ברוס ראָבינס, אַ פּראָפֿעסאָר פֿון ענגלישער ליטעראַטור בײַם קאָלומביע-אוניווערסיטעט, אַרבעט די טעג אויף אַ נײַעם דאָקומענטאַרישן פֿילם אונטערן טיטל "עטלעכע פֿון מײַנע בעסטע חבֿרים זענען ציוניסטן" (Some of My Best Friends Are Zionists). שוין פֿונעם טיטל, כאַפּט מען גלײַך, אַז עס רעדט זיך מכּוח אַ פּראָוואָקאַטיווער טעמע וואָס וועט, מסתּמא, אַרויסרופֿן געפֿילן פֿון כּעס און פֿאַרדראָס בײַ אַ טייל צוקוקערס, ווי אויך בײַ דעם ייִדישן "עסטאַבלישמענט" אין אַמעריקע. דער פֿילם באַשטייט פֿון אַ לאַנגער סעריע אינטערוויוען מיט כּלערליי ייִדישע אַמעריקאַנער געשטאַלטן, וואָס אַלע האַלטן קריטישע מיינונגען לגבי מדינת-ישׂראל און איר פּאָליטיק. "אָבער", זאָגט מיר ראָבינס, "איך האָב באַשלאָסן, אַז דער פֿילם וועט זיך נישט באַשעפֿטיקן מיט דער פֿראַגע — וואָס איז די ריכטיקע שטעלונג מכּוח ישׂראל? — דאָס איז אַ פֿילם וואָס פֿאָרשט, ווי אַזוי מענטשן האָבן געביטן זייערע פּאָזיציעס."
ראָבינס שטעלט די מענטשן, אין פּרינציפּ, צוויי הויפּט-קשיות אין זײַנע אינטערוויוען: 1. וואָס האָט מען דיר קינדווײַז אָדער יוגנטווײַז, דערציילט וועגן ישׂראל? 2. ווי אַזוי האָט זיך דײַן מיינונג שפּעטער געענדערט?
אויף דער ערשטער קשיא, ווי מע קען זען אין אַ שטיקל פֿונעם פֿילם שוין אַרויפֿגעשטעלט אויף דער אינטערנעץ
http://www.kickstarter.com/projects/496652315/some-of-my-best-friends-are-zionists-0,ענטפֿערט די זשורנאַליסטקע און פֿאָרשערין עליסאַ סאָלאָמאָן, אַז איר מאַמע איז געווען אַ פּרינציפּאַל פֿון אַ ייִדישער שולע. "און איך האָב געטראַכט", זאָגט עליסאַ, "אַז ישׂראל איז געווען אַ גוטע זאַך... אין תּוך אַ נייטיקער מקום-מיקלט פֿאַר ייִדן, דערהויפּט צו טאָן גוטס אין דער וועלט.

מיך אינטערעסירן אַלע לײַט, וואָס האָבן געאַרבעט אין "פֿאָרווערטס". אָבער דאָס לעבן איז, ווי אַלע ווייסן, רעלאַטיוו קורץ, אַזוי אַז מע דאַרף אויסקלײַבן די וויכטיקסטע פֿיגורן, און דער פֿירנדיקער מענשעוויק, און תּחילת בונדיסט, רפֿאל אַבראַמאָוויטש (1880—1963) געהערט, בלי-ספֿק, צו אָט דער קאַטעגאָריע. אַבראַמאָוויטש האָט, אין אַ היפּשער מאָס, באַאײַנפֿלוסט דעם אידעאָלאָגישן קורס פֿון דער צײַטונג; בפֿרט, לגבי דער סאָציאַליסטישער און קאָמוניסטישער באַוועגונגען. אייניקע פֿאָרשער האַלטן, אַז אַבראַמאָוויטש און מענטשן פֿון זײַן קרײַז האָבן אויך געהאַט אַן השפּעה אויף דער אַלגעמיינער אַמעריקאַנער פּאָליטיק.
קויף איך שוין אַלע נײַע ביכער, וואָס האָבן אַ שײַכות צו מענשעוויקעס בכלל און צו אַבראַמאָוויטשן בפֿרט. אין אַ מאָסקווער ביכער-געשעפֿט האָב איך זיך לעצטנס אָנגעשטויסן אויף דער סאָלידער פֿאָרשונג פֿון דעם רוסישן היסטאָריקער אַלבערט נענאַראָקאָוו, וואָס האָט אָנגערופֿן זײַן בוך Правый меньшевизм: прозрения российской социал-демократии ("רעכטער מענשעוויזם: דאָס באַרעכענען זיך פֿון דער רוסלענדישער סאָציאַל-דעמאָקראַטיע"). דאָס איז אַ טיפֿע, לאַנגיאָריקע פֿאָרשונג, באַזירט אויף דאָקומענטן פֿון כּלערליי אַרכיוון, וואָס ווײַזט אָן אויף די באַציִונגען צווישן פֿאַרשיידענע שטראָמען, וועלכע האָבן צעטיילט די מענשעוויקעס.
