירן צווישן די קלאַסיקער.
האָבן זיי מיר דערלאַנגט אַ לאַנגווײַליקן בליק און זיך אָפּגערופֿן:
"דו מיינסט מסתּמא מענדעלען, שלום־עליכמען און פּרצן."
"ניין!" האָב איך זיך אָפּגערופֿן, "איך מיין די פֿאַרנאַכלעסיקטע ליטעראַטן."
"פֿאַראַן אַזוינס בײַ אונדז?" — האָבן זיי מיך אָנגעקוקט מיט קעלבערנע אויגן. אַ שאלה אויף אַ מעשׂה צי ס׳איז פֿאַראַן. דאָ רעדט זיך וועגן אַ פּלעיאַדע פֿון ליטעראַרישע קינסטלער, און צווישן זיי יעקבֿ פֿרידמאַן, אַבֿרהם קאַרפּינאָוויטש, מה־יפֿית, משה נאַדיר, לעאָן קאָברין, יאָסל קאָטלער, אליעזר שטיינבאַרג, אורי־צבֿי גרינבערג, אַבֿיעזר בורשטיין, יאַנקל יאַקיר, חיים גרינבערג, מאיר חרץ, שיקע דריז, שוין אָפּגערעדט פֿון איציק מאַנגערן, יעקבֿ גלאַטשטיינען, קאַדיע מאָלאָדאָווסקי, יוסף קערלערן, און זיי אַלע באַשײַנען אונדזער ליטעראַרישן אָלימפּ."

דעם פֿאַרגאַנגענעם שבת, ווען מע האָט געלייענט די פּרשה "בראשית", בין איך געגאַנגען אין אַ שיל, וווּ מע האָט פֿאַרשפּרייט עטלעכע בלעטלעך מיט פֿאַרשיידענע דבֿרי־תּורה. יעדע דרשה אין די דאָזיקע בלעטלעך האָט זיך אָנגעהויבן פֿון דער קשיא: פֿאַרוואָס הייבט זיך אָן די גאַנצע תּורה מיט דער מעשׂה־בראשית, און נישט מיט יציאת־מצרים? דער רבֿ פֿון דער שיל האָט אויך געפֿרעגט: צוליב וואָס דאַרפֿן מיר אין דער תּורה אַ גאַנצע פּרשה, וואָס האָט גאָרנישט צו טאָן מיט ייִדן, און וווּ די ייִדן ווערן בכלל נישט דערמאָנט?
אַ סך קלאַסישע מפֿרשים פֿרעגן טאַקע די דאָזיקע קשיא. מיר דאַכט זיך אָבער, אַז ס׳איז בעצם אַ רעטאָרישע קשיא, וואָס יעדער ווייסט שוין דעם ענטפֿער דערויף. די תּורה רעדט נישט בלויז וועגן ייִדן, דערפֿאַר הייבט זי זיך אָן דווקא מיט אַלמענטשלעכע ענינים. און כאָטש אַ סך פּרשיות אינעם חומש האָבן צו טאָן מיט ספּעציפֿיש־ייִדישע מיצוות, קאָן מען נישט איגנאָרירן די אַרומיקע וועלט און מע קאָן פֿון יעדן תּורה־ענין אָפּלערנען אַן אוניווערסאַלן לימוד. מע ווייסט דאָך, אַז אין דער קריסטלעכער וועלט ווערט דער תּנ״ך אָנערקערט ווי אַ הייליקער ספֿר, וואָס דינט ווי אַ קוואַל פֿון אינספּיראַציע און מחשבֿה פֿאַר פֿאַרשיידענע נישט־ייִדישע דענקער און קינסטלער במשך פֿון צוויי טויזנט יאָר.
