געזעלשאַפֿט

ד״ר הערשל גלעזער, דער דעקאַן פֿון ייִוואָ, האָט לעצטנס אַרויסגעשטעלט אויף "פֿייסבוק" אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון די סטודענטן און לערער, וועלכע האָבן זיך באַטייליקט אין דער "זומער־פּראָגראַם א״נ פֿון אוריאל ווײַנרײַך" אין 1977. ייִוואָס ציל, האָט ער געזאָגט דעם "פֿאָרווערטס", איז געווען אויסצוגעפֿינען ווער זענען געווען די אַמאָליקע סטודענטן פֿון דער זומער־פּראָגראַם, כּדי ווידער אָנצוקניפּן אַ באַציִונג מיט זיי — אַ זאַך וואָס די אָרגאַניזאַציע האָט ביז איצט נישט געטאָן אויף אַ פֿאָרמעלן אופֿן.
הגם איך בין אַליין געווען איינע פֿון די סטודענטן יענעם זומער, זע איך דאָס בילד צום ערשטן מאָל. אײַנקוקנדיק זיך אין די פּנימער, האָט געמאַכט אויף מיר אַ רושם, וויפֿל פֿון די סטודענטן זענען שפּעטער געוואָרן אַקטיווע און באַקאַנטע פֿיגורן אין דער ייִדיש־ אָדער ייִדישער וועלט, סײַ ווי אַקאַדעמיקער — רחמיאל פּעלץ, קאַטרין העלערשטיין, יונתן בויאַרין, ניסן דזשייקאָבס, אַלען (אַבֿרהם־יעקבֿ) אַסטראָ, סטיוו (צבֿי) זיפּערשטיין, און אַנדערע; סײַ ווי אַקטיווע כּלל־טוער פֿון דער ייִדיש־וועלט — ווי אַהרן לאַנסקי, דער גרינדער און דירעקטאָר פֿון דער "נאַציאָנאַלער ייִדישער ביכער צענטראַלע".
די לערער יענעם זומער זענען געווען חווה לאַפּין, סטיוו לאָענשטיין, מרדכי שעכטער, דוד־הירש ראָסקעס, יאַדזשע זעלטמאַן און אירענע קלעפּפֿיש. דזשאַש וואַלעצקי האָט געלערנט געזאַנג.
קוקנדיק אויפֿן בילד, איז מיר אײַנגעפֿאַלן, אַז ס׳וואָלט געווען אינטערעסאַנט זיך צו פֿאַרבינדן מיט כאָטש אַ טייל פֿון די סטודענטן און אויסהערן זייערע זכרונות פֿון יענעם זומער, כּדי ווידער אויפֿצולעבן אַ פֿריִערדיקע תּקופֿה פֿון דער ייִדיש־וועלט, נישט בלויז פֿאַר די פֿון אונדז, וועלכע זענען געווען דערבײַ, אָבער אויך פֿאַר די ליבהאָבער פֿון ייִדיש, וואָס זענען נישט געווען דערבײַ, אָדער זענען אַפֿילו נאָך נישט געווען אויף דער וועלט. מיט דער הילף פֿון מײַן ברודער, בנימין שעכטער, האָב איך אידענטיפֿיצירט ס׳רובֿ מענטשן אינעם בילד, און זיך נאָכגעפֿרעגט בײַ אַ טייל פֿון זיי, וואָס זיי געדענקען פֿון דער זומער־פּראָגראַם.