דאָ מוז מען, אַפּנים, דערמאָנען דעם פּרינציפּיעלן אונטערשייד צווישן די באָלשעוויקעס און די מענשעוויקעס: די באָלשעוויקעס האָבן זיך תּמיד אויסגעלאַכט פֿון דעמאָקראַטיע, טענהנדיק, אַז זיי האַלטן פֿון אַן "עכטער דעמאָקראַטיע", וואָס איז, פֿאַרשטייט זיך, בכלל קיין דעמאָקראַטיע ניט געווען (וולאַדימיר פּוטינס עולם ציט ווײַטער דעם דאָזיקן "עכט-דעמאָקראַטישן" פֿאָדעם). די מענשעוויקעס האָבן אין דעם זין געשאַפֿן דעם צד-שכּנגד אין דער רוסלענדישער סאָציאַל-דעמאָקראַטישער באַוועגונג. לויט זייער מיינונג, האָט דער באָלשעוויסטישער רעצעפּט פֿון בויען סאָציאַליזם געפֿירט דירעקט צו דיקטאַטור.

אַ טשיקאַווע זאַך, דער מילגרוים. שטאַמען שטאַמט ער, אַ פּנים, פֿון אַזיע — אפֿשר פֿון איראַן. באַוווּסט איז ער נאָך פֿון העט ווען איבערן גאַנצן מיטעלן מיזרח. שוין אין חומש ווערט ער דערמאָנט — דאָס לשון-קודשדיקע וואָרט איז ״רימון״. וואָס הייסט אויף ייִדיש ״רימונים״? די קײַלעכדיקע באַפּוצונג אויף די עץ-חיימס (שטאַנגען) פֿון אַ ספֿר-תּורה. דער מילגרוים שפּילט אויך אַ ראָלע אין דער גרעקישער מיטאָלאָגיע פֿון גאָר אַמאָל: די געטין פּערסעפֿאָנע האָט אין גיהנום אויפֿגעגעסן זעקס מילגרוים-קערעלעך, האָט זי געמוזט דאָרטן וווינען זעקס חדשים פֿונעם יאָר. אין דער צײַט טרויערט איר מאַמע דעמעטער, די געטין פֿון תּבֿואה און גערעטעניש, און דעריבער וואַקסט גאָרנישט ווינטערצײַט. בײַ אַנדערע פֿאַרצײַטישע פֿעלקער אינעם מיטעלן מיזרח איז דער מילגרוים אַ סימבאָל פֿון פֿרוכפּערדיקייט.
אין כּמעט אַלע אייראָפּעיִשע לשונות האָט ער דעם זעלביקן נאָמען. נישט אויף ייִדיש!
לויט מאַקס ווײַנרײַכן נעמט זיך דאָס וואָרט ״מילגרוים״ פֿון לעז — דאָס לשון, אַן אָפּשטאַמיקס פֿונעם סאַמע אַלטן פֿראַנצויזיש און איטאַליעניש, וואָס ייִדן האָבן גערעדט אין די יאָרהונדערטער פֿאַרן אויפֿקום פֿון מאַמע-לשון. אַזוי, אַז דאָס וואָרט געהערט צו דער קליינער גרופּע וואָס נעמט אויך אַרײַן ״בענטשן״, ״טשאָלנט״, ״לייענען״ און נאָך אַ צאָל. דער אַבֿי-אָבֿות איז דאָס לאַטײַנישע malum granatum ׳גראַנאַט-עפּל׳, דאָס הייסט, ׳עפּל (פֿול) מיט קערעלעך׳. איז דער מילגרוים, הייסט עס, אַ המשך פֿון אונדזער אַרטיקל בשעתּו וועגן קערעלעך און קוקורוזע.
ווי אַזוי פֿונעם לאַטײַנישן איז געוואָרן ״מילגרוים״ איז נישט קלאָר. אפֿשר זאָגט מען ״מיל-״, נישט ״מאַל-״, ווײַל דאָס איז דאָס לאַטײַנישע וואָרט פֿאַר ׳טויזנט׳ — פּונקט ווי אַ טויזנט-פֿיסלער מוז נישט האָבן אַזש טויזנט פֿיסלעך, מוז אַ מילגרוים נישט האָבן אַזש טויזנט קערעלעך. פֿאַר וואָס ״-גרוים״, נישט ״-גראַנאַט״ צי עפּעס אַנדערש? אויך נישט קלאָר. מיט דעם פֿאַרמעסט זיך אַפֿילו נישט ווײַנרײַך; אפֿשר איז אין דעם שולדיק אַן אַמאָליקער פֿראַנצויזישער דיאַלעקט. נאָר אויב ווײַנרײַך האָט אַזאַ דיאַלעקט נישט דערטאַפּט, האָב איך מורא צו זוכן...