אַדרבה, זענען די קלאַסישע ייִדישע פּירושים אויף דער פּרשה "בראשית" אָפֿט די לענגסטע, אין פֿאַרגלײַך מיט די אַנדערע טיילן פֿון דער תּורה. יעדער פֿילט, למשל, אַז די מעשׂה וועגן אָדם און חוה איז אָנגעלאָדן מיט "70 פּנימער" פֿון פֿילזײַטיקן באַדײַט, וואָס יעדער מענטש קאָן אין איר געפֿינען עפּעס אַ חידושדיקע פּערזענלעכע עצה. דאָס, וואָס מע פֿרעגט כּלערליי קשיות וועגן דעם אָרט, וואָס די מעשׂה־בראשית פֿאַרנעמט אין דער תּורה, איז אַ קלאָרער אָנווײַז אויף דעם, אַז זי בלײַבט אייביק וויכטיק און רעלעוואַנט פֿאַר אַלעמען.

אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון דער לינטשערײַ פֿון לעאָ פֿראַנק — אַ ייִדישער פֿאַרוואַלטער פֿון אַ בלײַער־פֿאַבריק און דער פּרעזידענט פֿונעם אַטלאַנטע־צווײַג פֿון "בני־ברית" אין מאַריעטע, דזשאָרדזשיע — אין יאָר 1915, איז פֿאַראַכטאָגן מיטוואָך פֿאַרקויפֿט געוואָרן דורכן ליציטאַציע־הויז "סאָטביס" פֿאַר 3,125$.
אויף דער צווייטער זײַט פֿונעם בילד איז מיט אַ בלײַער אָנגעשריבן: "דאָס אויפֿהענגען לעאָ פֿראַנק".
פֿראַנק, וועלכער איז פֿאַרמישפּט געוואָרן צום טויט פֿאַרן דערהרגענען אַ ווײַסע, נישט־ייִדישע אַרבעטאָרין פֿון זײַן פֿאַבריק, די 13־יאָריקע מערי פֿייגען, איז דער איינציקער ייִד, וואָס איז אַמאָל געלינטשט געוואָרן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. פֿון אָנהייב אָן האָבן ס׳רובֿ מענטשן געהאַלטן, אַז פֿראַנק איז אומשולדיק, און אַז אַ שוואַרצער סטרוזש פֿון דער פֿאַבריק, דזשים קאָנלי, האָט דערהרגעט פֿייגען. ווי אַ רעזולטאַט פֿון דער לינטשערײַ, איז מיט דרײַ חדשים שפּעטער, ערבֿ־דאַנק־טאָג, באַנײַט געוואָרן די ראַסיסטישע אָרגאַניזאַציע "קו־קלאָקס־קלאַן", און שפּעטער איז געגרינדעט געוואָרן די "אַנטי־דעפֿאַמאַציע ליגע".
דער פֿאַרקויפֿער פֿונעם בילד, אַ פּריוואַטער זאַמלער אין ניו־יאָרק, וועלכער האָט געבעטן צו בלײַבן אַנאָנים, האָט איבערגעגעבן דעם "פֿאָרווערטס", אַז ער האָט געקויפֿט די פֿאָטאָגראַפֿיע מיט יאָרן צוריק, און זעענדיק, אַז ער וועט עס קיין מאָל נישט אויסשטעלן אין זײַן הויז ("ס׳איז צו מאַקאַבריש," האָט ער באַמערקט), האָט ער זיך געוואָנדן צו די גרעסטע ליציטאַציע־הײַזער, אָבער זיי האָבן זיך אָפּגעזאָגט. "די טעמע איז צו קאָנטראָווערסיעל," האָט ער געזאָגט.

פֿאַרן קריטיקער איז אַוודאי אַן אומגליק צו רעצענזירן אַ גוטע פּיעסע. די גאַנצע איראָניע, וואָס קומט אים צו נוץ ווען ער לאַכט אָפּ פֿון שונדישע און שלימזלדיקע פֿאָרשטעלונגען, וועלן אים דאָ ניט העלפֿן. ער קען ניט קומען מיט טענות וועגן דעם וואָס טויג ניט, אָדער מיט עצות, ווי אַזוי ער, דער קריטיקער, וואָלט עס געמאַכט, פֿאַרשטייט זיך, אַ סך בעסער. וועגן דעם מצבֿ פֿונעם הײַנטיקן טעאַטער אָדער פֿון דער אַלגעמיינער קולטור קען ער זיך אויך ניט באַקלאָגן. איז וואָס זאָל ער טאָן, חוץ דעם זיצן נעבעך מיט אַראָפּגעלאָזטע הענט און שווײַגן?