אויף די ראַנדן פֿון אַ פֿאָרש־אַרבעט, דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דער מאַנדל איז אַ לאַנגיאָריקער אייראָפּעיִשער תּושבֿ וואָס איז קענטיק אָנגעקומען פֿון דער פֿרעמד דורך איין צינור, אַזוי אַז כּמעט אַלע אייראָפּעיִשע טערמינען שטאַמען אָפּ פֿונעם זעלביקן מקור. לויט דער פֿאָרשונג באַווײַזט זיך דער מאַנדל אינעם הײַנטיקן טערקײַ און איז באַלד פֿאַרשפּרייט געוואָרן איבערן מיטל-מיזרח. ער ווערט נאָך דערמאָנט אינעם חומש, ספֿר בראשית — ס׳לשון-קודשדיקע וואָרט איז "שקד" (לייען: /שאָקעיד/). פֿון מערבֿ-אַזיע איז ער אַרײַן צו די אייראָפּעער, און דורכן סאַמע אָפֿטן פֿאַרמיטלער — די גרעקן.
זײַן וויסנשאַפֿטלעכער נאָמען איז Prunus amygdalus; ער געהערט צום זעלביקן מין, Prunus, וואָס די פֿלוים, די קאַרש, דער ווײַנשל, די פֿערשקע און דער אַפּריקאָס. דער מין איז אַ טייל פֿון דער משפּחה רויזנבלומיקע. דער לאַטײַנישער נאָמען פֿונעם מין קערט זיך אָן מיטן ייִדישן וואָרט "פֿלוים", אָבער דאָס איז אַ באַזונדערע מעשׂה. דער נאָמען פֿונעם זגאַל איז אַרײַן אין לאַטײַניש פֿון גרעקיש און ווײַטער זיך צעשפּרייט איבערן קאָנטינענט. נאָר פּונקט ווי דער וועלטשענער נוס, ווערט דער מאַנדל נישט פֿאַררעכנט פֿאַר אַ נוס ממש, נאָר פֿאַר אַ ביינדלפֿרוכט. נאָר מיר האַלטן זיך, ווי געזאָגט, בײַ דער פֿאָלקס־באָטאַניק.
כּידוע איז אַ מאַנדל נישט נאָר אַ פּרי, נאָר אויך אַ טייל פֿונעם גוף, אַ קליינער אָרגאַן וואָס געפֿינט זיך הינטערן גומען און וואָס העלפֿט אָפּצוהיטן דעם גוף פֿון פֿאַרשיידענע קרענק. ער הייסט "מאַנדל", וואָרן זײַן פֿאָרעם דערמאָנט אין דער פּרי מיט דעם נאָמען.
דער מקור פֿון כּמעט אַלע אייראָפּעיִשע טערמינען איז, ווי געזאָגט: גרעקיש -amygdal. אין הײַנטיקן גרעקיש איז amygdalo דער מאַנדל וואָס מע עסט, בשעת
amygdali איז דער גוף-טייל.

פּובליציסטיק
פֿון לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

וועגן דער ייִדישער שפּראַך האָט דער יונגער י. ל. פּרץ געטענהט אין זײַן ליד “מאָניש": “קיין איינציק וואָרט איז צאַרט און גלאַט, / עס איז פֿאַר ליבע טויט און מאַט". פֿון דעסטוועגן דאַרף מען אָננעמען, אַז ייִדן האָבן זיך פֿאַרליבט אויף ייִדיש אין משך פֿון הונדערטער יאָרן — אַניט וואָלטן זיי שוין לאַנג ניט געווען אויף דער וועלט. עס קען טאַקע זײַן, אַז עס האָבן זיי אַ מאָל אויסגעפֿעלט ווערטער, האָבן זיי אפֿשר גערעדט מער מיט די הענט, מיט די אויגן. עס געדענקט זיך פֿון מײַן קינדהייט, אַז באָבע־זיידע פֿלעגן אויסדריקן זייער ליבשאַפֿט אויף אַ ספּעציעלן, פֿאַרשטעלטן אופֿן: זיי האָבן כּסדר געשריגן איינער אויפֿן אַנדערן. יעדעס געשריי, וואָס אַ דרויסנדיקער וואָלט געקענט מיינען, אַז עס דריקט אויס כּעס, האָבן מיר פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס איז אַ מין ליבע־דערקלערונג, אַ געשריגענע סערענאַדע. צום טייל, האָבן זיי זיך אַזוי געפֿירט פּשוט דערפֿאַר, ווײַל דער זיידע הערט ניט שוין צענדליקער יאָרן און זאָגט זיך אָפּ פֿון אַלע הער־אַפּאַראַטן. אַפֿילו הײַנט, מיט זײַנע קינדער און אייניקלעך, האָט דער זיידע זייער אַ באַגרענעצטן ליבע־וואָקאַבולאַר. אַנשטאָט זאָגן “איך האָב דיך ליב", גיט ער אַ באַפֿעל: “עס אָפּ! איך וויל שוין וואַשן דעם טעלער", אָדער: “נעם נאָך אַ שטיקל!"
איך בין חושד, אַז די טראַדיציאָנעלע ייִדן פֿונעם שטעטל האָבן זיך ניט אונטערגעשיידט צו שטאַרק פֿונעם זיידן אין דעם פּרט, כאָטש ער אַליין איז אַ שטאָט־ייִד, אַ געבוירענער אין דער עיר ועם בישׂראל, פּינסק. יעדער קען די סצענע פֿון “פֿידלער אויפֿן דאַך" (זיכער אַ פֿאַרלאָזלעכער עטנאָגראַפֿישער באַווײַז!), ווען טבֿיה פֿרעגט גאָלדען: “האָסט מיך ליב?" און אין משך פֿונעם גאַנצן ליד פּרוּווט זי זיך אויסדרייען פֿון ענטפֿערן דירעקט אויף דער פֿראַגע. ווען באָבע־זיידע האָבן געזונגען אַזאַ מין ליד, האָט עס אפֿשר ניט געקלונגען אַזוי שיין, אָבער דער מיין איז געווען דער זעלבער.