"מיר זײַנען דאָ: זכרונות פֿון דעם ליטווישן חורבן" [We Are Here: [Memories of the Lithuanian Holocaust איז דער טיטל פֿון עלען קאַסעדיס בוך, וואָס איז נאָר וואָס אַרויס פֿון נעבראַסקאַ אוניווערסיטעט־פֿאַרלאַג. ווי באַוווּסט, שטאַמען די ווערטער "מיר זײַנען דאָ" — פֿונעם פּאַרטיזאַנער ליד "זאָג ניט קיינמאָל" — "ס׳וועט אַ פּויק טאָן אונדזער טראָט מיר זײַנען דאָ" — געשריבן אין ווילנער געטאָ פֿון הירש גליק, ווען ער האָט זיך דערוווּסט פֿונעם וואַרשעווער געטאָ־אויפֿשטאַנד. אָבער לויטן בוך פֿון עלען קאַסעדי האָבן די ווערטער "מיר זײַנען דאָ", אַ נײַעם זין — ווי אַ דעקלאַראַציע פֿון די איצטיקע און אויך קומענדיקע דורות; פֿון די, וואָס האָבן געירשנט די קאָנסעקווענצן פֿון דער שרעקלעכסטער קאַטאַסטראָפֿע אין דער מאָדערנער געשיכטע.
דאָס בוך פֿאָרשט ווי די הײַנטיקע מענטשן באַציִען זיך צו דעם, וואָס ס׳איז געשען מיט די ייִדן. די ייִדן גופֿא און אויך די פֿעלקער פֿון די לענדער, וווּ ייִדן האָבן אַמאָל געוווינט, זײַנען נאָך אַלץ דערשלאָגן פֿון דעם מערדערישן אומגליק. ווי אַ צוגאָב צו דעם חורבן וואָס די ייִדן זײַנען אויסגעשטאַנען, דאַרף מען אויך צורעכענען די אַכזריותדיקע פֿאַרברעכנס פֿון די סאָוועטן, וואָס זענען געקומען נאָך דער נאַצישער אָקופּאַציע.
אין 2004, ווען קאַסעדי האָט זיך דערוווּסט וועגן דער ייִדיש-זומער-פּראָגראַם אין ווילנע, האָט זי זיך דאָרט באַלד פֿאַרשריבן. זי האָט געוואָלט זיך דערנענטערן צו איר משפּחה. אָבער בשעת אירע שטודיעס דאָרטן האָט זי באַגעגנט מענטשן און געהערט געשיכטעס, וואָס זי וואָלט זיך פֿריִער ניט געקענט פֿאָרשטעלן. אירע אַמאָליקע געדאַנקען מכּוח דער פֿראַגע — ווער זײַנען די שולדיקע און ווער זײַנען די קרבנות?

כ׳הייב נישט אָן צו וויסן מיט וואָס די ייִדישע מאַמעס אין אַמעריקע האָבן זיך פֿאַרדינט אַזאַ שרעקלעכע רעפּוטאַציע. דאַכט זיך, עס איז געקומען צו אונדז זינט דער אַמעריקאַנער ייִדישער שרײַבער פֿיליפּ ראָטה האָט געשריבן זײַן "פּאָרטנויס קאָמפּליינט," וווּ די מאַמע איז די קללה און די סיבה פֿון אַלע אומגליקן. זי איז שולדיק אין אַלע דורכפֿאַלן אין לעבן, אין אַלע נישט־דערגרייכונגען, אַלע אומצופֿרידנקייטן אין לעבן. די הײַנטיקע און נעכטיקע קינדער לײַדן און סטענקען נעבעך און קענען גאָרנישט צו זיך קומען צוליב די ייִדישע מאַמעס. זיי באַגליקן די פּסיכיאַטאָרן, היילן זיך בײַ זיי יאָרן־לאַנג און צום סוף — בלײַבן זיי די זעלבע אומגליקלעכע באַשעפֿענישן.
די ייִדישע מאַמע אין אַמעריקע איז פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ נעווראָטיש געשטאַלט, אַ סטערעאָטיפּ און אַ מיאוסע פֿיגור פֿון דער ייִדישער משפּחה. די קינדער קלאָגן זיך, אַז זי איז נישט מער ווי אַן עגאָיִסטקע, וואָס מען דאַרף זי האַסן, שפּעטן פֿון איר, און אין דעם גייט עס טאַקע אין דער פֿאָרשטעלונג "די לײַאָנס."