ניין, אַזוי קען ניט זײַן. אַז דער קריטיקער זעט עפּעס גוטס, דאַרף ער מודה זײַן דעם גאַנצן אמת און זאָגן אָפֿן פֿאַר אַלעמען פּשוט: ס׳איז טאַקע גוט. און שוין! מער ווילט זיך ניט שרײַבן. ער קען שוין אַריבערגיין אויף אַן אַנדער טעמע.
אָבער עס מאַכט זיך אַ מאָל, אַז ער זעט עפּעס וואָס איז ניט סתּם גוט, נאָר זייער, זייער גוט, ממש אַן אויסנאַם, וואָס אַזוינס האָט ער נאָך קיין מאָל אין זײַן לעבן ניט געזען. אין דעם פֿאַל האָט ער ווידער מזל, ווײַל וועגן אַזאַ פּיעסע איז יאָ דאָ וואָס צו זאָגן. און אַזאַ פּיעסע איז "זכרונות פֿון אַ פֿאַרלוירענעם פּאָעט: דאָס לעבן און שאַפֿן פֿון איציק מאַנגער", געשריבן פֿון מרים האָפֿמאַן, וואָס אַבֿי האָפֿמאַן האָט געשפּילט פֿיר מאָל, פֿונעם 9טן ביזן 12טן סעפּטעמבער, בײַ דער "פֿאָלקסבינע".
איציק מאַנגער איז כּידוע ניט געווען קיין גרויסער צדיק. דערפֿאַר אָבער שטעלט מיט זיך פֿאָר זײַן לעבן און שאַפֿן אַן אינטערעסאַנטן מאַטעריאַל פֿאַר דער בינע. דאָס בילד אַליין איז געשמאַק איבערצודערציילן: אַ גרויסער שרײַבער טענהט זיך אויס מיט גאָט און מיט זיך אַליין, טרינקט דערבײַ אויס אַ פֿלעשל ווײַן, און זינגט פֿאַרן עולם וועגן זײַנע אַוואַנטורעס. אָבער אַ בילד אַליין איז ניט גענוג אין טעאַטער, עס ווענדט זיך אינעם שפּילן און זינגען. אַבֿי האָפֿמאַן טוט אָן די ראָלע פֿון מאַנגער ווי אַ זײַדענע הענטשקע, זי פּאַסט אים זייער. ער ווייסט תּמיד די גרענעץ צווישן שפּילן און ליצנות, אַפֿילו ווען ער שפּילט אַ שיכּור. דער עולם פֿאַרלירט קיין מאָל ניט די עמאָציאָנעלע פֿאַרבינדונג און פֿילט מיט די גאַנצע צײַט.

דעם זמן לערן איך אַ קורס מכּוח רוסיש-ייִדישער געשיכטע. איז געקומען די וואָך, וואָס איך האָב אויסגעטיילט פֿאַר דער געשיכטע פֿון ייִדישע צײַטונגען, און פּלוצעם האָב איך דערזען, אַז פּונקט אין דער צײַט קען מען פֿײַערן דעם 150סטן יוביליי פֿון דער ייִדישער פּרעסע: דעם 11טן אָקטאָבער 1862 איז אין אָדעס אַרויס דער ערשטער נומער פֿון דער צײַטונג “קול-מבֿשׂר". אַזאַ יובֿל דאַרף מען, פֿאַרשטייט זיך, אָפּמערקן ניט “צופֿעליק", ווי דאָס האָט זיך באַקומען אין מײַן פֿאַל. אַזוי צי אַזוי, איז עס אַ גוטער תּירוץ זיך דערמאָנען, ווי אַזוי די גאַנצע מעשׂה האָט זיך אָפּגעשפּילט.