געזעלשאַפֿט
פֿון עדי מהלאל (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די באַטייליקטע פֿון דער אינטערנאַציאָנאַלער קאָנפֿערענץ "ייִדישע רוחניות אין מיזרח-אייראָפּע: אַ טעקסטועלע פּערספּעקטיוו"
אין יוני איז בײַם UCL (דער לאָנדאָנער אוניווערסיטעט) פֿאָרגעקומען אַן אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענץ מיטן טיטל "ייִדישע רוחניות אין מיזרח-אייראָפּע: אַ טעקסטועלע פּערספּעקטיוו". פֿאָרשער פֿון אייראָפּע (אַ היפּש ביסל פֿון זיי פּוילישע), ישׂראל און אַמעריקע האָבן זיך פֿאַרזאַמלט, געהאַלטן רעפֿעראַטן און דיסקוטירט די פֿאַרשידענע אַספּעקטן פֿון אָט דער טעמע. גערעדט האָט מען דאָרט וועגן מיסטיק, קבלה, חסידות, דער מאָדערנער ליטעראַטור און רעליגיע; אָנגערירט פֿראַגעס פֿון אידענטיטעט אין 19טן און 20סטן יאָרהונדערט און וועגן דער אַקטועלקייט פֿון דער טעמע "ייִדישע אידענטיטעט" אין מיזרח-אייראָפּע נאָכן יאָר 1989.
בײַם אָנהייב האָט פּראָפֿעסאָר אַדאַ ראַפּאַפּאָרט פֿון UCL דערציילט דעם עולם וועגן איר אָנגייענדיקן בשותּפֿותדיקן פּראָיעקט מיט נאָך פֿאָרשער פֿון חסידות. עס רעדט זיך וועגן אַ ריזיקער פֿאָרש-אַרבעט, וואָס וועט, ווי אַ רעזולטאַט, פּראָדוצירן די נײַע געשיכטע פֿון חסידות. זיי זענען ממשיך די פֿאָרש-טראַדיציעס, וואָס עס האָט אָנגעהויבן שמעון דובנאָוו מיט אַ הונדערט דרײַסיק יאָר צוריק אין רוסלאַנד; אַן אַרבעט וואָס ווערט ביז הײַנט גערעכנט ווי דער פֿונדאַמענטאַלער טעקסט אין דעם תּחום. אָבער די מאָדערנע פֿאָרשער, אין אונטערשייד פֿון דובנאָוון, וואָס האָט זיך אָפּגעשטעלט אויפֿן יאָר 1815, וועלן ציִען ווײַטער דעם פֿאָדעם פֿון דער דאָזיקער געשיכטע און נאָכפֿאָלגן די קאָנווענציע פֿון יענער צײַט, ווען דאָס חסידות האָט זיך געפֿונען אין אַן ירידה נאָך יענעם יאָר. ראַפּאַפּאָרט האָט, דער עיקר, באַטאָנט אין איר אויפֿטריט, אַז כּדי אָנצוגיין ווײַטער מיט דעם וויכטיקן פּראָיעקט, פֿאָדערט זיך אַ ממשותדיקע פֿינאַנציעלע שטיצע.