די הויפּט־ראָליסטקע ריטאַ (לינדאַ לאַווין) איז נישט קיין אַנדערע ווי די באַרימטע טעלעוויזיע־ און פֿילם־אַקטריסע. זי שפּילט עס די אַכזריותדיקע מאַמע; און ווען די סצענע עפֿנט זיך, ליגט איר מאַן אין שפּיטאָל אויפֿן טויטנבעט, און האַלט בײַם שטאַרבן. די פֿרוי ווידער מיט די קינדער, קענען זיך שוין גאָרנישט דערוואַרטן אויף זײַן טויט. די מאַמע לאָזט נישט אָפּ דעם האַלבטויטן מאַן און שפּאַרט זיך מיט אים וועגן וואָס צו טאָן נאָך דעם ווי ער גייט אַ גאַנג. דער קראַנקער שעפּטשעט ניבול־פּה, וווּלגאַרע רייד קומען אַרויס פֿון זײַנע גסיסהדיקע ליפּן. די פֿרוי בלײַבט אים נישט שולדיק, און באַזינגט אים מיט די יום־טובֿדיקע קללות און מיאוסע רייד. דער עיקר זאָגט זי אים, אַז זי האָט אים קיין מאָל נישט ליב געהאַט.

מיט עטלעכע וואָכן צוריק האָבן אַ ראַבינער און אַ גײַסטיקער פֿירער פֿונעם נאַוואַהאָ־שבֿט פֿון די אַמעריקאַנער אינדיאַנער זיך באַטייליקט אין אַ דיאַלאָג איבער דער פֿראַגע, "וואָס הייסט הייליקע ערד?" — אַ וויכטיקער ענין אין דעם געדאַנקען־גאַנג פֿון ביידע פֿעלקער.
דער ראַבינער — האַרי ראָזענפֿעלד, פֿונעם רעפֿאָרם־טעמפּל "קהילת אַלבערט" אין אַלבוקערקי, ניו־מעקסיקע — און דזשאָנסאָן דעניסאָן, אַ נאַוואַהאָ "מעדיצין־מאַן", האָבן גערעדט פֿאַר אַן עולם פֿון 40 ייִדן און נאַוואַהאָ-לײַט, אינעם Navajo Nation Museum (דער מוזיי פֿונעם נאַוואַהאָ־פֿאָלק), אין דער קרוינשטאָט פֿון די נאַוואַהאָ־אינדיאַנער — ווינדאָו־ראָק, אַריזאָנע.
דאָס איז געווען די צווייטע אין אַ סעריע פֿון דרײַ דיסקוסיעס צווישן ייִדישע און נאַוואַהאָ־רעדנער. די ערשטע דיסקוסיע, וואָס איז פֿאָרגעקומען דעם פֿאַרגאַנגענעם נאָוועמבער, אין ראַבינער ראָזענפֿעלדס טעמפּל, האָט אַרומגערעדט די פֿראַגע, ווי אַזוי ביידע פֿעלקער גיבן זיך אַן עצה אין צוויי וועלטן — די טראַדיציאָנעלע און די הײַנטצײַטיקע. דעם קומענדיקן האַרבסט וועט פֿאָרקומען דער לעצטער שמועס: די פּאַראַלעלן צווישן דעם "לאַנגן וועג" (די אַקציע אין 1864—1866 צו פֿאַרטרײַבן די נאַוואַהאָס פֿון זייער אור־אַלטער היים) און דעם חורבן.
גאָרדאָן בראָניצקי — דער ייִדישער אַנטראָפּאָלאָג, וואָס האָט אָרגאַניזירט די סעריע דיאַלאָגן — האָט געזאָגט דעם "פֿאָרווערטס", אַז ער האָט תּמיד געפֿילט אַ שײַכות מיט די אַמעריקאַנער אינדיאַנער: ערשטנס, ווײַל זײַן טאַטע, אַ דאָקטער בײַם אָרטיקן וועטעראַנען־שפּיטאָל, פֿלעגט אַרבעטן מיט זיי; און צווייטנס, ווײַל בעת זײַן אייגענער וואָלונטיר־אַרבעט איבערצוצײַגן די אינדיאַנער זיך צו רעגיסטרירן צו שטימען אין 1987, האָט ער זיך דערוווּסט וועגן געוויסע ענלעכקייטן צווישן די ייִדן און די אינדיאַנער.