געשען איז עס אין אָדעס, וואָס איז בכלל געווען אַ יוצא-מן-הכּלל צווישן רוסישע שטעט, מחמת משׂכּילים האָבן דאָרטן מער ווי אין אַנדערע ייִשובֿים געשפּילט די ראָלע פֿון דעה-זאָגערס. ערשטנס, איז זייער צאָל געווען אַ היפּשע, עס האָבן זיי אַהין צוגעצויגן די עקאָנאָמישע מעגלעכקייטן פֿון דעם נײַעם ים-פּאָרט. צווייטנס, איז אָדעס געווען אַ נײַע שטאָט, געגרינדעט אין יאָר 1794. דאָס האָט געמיינט, אַז קיין שטאַרקער, אַלטגעזעסענער ייִדישער טראַדיציאָנעלער עסטאַבלישמענט איז אין אָדעס ניט געווען.
צווישן די אָנגעפֿאָרענע ייִדן איז געווען אויך אַלכּסנדר צעדערבוים — אַ געבוירענער אין זאַמאָשטש, לובלינער גובערניע. זאַמאָשטש האָט זיך געפֿונען ניט ווײַט פֿון דער דײַטשישער גרענעץ, אַזוי אַז אידעען פֿון דער מענדעלסאָנישער השׂכּלה האָבן געדאַרפֿט דורכמאַכן זייער אַ קליינעם וועג, כּדי אָנשטעקן דעם היגן עולם. צעדערבוימס פֿאָטער איז געווען אַ זייגערמאַכער, אָבער אויך אַ למדן און אַ משׂכּיל. אין דער דאָזיקער סבֿיבֿה האָט אַלכּסנדר באַקומען אַ גוטע צוגרייטונג סײַ אין ייִדישע זאַכן, סײַ אין אַלגעמיינע לימודים. ער האָט גוט זיך אויסגעלערנט פּויליש און דײַטש, האָט אונטערגעכאַפּט אַ ביסל פֿראַנצויזיש, אָבער מער פֿון אַלץ — העברעיִש.

"עס איז געקומען די צײַט, אַז די אָרעמע זאָלן רײַך ווערן, און די רײַכע — זאָלן שטאַרבן.
די מדינה פֿון ייִדן איז געוואָרן אַ מדינה פֿון האַרן און שקלאַפֿן;
פֿון אייגנטימער מיט פּריוואַטע עראָפּלאַנען, וואָס נעמען זיי וווּהין זיי ווילן, און פֿון די, וואָס האָבן נישט קיין געלט אויף אַן אויטאָבוס;
אַ מדינה אַ מנוּוולטע, וואָס הייסט אונדז צו בלײַבן רויִק".
די דאָזיקע ציטאַט איז גענומען געוואָרן פֿון אַ מאַניפֿעסט פֿון אַן אויסגעטראַכטער אַנאַרכיסטישער גרופּע אין ישׂראל, אין דעם פֿילם "השׁוטר" ("דער פּאָליציאַנט", 2011). אָט די גרופּע, אַ מין ישׂראלדיקע ווערסיע פֿון דער דײַטשישער באַדער-מיינהאָף באַנדע, פּלאַנירט איבערצוקערן דעם סדר-העולם דורכן פֿאַרכאַפּן דרײַ ישׂראלדיקע מיליאַרדערן און אַזוי צו געווינען די רעוואָלוציע.
פֿון דער אַנדערער זײַט, שטייען די עליטישע פּאָליציי-כּוחות פֿון דער מלוכה, וואָס זייער אַרבעט איז אויפֿצוהאַלטן מיט כּוח דעם איצטיקן סאָציאַלן סדר. אַזוי שאַפֿט דער רעזשיסאָר און סצענאַריסט נדבֿ לפּיד — דאָס איז זײַן ערשטע פֿולמעטראַזשיקע אַרבעט — דעם הויפּט קאָנפֿליקט אין זײַן פֿילם, וואָס די פּרעמיערע איז פֿאָרגעקומען אין ישׂראל, דעם 12טן יולי 2011. צוויי טעג שפּעטער האָט דפֿני ליף אויפֿגעשטעלט איר געצעלט אין מיטן פֿון דער ראָטשילד-גאַס אין תּל-אָבֿיבֿ.