פּערזענלעכקײטן
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

חנא שמערוק
די פֿאַרגאַנגענע וואָך איז בײַ מיר, אַזוי אָדער אַנדערש, פֿאַרבונדן געווען מיטן טראַגישן גורל פֿון די סאָוועטיש-ייִדישע שרײַבער. דעם 8טן און 9טן אויגוסט איז אין אָקספֿאָרד אָפּגעהאַלטן געוואָרן אַ קאָנפֿערענץ, געווידמעט איינעם פֿון די שרײַבער — פּינחס קאַהאַנאָוויטש — וואָס איז בעסער באַקאַנט ווי דער נסתּר. און דעם 12טן אויגוסט איז אין לאָנדאָן געמאַכט געוואָרן אַן אַסיפֿה, מיט אַ פּרעזענטאַציע פֿון אַ נײַער זאַמלונג איבערזעצונגען אויף ענגליש פֿון דערציילונגען און לידער פֿון אומגעבראַכטע סאָוועטיש-ייִדישע שרײַבער. אין דעם זאַל, אויסגערעכנט אויף 150 לײַט, האָט מען געדאַרפֿט ברענגען צוגאָב-בענקלעך, ווײַל דער עולם איז געווען גרעסער איידער מע האָט פּלאַנירט.
איך ווייס אויך, אַז גרעסערע און קלענערע קולטור-אונטערנעמונגען זײַנען אָרגאַניזירט געוואָרן אין מאָסקווע, ירושלים, ניו-יאָרק, באָסטאָן, קיִעוו, פּעטערבורג, האַמבורג, לאָס-אַנדזשעלעס און, דאַכט זיך, סאַן-פֿראַנציסקאָ. דאָס זײַנען די שטעט, וועגן וועלכע איך האָב געהערט. כ׳בין זיכער, אַז אין אַ היפּש ביסל אַנדערע ערטער האָט מען עס אויך געטאָן.
דאָס איז אַ טעמע פֿאַר אַ באַזונדערער פֿאָרשונג: ווי אַזוי, ווער און וווּ האָט אָפּגעמערקט די דאָזיקע טרויעריקע דאַטע. איך מיין ניט אַזוי די פֿאַרגאַנגענע וואָך, ווי די גאַנצע תּקופֿה זינט 1956, ווען עס האָט זיך באַוויזן די ערשטע אינפֿאָרמאַציע וועגן די געשעענישן אין אויגוסט 1952. איך קען ניט זאָגן, אַז כ׳האָב זיך באמת ערנסט באַשעפֿטיקט מיט אַזאַ מין פֿאָרשונג. זי פֿאָדערט דאָך אַ סך צײַט, ווײַל מע דאַרף אַרײַנקוקן אין כּלערליי קוואַלן, קודם-כּל אין ייִדישע צײַטונגען, געדרוקט אין פֿאַרשיידענע צײַטן און ערטער. אָבער דאָ און דאָרטן, זוכנדיק מאַטעריאַלן מכּוח אַנדערע געשעענישן אין ייִדישן לעבן, האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף אַרטיקלען, וועלכע האָבן געשאַפֿן אַ מאָדעל, וואָס שטעלט אין צענטער די פֿיגור פֿון חנא שמערוק ז״ל.

ליטעראַטור

דער טאָוול פֿון ריטשאַרד שוואַרצס בוך
אין די פֿרומע קרײַזן, ווערט די צעטיילונג צווישן "לינקע" און "רעכטע" אָפֿט פֿאַרשטאַנען אויף אַ ספּעציפֿישן אופֿן, וואָס שטימט נישט מיט דער וועלטלעכער דעפֿיניציע פֿון די דאָזיקע טערמינען. למשל, ווען אַ פֿרוי דעקט נישט צו אירע האָר און איר מאַן גייט אָנגעטאָן אין קורצע הויזן אָן אַ טלית־קטן, וועלן אַ טייל הײַנטיקע פֿרומע ייִדן זאָגן, אַז זיי זענען "לינקע" מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, הגם אינעם פּאָליטישן זין קאָנען זיי זײַן חסידים פֿון מאיר כּנהא און ליבהאָבער פֿון גלען בעקס ראַדיאָ־פּראָגראַמען. אַזאַ קאָמבינאַציע איז, צום באַדויערן, נישט קיין זעלטנקייט אין די מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע קרײַזן.
בײַ די ייִדיש־רעדנדיקע חרדים אין ירושלים ווערן די דאָזיקע טערמינען אויך היפּש פֿאַרמישט. למשל, אין שטאַרק־חרדישע קרײַזן, וואָס זענען נאָענט צו נטורי־קרתּא, הערט מען צומאָל, אַז די אַנדערע, מער מאָדערניזירטע חרדים, וואָס דינען אין דער ישׂראלדיקער אַרמיי און שטיצן די מלוכה, זענען "לינקע". אַזאַ באַנוץ פֿונעם וואָרט שטאַמט, אַפּנים, פֿון דער אַמאָליקער תּקופֿה, ווען דאָס באַטייליקן זיך אין די וועלטלעכע אינסטיטוציעס האָט זיך אַסאָציִיִרט מיט סאָציאַליזם.
אַ סך אַמעריקאַנער מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, וועלכע רופֿן זיך "צענטריסטן", וואָלטן געזאָגט, פֿון זייער זײַט, אַז די סאַטמאַרער חסידים אין וויליאַמסבורג און קרית־יואל זענען געפֿערלעך "רעכט". וואָס שייך פּאָליטיק, אָבער, זענען פּונקט די דאָזיקע "צענטריסטן" אָפֿט שטאַרק רעכטע, צומאָל ביז אַן עקסטרעמער מדרגה, און די סאַטמאַרער חסידים שטיצן געוויינטלעך, די דעמאָקראַטן, וואָס אַ סך פֿון זיי האָבן אָפּגעשטימט פֿאַר באַראַק אָבאַמאַ.