מיט עטלעכע טעג צוריק, דעם 30טן מײַ, האָט שמואל (שמולי) בוטח, אַ באַקאַנטער אַמעריקאַנער רבֿ און פּאָפּולערער שרײַבער, אָנגעשריבן אַן אָפֿענעם בריוו צו די רעפּובליקאַנער קאָנגרעס־לײַט סטיווען ראָטמאַן און ביל פּאַסקרעל, בעטנדיק אָפּצושטעלן דעם סיכסוך, וועלכער האָט אויסגעבראָכן פֿאַראַכטאָגן מאָנטיק צוליב זייער פֿאַרמעסט פֿאַרן זעלבן זיץ־אָרט אינעם קאָנגרעס. בוטח האָט באַטאָנט, אַז אַזעלכע סיכסוכים שטערן דער אייניקייט פֿון דער רעפּובליקאַנער פּאַרטיי.
שמולי בוטח איז צום מערסטן באַקאַנט דעם ברייטן אַמעריקאַנער עולם ווי דער מחבר פֿונעם בוך "כּשרער סעקס". ער איז אַ ליובאַוויטשער חסיד, וועלכער טרעט כּסדר אַרויס אויף דער טעלעוויזיע און באַטראַכט פֿאַרשיידענע ענינים, אָפֿטמאָל — סתּירותדיקע. ער איז גאָר אַן אַקטיווע פּערזענלעכקייט און פֿאַרעפֿנטלעכט זײַנע מיינונגען אויף אַזעלכע טעמעס, ווי קינדער־דערציִונג און שלום־בית, פֿאַרן אַלגעמיינעם נישט־ייִדישן — דער עיקר, קריסטלעכן — עולם.
לעצטנס האָט בוטח זיך אויך פֿאַרנומען מיט דער אינערלעכער אַמעריקאַנער פּאָליטיק און האָט אָפֿיציעל פֿאָרגעלייגט זײַן קאַנדידאַטור ווי אַ רעפּובליקאַנער פֿאָרשטייער פֿאַרן נײַנטן קאָנגרעס־דיסטריקט אינעם שטאַט ניו־דזשערזי. מיט דער אויסערן־פּאָליטיק פֿאַרנעמט ער זיך, אָבער, שוין לאַנג, ווי אַן אַקטיווער רעכטער שטיצער פֿון ישׂראל, וועלכער ווײַזט אַרויס גרויס ליבשאַפֿט צו די פּראָטעסטאַנטישע קריסטלעכע ציוניסטן. מיט עטלעכע חדשים צוריק איז אַרויס זײַן לעצטער בעסטסעלער מיטן נאָמען "כּשרער יעזוס", אין וועלכן ער שילדערט דעם גרינדער פֿון דער קריסטלעכער רעליגיע ווי אַן אויסגעצייכנטן ייִדישן פּאַטריאָט, וועלכער איז געפֿאַלן אין זײַן קאַמף קעגן דער פֿרעמדער רוימישער מאַכט. דאָס בוך איז באַגלייט מיט גלענצנדיקע רעקאָמענדאַציעס פֿון פּראָמינענטע אַמעריקאַנער רעכטע טוער און דענקער, בתוכם אַלאַן דערשאָוויץ און גלען בעק.

אָנהייב אויגוסט וועלן זיך די געשעענישן אין ענגלאַנד ניט אויסשעפּן מיט דער אָלימפּיאַדע, וואָס וועט צוציִען צו זיך אַן אינטערנאַציאָנאַלן עולם פֿון הונדערטער טויזנטער לײַט. אָבער גלײַכצײַטיק וועלן דורכגיין צוויי "שטילע" אונטערנעמונגען, וואָס האָבן גאָרנישט צו טאָן מיט ספּאָרט; אָבער צום באַגריף פֿון אָלימפּ האָבן זיי יאָ אַ דירעקטן שײַכות. מיט דער דאַטע פֿונעם 12טן אויגוסט איז פֿאַרבונדן די טראַגישע געשעעניש פֿון פֿאַרלירן שרײַבער, וועלכע האָבן געהערט צום ייִדישן ליטעראַרישן אָלימפּ — אין יענעם טאָג האָבן, אין יאָר 1952, סאָוועטישע תּלינים אומגעבראַכט אין מאָסקווע די אָנפֿירונג פֿון דעם ייִדישן אַנטי-פֿאַשיסטישן קאָמיטעט. צווישן זיי זײַנען געווען אויך די שרײַבער דוד בערגעלסאָן, פּרץ מאַרקיש, דוד האָפֿשטיין, לייב קוויטקאָ און איציק פֿעפֿער. עמעצער האָט עס אָנגערופֿן "די נאַכט פֿון אומגעבראַכטע דיכטער", וואָס איז, פֿאַרשטייט זיך, ניט ריכטיק און ניט יושרדיק לגבי די איבעריקע אַכט לײַט, וואָס זײַנען קיין דיכטער ניט געווען.