קאָמיש איז, אַז בײַם אָנהייב האָט דער ישׂראלדיקער פֿילם־אַמט געוואָלט באַגרענעצן די עלטער פֿון די קוקער פֿון 18 און העכער; אַ באַשלוס וואָס מע האָט שפּעטער אָפּגעשאַפֿן, אָבער לכתּחילה האָט מען אים געהאַט אָנגענומען, אויס מורא צו פֿאַרפֿלאַנצן אין די קעפּ פֿון די יונגע ישׂראל־פּראָטעסטירנדיקע נאָך מער ראַדיקאַלע געדאַנקען.

די ערשטע טייטלען האָבן זיך געפֿונען אינעם הײַנטיקן איראַק. זיי וואַקסן אַרום דעם מיטל-ים, איבערהויפּט אין אָאַזיסן אין מידבר, ווײַל כּדי צו ברענגען פֿרוכט מוזן די וואָרצלען פֿון דער טײַטלפּאַלמע זײַן אין וואַסער, אָבער דער בוים אַליין מוז זײַן אין טרוקענער לופֿט.
פֿונעם טייטלבוים איז דער וויסנשאַפֿטלעכער נאָמען PHOENIX dactylifera — גרעקיש-לאַטײַנישע ווערטער מיטן טײַטש, מסתּמא, ׳פֿעניקישער טייטל-טרעגער׳. די פֿעניקיער זענען דאָך געווען אַ סעמיטיש פֿאָלק בײַם מיטל-ים; פֿון זיי האָבן די גרעקן געקענט באַקומען דעם טייטלבוים. דאָס אַלט-גרעקישע וואָרט פֿאַרן טייטל, וואָס ס׳איז אויך דער אָבֿ פֿונעם רובֿ אייראָפּעיִשע טערמינען, איז daktylos — ׳פֿינגער; טייטל׳. (ביזן הײַנטיקן טאָג איז דאָס דאָס וואָרט פֿאַר ׳פֿינגער׳; וועגן הײַנטיקן גרעקישן וואָרט פֿאַר ׳טייטל׳ וועט באַלד קומען צו רייד.) פֿאַר וואָס ׳פֿינגער׳? אַ פּנים, וואָרן די פֿאָרעם פֿון אַ טייטל איז ענלעך צו אַ פֿינגער. דאָס הײַנטיקע ענגלישע וואָרט איז, פֿאַרשטייט זיך, date, נאָר מיט הונדערטער יאָרן צוריק האָט מען אויף ענגליש געזאָגט finger apple.
אַז אויף גרעקיש איז ׳נאַכט׳ — nikta און ׳אַכט׳ — okto, טאָ פֿאַר וואָס זשע זאָגט מען אויף ייִדיש נישט "דאַכטל", נאָר "טייטל"? צוליבן לינגוויסטישן פּרינציפּ, אַז קרובֿישע ווערטער, פֿון איין שטאַם, אַנטוויקלען זיך אויף אַן אַנדער אופֿן ווי נישט-קרובֿישע לײַווערטער. וואָלט דאָס ייִדישע וואָרט געוואָקסן פֿונעם זעלביקן מקור וואָס דאָס גרעקישע, וואָלט מען אפֿשר געזאָגט *דאַכטל אויף ייִדיש, Dachtel* אויף דײַטשיש. נאָר דווקא ווײַל ס׳איז אַ לײַוואָרט, זאָגט מען אויף דײַטשיש Dattel, כּמעט אידענטיש מיטן שפּאַנישן dátil, אַ שטייגער.