ייִדיש־וועלט

צוויי פֿון די רעדאַקטאָרן פֿונעם ווערטערבוך: חיים באָכנער (רעכטס) און שלום ביינפֿעלד
איידער שלום ביינפֿעלד, אַ ייִדיש־רעדנדיקער פּראָפֿעסער פֿון מאָדערנער אייראָפּעיִשער געשיכטע, האָט פּענסיאָנירט, פֿלעגט ער אָפֿט פֿאָרן קיין פּאַריז, טאָן פֿאָרש־אַרבעט אין דער אָנגעזעענער "מעדעם־ביבליאָטעק", און בשעת־מעשׂה אויך פֿאַרברענגען מיטן באַקאַנטן אַרגענטינע־געבוירענעם ייִדיש־פֿאָרשער און לעקסיקאָגראַף, יצחק ניבאָרסקין.
איין מאָל, אין גיכן נאָך דער פּובליקאַציע פֿונעם שטאַרק־געלויבטן "ייִדיש־פֿראַנצייזישן ווערטערבוך" אין 2002, וואָס ניבאָרסקי האָט געהאַט צונויפֿגעשטעלט מיט בערל ווײַסבראָט, האָט ביינפֿעלד זיך צערעדט מיט ניבאָרסקין וועגן דעם בוך, און געזאָגט: "דו ווייסט, יצחק, אַז אײַער ווערטערבוך האָט געמאַכט אַ רושם נישט בלויז אין פֿראַנקרײַך. ס׳וואָלט געווען כּדאַי צו מאַכן אַן ענגלישן נוסח. מע דאַרף נאָר געפֿינען אַ מענטש, וואָס קען ייִדיש, ענגליש און פֿראַנצייזיש."
ניבאָרסקי האָט אים אָנגעקוקט און געשטעלט אַ פּשוטע פֿראַגע: "נו?"
ביינפֿעלד האָט זיך פֿאַרטראַכט אַ רגע. צי וואָלט ער אַליין טאַקע געקאָנט דורכפֿירן אַזאַ פּראָיעקט? ער האָט געוווּסט, אַז דאָס וועט נישט זײַן גרינג, ווײַל ער האָט נישט הינטער זיך אַזאַ אָרגאַניזאַציע, ווי די מעדעם־ביבליאָטעק. פֿון דעסטוועגן האָט ער געענטפֿערט: "לאָמיך זען וואָס איך קען טאָן."
נאָכן אַהיימפֿאָרן קיין באָסטאָן, האָט ער בעת אַ טרעפֿונג פֿון "די כאַליאַסטרע" (אַ ייִדיש־קלוב אויפֿן נאָמען פֿון די אַוואַנגאַרדיסטישע ייִדישע שרײַבער אין וואַרשע אין די 1920ער יאָרן) פֿאַרפֿירט אַ שמועס וועגן די מעגלעכקייטן פֿון צונויפֿשטעלן אַ ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך, ניצנדיק ניבאָרסקיס און ווײַסבראָטס אינפֿאָרמאַציע־באַזע. צו זײַן איבערראַשונג, האָט חיים באָכנער — אַ לינגוויסט און קאָמפּיוטער־פּראָגראַמירער, וועלכער האָט לעצטנס געהאַט פֿאַרלוירן זײַן שטעלע — דערקלערט: "איך וואָלט געוואָלט אַרבעטן מיט דיר."