אין ענגלאַנד וועט מען די טרויעריקע דאַטע אָפּמערקן ניט ווייניקער ווי צוויי מאָל. איך פּלאַניר, יעדנפֿאַלס, זיך צו באַטייליקן אין צוויי אונטערנעמונגען. דעם 12טן אויגוסט וועט מען אין לאָנדאָן פֿאָרשטעלן אַ נײַ בוך, צונויפֿגעשטעלט פֿון נײַע ענגלישע איבערזעצונגען פֿון ווערק פֿון די אומגעבראַכטע שרײַבער. דאָס בוך, From Revolution to Repression: Soviet Yiddish Writers 1917—1952, האָט נאָך סוף 2008 צוגעגרייט יוסף שערמאַן (1944—2009), אָבער צוליב זײַן פֿריצײַטיקער פּטירה גייט עס אַרויס ערשט איצט. הגם איך האָב געשריבן אַ קורצע הקדמה צו אָט דער זאַמלונג, האָב איך דאָס בוך גופֿא ניט געזען. כ’ווייס נאָר, אַז מאַרקיש וועט דאָרטן זײַן פֿאָרגעשטעלט מיט זײַן דערציילונג "חבֿרים קוסטאַרן" — איך האָב עס "געשדכנט" יוסף שערמאַנען, אַזוי אַז איצט וועט מען קענען דאָס דאָזיקע אינטערעסאַנטע פּראָזע-ווערק לערנען מיט ענגליש-רעדנדיקע סטודענטן.

די פֿאָרשטעלונג "פֿיר טויזנט מײַל," ווערט געשפּילט אין לינקאָלן־צענטער, מיצי אי. ניוהאַוס־טעאַטער. געשריבן האָט די פּיעסע איימי הערצאָג. איר פּיעסע "נאָך דער רעוואָלוציע," האָב איך מיט אַ צײַט צוריק באַשריבן. זי איז אַ באַגאַבטע דראַמאַטורגין; זיך אויפֿגעכאָוועט בײַ טאַטע־מאַמע, באָבע־זיידע, אויסגעלינקטע, אַמאָליקע גלייביקע אין סאָוועטישן גן־עדן און, אינטערעסאַנט צו באַמערקן, אַז די חבֿרה אויסגעלינקטע זײַנען פֿאַרבליבן אויפֿן לעבן גלייביקע אַז ערגעץ, דאָרט ווײַט, אין לאַנד פֿון די ווײַסע בערן, עקזיסטירט די אמתע נירוואַנע, דער אָלימפּוס, וואַלהאַלאַ, אַ גערעכטע וועלט געבויט אויף מאַרקסיזם און יושר, וווּ אַ וואָלף הויזט בײַנאַנד מיט אַ שעפֿעלע און מ׳וועט מער נישט הייבן קיין שווערד קעגן אַן אַנדערן.
כ׳מיין, אַז איך האָב אײַך אַרײַנגעפֿירט אינעם מאָמענט פֿון גלייבן אין אַ "בעסערער וועלט." דאָ האַנדלט זיך וועגן אַן 91־יאָריקער באָבע (מערי לויִס־ווילסאָן) וועלכע איז אויפֿגעכאָוועט געוואָרן אין אַ צײַט ווען מען האָט זי געוויקלט אין "די רויטע ווינדעלעך," און איר אויסגעלינקט 21־יאָריקע אייניקל לעאָ (גייבריעל עבערט) פֿאַלט נישט ווײַט פֿון ביימעלע.
נעמט זיך אין זינען. די זקנה וווינט אין אַ דירה אין גרעניטש־ווילעדזש, אַן אָרט וווּ אין די 1920ער און 1930ער יאָרן האָט זיך באַזעצט די סמעטענע פֿון לינק־געשטימטע באַרימטע אַרטיסטן, מאָלער און קינסטלער. זייער אידעאַל איז געווען צו קעמפֿן פֿאַר מענטשן־רעכט, אַרבעטער־רעכט, פֿרויען־רעכט און ראַסן־רעכט. זיי האָבן טאַקע בײַגעשטײַערט, מאַרשירט, פּראָטעסטירט און אײַנגעשטעלט זיך פֿאַר זייער אידעאַל.

אײַ, דער ייִדישער טעאַטער איז הײַנט נישט דאָס וואָס געווען. מיט הונדערט יאָר צוריק זײַנען געווען צענדליקער טעאַטערס, די גרעסטע שטערן — אַדלער, קעסלער, טאָמאַשעווסקי — און דער עולם איז געווען אַ ריזיקער; ווײַל פֿאַר מיליאָנען פּשוטע ייִדן, אַרבעטער, איז דער טעאַטער געווען די הויפּט־פֿאַרווײַלונג (אַזוי ווי ס׳איז דעמאָלט נאָך נישט געווען קיין טעלעוויזיע, קיין אינטערנעץ, אַפֿילו נישט קיין ראַדיאָ). און הײַנט, נעבעך, בעוונותינו הרבים, איז די וועלט שוין מער ניטאָ: ניטאָ קיין גרויסע שטערן, ניטאָ קיין עולם. וואָס געווען איז געווען. איז לאָמיר לאָזן אַ טרער פֿאַרן אַמאָליקן ייִדישן טעאַטער און פֿאַרמאַכן שוין דאָס קלייטל...