געזעלשאַפֿט
פֿון לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דער מחבר ברענגט פֿון ניו־יאָרק אַ גרוס שלום־עליכמען
אַ לייענער פֿון דער ייִדישער געשיכטע באַקענט זיך ממילא מיט אַ גאַנצער ריי אוקראַיִנישע שטעט און שטעטלעך און טראָגט מיט זיך אַ באַשטימט בילד פֿונעם לאַנד, נאָך איידער ער זעט עס מיט די אייגענע אויגן. ער ווייסט, אַז מענדעלע איז געווען דער מנהל פֿון אַ תּלמוד־תּורה אין אָדעס, אַז שלום־עליכם האָט פֿאַרשפּילט זײַן געלט אויף דער קיִעווער בירזשע און אַז דאָרט, אין קיִעוו, האָט זיך געפֿאָרעמט נאָך דער רעוואָלוציע די וויכטיקע ייִדישע אָרגאַניזאַציע און פֿאַרלאַג "קולטור־ליגע". ער ווייסט, אַז עס זײַנען געווען פּאָגראָמען און מלחמות און שחיטות און עמיגראַציע, נאָר פֿון דעסטוועגן שטעלט ער זיך פֿאָר, אַז דאָס לאַנד שוויבלט און גריבלט מיט ייִדעלעך. ווי קען זײַן אַנדערש, וווּ ייִדן האָבן אַ מאָל געלעבט צונויפֿגעפּרעסט ווי הערינג אין אַ פֿעסל?
ס׳איז אויסטערליש צו טראַכטן, אַז אויף אַזאַ ריזיקער טעריטאָריע ווי אוקראַיִנע, וואָס זי שפּילט אַזאַ גרויסע ראָלע אין דער ייִדישער געשיכטע, זאָל מען הײַנט דאַרפֿן זוכן ייִדן מיט ליכט. אָבער דער אמת איז, אַז מען פֿאָרט הײַנט אַהין ניט אַזוי אָפֿט צו זוכן לעבעדיקע ייִדן, ווי טויטע: אויף קבֿר־אָבֿות, צו פֿאַרשיידענע דענקמאָלן, פֿאַרוואָרלאָזטע שטעטלעך און בית־עולמס. אַזוי איז אויך מיט מיר: איך בין געקומען מיט דער מאַמען, כּדי צו באַזוכן איר היימשטאָט, אָדעס, ווי אויך דער באָבעס שטעטל, בערשאַד. מיר האָבן דאָ אויך לעבעדיקע קרובֿים, אָבער ווײַטע; אַזעלכע, וואָס איך דאַרף אויסניצן מײַנע מאַטעמאַטישע קענטענישן, כּדי צו באַשטימען, ווי אַזוי מיר קערן זיך אָן.

געשיכטע

איינע אַ פֿרוי, וועלכע האָט געפֿירט אַ קלאַס פֿון ייִדיש אין אַ רעפֿאָרם־טעמפּל, האָט אַמאָל, בעת אַ שמועס מיט מיר, געטענהט, אַז די ייִדן אין ראַטן־פֿאַרבאַנד האָבן נישט געקאָנט געפֿינען קיין ייִדישע ביכער צו לייענען. איך האָב געענטפֿערט, אַז נישט בלויז מע האָט געקאָנט זיי געפֿינען, נאָר ביזן סאַמע פֿאַנאַנדערפֿאַל פֿונעם לאַנד האָט עקזיסטירט אַ רײַכע און אַנטוויקלטע אייגענע טראַדיציע פֿון סאָוועטישער ייִדישער ליטעראַטור. דער מלוכיש־געשטיצטער זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" איז געווען, מעגלעך, דער בעסטער אין דער וועלט. דער ראַטן־פֿאַרבאַנד איז אויך געווען דאָס איינציקע לאַנד אין דער וועלט, וווּ די ייִדישע שרײַבער האָבן אָפֿיציעל באַקומען מלוכישע שׂכירות.
די פֿרוי האָט מיר נישט געגלייבט אַפֿילו, ווען איך האָב איר געוויזן עטלעכע ביכער אויף ייִדיש, אַרויסגעגעבן אין מאָסקווע אין די 1960—1980ער יאָרן. זי האָט זיך אָבער פֿאַרטראַכט אויף אַ מינוט און געמאַכט אַ חידושדיקן אויספֿיר: די דאָזיקע ביכער מוזן זײַן אַ רעזולטאַט פֿון עפּעס אַ קאָמוניסטישער קאָנספּיראַציע. די סאָוועטישע מלוכה האָט געוואָלט ווײַזן דעם מערבֿ, אַז זי רודפֿט נישט די ייִדישע קולטור, און צוליב דעם אַרויסגעגעבן אַ קליינע צאָל ייִדישע ביכער ספּעציעל מיט אַזאַ ציל.
אונדזערע לייענער ווייסן, אַז דעם 12טן אויגוסט, 1952, נאָך אַ פֿאַרמאַכטן טריבונאַל, זענען אין מאָסקווע דערהרגעט געוואָרן די פֿירנדיקע סאָוועטישע ייִדישע שרײַבער. סטאַלינס רעגירונג האָט זיי באַשולדיקט אין שפּיאָנאַזש, פֿאַרראַט און אַנדערע שווערע פֿאַרברעכנס. צי דער דאָזיקער טרויעריק־באַרימטער געריכט־פּראָצעס איז געווען אַן אַקט פֿון ברוטאַלן אַנטיסעמיניזם, צי אַ טייל פֿון סטאַלינס אַלגעמיינער פּאַראַנאָיע, אַכזריות און טאָטאַליטאַריזם; ווי מע זאָל עס נישט דעפֿינירן, האָט דער מאָרד פֿון דער שרײַבער־עליטע פּאַראַליזירט די אַנטוויקלונג פֿון ייִדישער קולטור אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד ביז כרושטשאָווס תּקופֿה.