ניין, גראָד פֿאַרקערט! עס שטעלט זיך אַרויס, אַז הײַנט איז זייער אַן אינטערעסאַנטע צײַט פֿאַרן ייִדישן טעאַטער דאָ אין ניו־יאָרק. עס שפּילן צוויי טעאַטערס — די גרויסע "פֿאָלקסבינע" און דער קליינער "נײַער ייִדישער רעפּערטואַר" (ני״ר) — און מע שפּילט דווקא גוטע סחורה. די וואָך, למשל, בין איך געווען אויף אַ געראָטענער פֿאָרשטעלונג פֿון שלום־עליכמס "אַגענטן" בײַם ני"ר, ווי אויך אַליין געשפּילט אין אַ פּרעכטיקער פֿאָרלייענונג פֿון "ליבע, אַרבעט, פֿאַרלוסט" (בעסער אויף ענגליש: Love, Labor, Loss), באַזירט אויף דרײַ איינאַקטערס פֿון כאַווער פּאַווער, שלום־עליכם און משה נאַדיר. עס לייגט זיך ניט אויפֿן שׂכל, אַז אַן אַקטיאָר זאָל רעצענזירן אַ פֿאָרשטעלונג, אין וועלכער ער אַליין טרעט אויף; אָבער מײַן ראָלע איז גענוג קליין, אַז איך מעג זאָגן מיט דער גאַנצער זשורנאַליסטישער אָביעקטיווקייט, אַז דאָס איז אַן אויסנאַם פֿון אַ פּיעסע, אַ מחיהדיקער מוזיקאַלישער ספּעקטאַקל, וואָס דאָס פּובליקום האָט עס ליב ווי אַן אייגן קינד. דאָס אַלץ אַ דאַנק דער באַאַרבעטונג און רעזשי פֿון מאָטל דידנער, ווי אויך דער מוזיקאַלישער אָנפֿירונג פֿון אַבֿי פֿאָקס־ראָזען. (אַלע אַקטיאָרן און מוזיקער קען איך דאָ ניט אויסרעכענען, אָבער אויף איין פֿוס: אַלע שפּילן וווּנדערלעך!) זעט איר, ייִדן, דאָס רעדל דרייט זיך: גוטע טעאַטערס זײַנען דאָ, גוטע אַקטיאָרן, פּיעסעס — ס׳איז אונדז דאָך ווויל ווי די וועלט.

איך האָב שוין געהאַט דערמאָנט, אַז אָנהייב מײַ האָב איך זיך באַטייליקט אין אַ קאָנפֿערענץ וועגן באָגדאַן כמעלניצקי. אָרגאַניזירט האָט עס אַמעליאַ גלאַסער, וואָס איז אַ פּראָפֿעסאָר אין סאַן-דיעגאָ. איך מיין, אַז דאָס איז געווען אַ געראָטענע צונויפֿקומעניש פֿון אַקאַדעמיקער, וואָס באַשעפֿטיקן זיך מיט גאַנץ פֿאַרשיידענע זאַכן — מיט געשיכטע, ליטעראַטור און קינאָ, מיט ייִדישע, אוקראַיִנישע און פּוילישע טעמעס. איך גלייב, אַז אין דעם באַנד, וואָס וועט קאָנסטרויִרט ווערן אויפֿן סמך פֿון דער קאָנפֿערענץ, וועט דער אוקראַיִנישער פֿירער אַרויסקומען ניט קיין פֿלאַכער. און די געשעענישן אַרום דער דאָזיקער פֿיגור, אין לעבן און אין קונסט, וועלן אויך אָפּגעשפּיגלט ווערן, מאַכנדיק טיפֿער, מיט מער ניואַנסן, אונדזער קענטעניש פֿון געשיכטע, ליטעראַטור און קונסט.
איך בין, אַגבֿ, ניט זיכער, צי אַלע לייענער פֿון "פֿאָרווערטס" האָבן אַ מאָל געהערט אַזאַ נאָמען: באָגדאַן כמעלניצקי. איך דערמאָן עס, ווײַל סטודענטן האָבן, בדרך-כּלל, קיין אַנונג ניט וועגן אַזאַ היסטאָרישער פֿיגור און קיין מאָל ניט געהערט וועגן די גזירות תּ״ח-ותּ״ט. מיט זעכציק יאָר צוריק, אין יאַנואַר 1952, בײַם אַרומרעדן אין דער כּנסת די פֿראַגן פֿון דײַטשישע רעפּאַראַציעס, האָט משה שרתּ, דער דעמאָלטיקער אויסערן-מיניסטער פֿון ישׂראל, געזאָגט: "מיר האָבן ניט פֿאַרגעסן כמעלניצקי, און די וואָס וועלן פֿאַרגעסן, וועלן אויפֿהערן צו זײַן ייִדן". מיר שײַנט, אַז ס’רובֿ הײַנטיקע ייִדן האָבן כמעלניצקין ניט פֿאַרגעסן — זיי האָבן פּשוט ניט געהאַט וואָס צו פֿאַרגעסן, ווײַל קיינער האָט זיי וועגן אים קיין מאָל ניט דערציילט.
בעת דער קאָנפֿערענץ האָב איך אַ סך געלערנט. אָבער נאָך מער פֿראַגעס זײַנען פֿאַרבליבן אָפֿן. למשל, אויב כמעלניצקי איז טאַקע פֿאַרגעדענקט געוואָרן ווי דער שרעקלעכער גזלן, וועמענס קאָזאַקן האָבן אויסגעהרגעט צענדליקער טויזנטער ייִדן, טאָ פֿאַר וואָס און ווי אַזוי האָבן ניט ווייניק ייִדן דערנאָך געטראָגן דעם פֿאַמיליע-נאָמען כמעלניצקי? איך וועל ניט גיין זייער ווײַט נאָך אַ בײַשפּיל: מלך כמעלניצקי (1885—1946), דער ייִדישער דיכטער און זשורנאַליסט. זינט 1919 ביז זײַן טויט האָט ער געדרוקט אין "פֿאָרווערטס" אַרטיקלען אויף מעדיצינישע טעמעס. קיין פּסעוודאָנים האָט ער ניט געהאַט, אַזוי אַז די אַרטיקלען פֿלעגן זיך דרוקן אונטער זײַן נאָמען.

בײַם אָנהייב האָט טשאַרלי טשאַפּלין געשאַפֿן דעם דיקטאַטאָר־ העלד אין זײַן אומפֿאַרגעסלעכן קלאַסישן פֿילם "דער גרויסער דיקטאַטאָר" (The Great Dictator, 1940). אין יענעם פֿילם האָט טשאַפּלין חוכא-וטלולא געמאַכט פֿון די אייראָפּעיִשע פֿאַשיסטישע פֿירער, בראָש מיט דעם דײַטשישן ימח-שמוניק. "דעמאָקראַטיע שטינקט! פֿרײַהייט שטינקט! פֿרײַע רעדע שטינקט!", האָט הינקעל, טשאַפּלינס אויסגעטראַכטער פֿירער, פּראָקלאַמירט. אָט די באַרימטע סאַטירע איז געשאַפֿן געוואָרן אין אַ תּקופֿה ווען גרויסע אידעאָלאָגיעס פֿלעגן זיך קריגן איינע קעגן דער אַנדערער. מע זאָגט, אַז אין אונדזער נאָך-אידעאָלאָגישער צײַט איז אוממעגלעך צו שאַפֿן אַ סאַטירע, אַ זשאַנער וואָס איז געבויט אויפֿן געדאַנק, אַז אַן אַלטערנאַטיווע צו דער איצטיקער רעאַליטעט איז פֿאַראַן. די ליבעראַלע דעמאָקראַטיע — ‘די בעסטע פֿון אַלע מעגלעכע וועלטן’ — איז אין דער צײַט פֿון טשאַפּלינס פֿילם געווען די ברירה, און זי האָט גובֿר געווען אַלע אַנדערע ברירות.
נו, עס איז געקומען דאָס יאָר 2008 מיטן עקאָנאָמישן קריזיס און איבערגעקערט דעם דאָזיקן נאַיִוון אָפּטימיזם. אַזוי, אַז ווען מע שאַפֿט הײַנט אַ סאַטירע קעגן אַ מוסולמענישן דיקטאַטאָר, מוז מען גלײַכצײַטיק אָפּלאַכן פֿון דער שוואַכער אַלטערנאַטיווע וואָס די מערבֿ-וועלט לייגט פֿאָר — די נעאָ-ליבעראַלע דעמאָקראַטיע.
"שטעלט אײַך פֿאָר אַ מלוכישע סיסטעם" — פּראָבירט איבערצײַגן דעם עולם דער דיקטאַטאָר אַלאַדין, צום סוף פֿונעם נײַעם פֿילם "דער דיקטאַטאָר" (The Dictator, 2012), אין די גרויסע מעלות פֿון דער דיקטאַטור אַנטקעגן דער דעמאָקראַטיע — "וווּ איין פּראָצענט פֿון דער באַפֿעלקערונג הערשט איבער די איבעריקע".