פּערזענלעכקײטן

זלמן סקודיצקי
אין דער וואָך פֿונעם 12טן אויגוסט געדענקען מיר נישט נאָר די שרײַבער, וועלכע זענען אומגעבראַכט געוואָרן אין יענעם טאָג, אין 1952, נאָר אויך אַלע סאָוועטיש־ייִדישע שרײַבער, קינסטלער און טוער, וואָס זענען רעפּרעסירט געוואָרן. צווישן די געליטענע איז געווען דער פֿאָלקלאָריסט זלמן סקודיצקי, וועלכער האָט געזאַמלט און רעדאַקטירט צוויי זאַמלונגען פֿאָלקסלידער; און איינע פֿון זיי וואָלט געדאַרפֿט פֿאַררעכנט ווערן ווי צווישן די בעסטע.
לויט חיים ביידערס "לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד" איז זלמן סקודיצקי געבוירן געוואָרן אין 1906 אין זשיטאָמיר, און אין 1922 האָט ער אָנגעהויבן שטודירן אינעם קיִעווער ייִדישן פּעדאַגאָגישן טעכניקום. ער האָט אים פֿאַרענדיקט אין 1926 און געוואָרן אַ לערער אין אַ ייִדישער שול. ווײַטער האָט ער שטודירט אין דער עטנאָגראַפֿישער סעקציע בײַם קיִעווער אינסטיטוט פֿאַר ייִדישער קולטור, און דאָרטן איז ער געוואָרן אַ מיטאַרבעטער אין 1931.
די סעקציע האָט אַדורכגעפֿירט פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס אין די שטעטלעך פֿון אוקראַיִנע, און סקודיצקי און זײַנע מיטאַרבעטער האָבן געזאַמלט ס‘רובֿ פֿון די לידער געדרוקטע אין די צוויי בענד, פֿון די אונטערנעמונגען. די מוזיק צו די לידער האָט מען, צום באַדויערן, נישט פֿאַרשריבן און ניט געדרוקט. "פֿאָלקלאָר־לידער: נײַע מאַטעריאַלן־זאַמלונג, באַנד איינס" איז אַרויס אונטער דער רעדאַקציע פֿון מאיר ווינער, אין מאָסקווע, 1933. "פֿאָלקלאָר־לידער: נײַע מאַטעריאַלן, באַנד צוויי" איז געדרוקט געוואָרן מיט דרײַ יאָר שפּעטער אין 1936. נאָך איידער די צוויי בענד זענען דערשינען האָט סקודיצקי זיך קונה שם געווען ווי אַ פֿאָלקלאָריסט צוליב זײַן פֿאָרשונג "וועגן פֿאָלקס־באַאַרבעטונגען פֿון גאָטלאָבערס לידער" אין דער מינסקער "צײַטשריפֿט", און זײַן אַרבעט "וועגן פֿאָלקלאָרישן אַרבעטער־ליד".

ליטעראַטור
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ טשיקאַווע בוך איז אַרויס אין תּל-אָבֿיבֿ — די דראַמאַטישע פּאָעמע "סטאַלין און מיכאָעלס" פֿון אַהרן ווערגעליס. דאָס בוך איז כּולל דרײַ נוסחאָות פֿון אָט דעם ווערק: דער ייִדישער אָריגינאַל, ווי ער איז דערשינען אין איינעם פֿון די לעצטע נומערן פֿון דעם מאָסקווער זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" (נומ’ 3, 1990); איבערזעצונגען אויף רוסיש און דײַטש פֿון דעם דיכטער לעוו בערינסקי. אין די דרײַ שפּראַכן ווערט געבראַכט אויך בערינסקיס אַרטיקל "אַפּאָלאָגיע פֿון אַ רשע".
איך מוז גלײַך זאָגן, אַז מײַן אייגענע אָפּשאַצונג פֿון אַהרן ווערגעליסן איז גאָר ניט אַפּאָלאָגעטיש. ווערגעליס, דער רעדאַקטאָר פֿון "סאָוועטיש היימלאַנד", איז געווען, בלי-ספֿק, אַ טאַלאַנטירטער און בכלל פֿעיִקער מענטש, אָבער אַ רשע איז ער אויך געווען. אַן אַלטע מיטאַרבעטערין אין דער רעדאַקציע האָט מיר אַ מאָל געזאָגט: "ווערגעליס האָט ליב קעץ, הינט און קינדער, אָבער מענטשן האָט ער פֿײַנט". צום יונגן דור — און לעוו בערינסקי האָט געהערט צום יונגן דור — האָט ער זיך אויך באַצויגן כּמעט אַזוי גוט, ווי צו קעץ, הינט און קינדער. איך ווייס עס פֿון מײַן אייגענער דערפֿאַרונג סוף 1980ער און אָנהייב 1990ער יאָרן. אָבער איך בין ניט זיכער, אַז דאָס מאַכט ווערגעליסן פֿאַר אַ גדול-בישׂראל.
אין מײַנע אויגן איז ווערגעליס אין גאַנצן געפֿאַלן, ווען איך האָב איבערגעלייענט זײַן מסירה, אָנגעשריבן אין דעצעמבער 1949. פֿאַר די, וואָס קענען רוסיש, איז דער טעקסט צוטריטלעך אין http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/68544. אין דעם דאָזיקן לאַנגן "אַנאַליז" מאַכט ער מיט דער בלאָטע גלײַך די שרײַבער פֿונעם עלטערן דור: דוד בערגעלסאָן, פּרץ מאַרקיש, דער נסתּר און אַנדערע, און פֿאַרגעסט אויך ניט וועגן די אַמעריקאַנער שרײַבער ה. לייוויק און דוד אָפּאַטאָשו.

דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דאָס קאַפּיטעלע ניס אויף מאַמע-לשון איז אפֿשר פֿון די סאַמע אינטערעסאַנטע. וועט עס פֿאַרנעמען מער ווי איין המשך פֿון אונדזער סעריע.
וואָס איז דאָס אַזוינס אַ נוס? אַ געוויסע האַרטע פֿרוכט פֿון אַ בוים. אַ נוס האָט אַ שאָלעכץ פֿון דרויסן און פֿעטס אינעווייניק. לויט די לעצטע, פּשוט-פֿאָלקישע קריטעריעס גייען אין דעם אַרײַן וועלטשענע/וועלשענע/וועלישע ניס, מאַנדלען, האָזענע ניס/האָזניס/האָזנניס/האָזלניס/האָזישע ניס, חזיר-ניסלעך, קאַשטאַנען/קאַשטאַנעס/קאַשטענעס/קעסטן, פֿיסטאַשקעס, קאַשוען, פּעקאַנען/פּעקאַנניס, בראַזילער ניס, סאָסנע-קערעלעך, ערדניסלעך/ארץ-ישׂראל-ניס/רבי-ניסלעך/סטאַשקעס. לויט די וויסנשאַפֿטלעכע קריטעריעס זענען ס׳רובֿ "ניס" גאָר קיין ניס נישט, אָבער דאָ וועלן מיר גיין מיט דער פּשוט־פֿאָלקישער באָטאַניק.
וואָס שייך די ווערטער פֿאַר ‘נוס’ אַליין איז די מעשׂה אַזאַ: פּונקט ווי ס׳ייִדישע "נוס", וואַקסן ס׳רובֿ אייראָפּעיִשע טערמינען פֿון אַן אַלטן שורש וואָס קערט זיך אָן מיטן וואָרט ‘קנעכל’ — אפֿשר ווײַל סײַ אַ קנעכל, סײַ אַ נוס איז האַרט. פֿונעם לאַטײַנישן וואָרט, nux, וואַקסן אַלע ראָמאַנישע ווערטער: דאָס פֿראַנצויזישע noix, דאָס איטאַליענישע noce, דאָס רומענישע nucă, דאָס שפּאַנישע nuez, דאָס פּאָרטוגאַלישע noz. פֿון אַן אַנדער אָפּצווײַג פֿון דעם שורש וואַקסן דאָס ענגלישע nut, דאָס דײַטשישע Nuß, דאָס האָלענדישע noot, דאָס פֿלעמישע not. פֿונעם לאַטײַנישן nux וואַקסט אויך דאָס וואָרט nucleus ‘יאָדער׳ .
אין די סלאַווישע און באַלטישע לשונות איז דאָס וואָרט אין גאַנצן אַנדערש: רוסיש orekh, פּויליש orzech, טשעכיש ořech, ליטוויש riešutys אאַז״וו. פֿון וואַנעט זיי וואַקסן ווייסט מען נישט — אפֿשר פֿון אַ קאַווקאַזישן לשון ווי, אַ שטייגער, גרוזיניש. אויף אַלטגרעקיש karyon, אויף נײַגרעקיש karydi, וואָס ביידע ווערטער קערן זיך אָן מיטן ייִדישן וואָרט "האַרט" — נישט קיין וווּנדער.