איך ווייס ניט, צי הײַיאָר וועט מען אָפּמערקן (איך האָף אַז כ׳וועל ניט פֿאַרגעסן און וועגן דעם שרײַבן בײַצײַטנס, סוף זומער) דעם יובֿל פֿון דעם ייִדישן קולטור-קאָנגרעס, וואָס איז צונויפֿגערופֿן געוואָרן אין 1937 אין פּאַריז. ס׳איז ניט אויסגעשלאָסן, אַז מע וועט וועגן דער דאָזיקער וויכטיקער געשעעניש מאַכן אַ שווײַג, אַפֿילו אין פּאַריז. די צונויפֿקומעניש האָט דאָך "געשמעקט" מיט סימפּאַטיעס, הייסע צי זייער פֿאָרזיכטיקע, צום סאָוועטן-פֿאַרבאַנד, און די הײַנטיקע ייִדישע וועלט, קולטורעלע בתוכם, רוקט זיך אַלץ רעכטער און רעכטער.

מיט עטלעכע טעג צוריק האָב איך געשמועסט מיט אַ יונגן ייִדישן ליטעראַטור-היסטאָריקער, וועלכער האָט זיך געקלאָגט, אַז אַפֿילו אין זײַן געביט איז געוואָרן שווער אויסצוגעפֿינען אַ פּאַרעווע, ניט קיין פּאַראַנאָיִש רעכטע, צײַטשריפֿט. וואָס ווילט איר נאָך, אויב אַ באַקאַנטער זשורנאַליסט האָט מיר מיט אַ צײַט צוריק ערנסט געזאָגט, אַז דער ענגלישער "פֿאָרווערטס" געפֿינט זיך הײַנט אין די הענט פֿון קאָמוניסטן. "קאָמוניסטיש" איז דער ייִדישער "פֿאָרווערטס" געווען אין די אויגן פֿון סאַטמאַרער אידעאָלאָגן, וועלכע האָבן געפֿירט מלחמה קעגן דער צײַטונג אין די 1960ער יאָרן. (איך האָב וועגן אָט דער ייִדישער מלחמה לעצטנס געשריבן.) אין דער אמתן, האָט דער "פֿאָרווערטס" בויקאָטירט דעם פּאַריזער קאָנגרעס, טאַקע צוליב זײַן פּראָ-סאָוועטישקייט.

(אַן איבערבליק פֿון דער פֿרויען־זײַט צווישן 1919 און 1979)

במשך פֿון די ערשטע פֿופֿציק יאָר פֿונעם "פֿאָרווערטס", איז דער ציל פֿונעם רעדאַקטאָר, אַב קאַהאַן, געווען זייער קלאָר: נישט בלויז איבערגעבן די נײַעס צו די ייִדישע אימיגראַנטן אויף אַ שפּראַך וואָס זיי האָבן געקענט, אָבער אויך העלפֿן זיי אַרײַנצופּאַסן זיך אין דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט; בפֿרט — צו ווערן אַקטיווע מיטגלידער פֿון דער אַלגעמיינער אַרבעטער־באַוועגונג.
אין דער אַזוי־גערופֿענער פֿרויען־זײַט פֿון דער צײַטונג, זעט מען אָבער אַ געוויסע אַמביוואַלענץ וועגן אַזאַ ציל. אמת, אַ סך פֿון די "פֿאָרווערטס"־לייענערינס אין יענע יאָרן האָבן געהאַט שטעלעס, און טאַקע דערפֿאַר האָט דער "פֿאָרווערטס" זיי געמוטיקט צו ווערן אַקטיוו אינעם פּאָליטישן לעבן. אָבער אין דער זעלבער צײַט, האָט מען אויף דער פֿרויען־זײַט אָפּגעדרוקט אַרטיקלען אויף טעמעס, וואָס האָבן גיכער געפּריידיקט אַ מער טראַדיציאָנעלן צוגאַנג צו דער פֿרוי.
אינעם נומער פֿונעם 15טן מאַרץ 1925, למשל, אונטערן קאָפּ "פֿרויען־אינטערעסן (פֿאַקטן און מיינונגען וועגן דעם לעבן אין דער לאַגע פֿון דער פֿרוי)", זעט מען אַ רובריק, "נאָטיצן פֿון דער פֿרויען־וועלט", וואָס גיט איבער אַ ריי פּאָליטישע ידיעות וועגן דעם קאַמף פֿאַר שטימרעכט פֿאַר פֿרויען.
איינע פֿון די ידיעות דערציילט, אַז דער פּאַרלאַמענט אין בעלגיע איז זיך פֿונאַנדערגעגאַנגען, ווײַל די קלעריקאַלן אין איין טייל פֿון דער סאָציאַליסטישער פּאַרטיי זײַנען געווען פֿאַר ׳סאָפֿרעדזש׳ (דער קאַמף צו געבן פֿרויען שטימרעכט), בשעת די ליבעראַלן און דער צווייטער פֿליגל פֿון דער סאָציאַליסטישער פּאַרטיי האָבן נישט געוואָלט געבן די פֿרויען קיין שטימרעכט. (אינטערעסאַנט, אַז געוויסע סאָציאַליסטן, וועלכע האָבן אַזוי קעמפֿעריש פֿאַרטיידיקט גלײַכע רעכט פֿאַר אַלע אַרבעטער, האָבן נישט געהאַלטן, אַז די פֿרויען מוזן אויך קריגן די זעלבע רעכט.)

אין דעם פֿילם "ראַנד־באַמערקונג" (הערת שוליים) פֿאַרברענגט דער העלד צענדליקער יאָרן בײַם פֿאָרשן אַלטע כּתבֿ־ידן, ביז עס שטעלט זיך אַרויס, אַז אַ צווייטער פֿאָרשער איז אים פֿאַרלאָפֿן דעם וועג און אַנטדעקט דעם אָריגינאַל, פֿון וועלכן די אַלע אַנדערע כּתבֿ־ידן שטאַמען אָפּ. אַזוי אַרום איז זײַן גאַנצע טירחה געווען אומזיסט. כּדי איך זאָל בעסער פֿאַרגעדענקען יענעם עפּיזאָד, איז טאַקע געשען דאָס זעלבע מיט מיר: איך האָב אָנגעשריבן אַ רעצענזיע אויף דעם פֿילם, אָבער ניט באַמערקט, אַז אַנדערע האָבן עס שוין געטאָן פֿריִער. דעריבער פֿאַרלאָז איך זיך אויפֿן לייענערס זכּרון צו געדענקען דעם סיפּור־המעשׂה פֿונעם פֿילם און שרײַב דאָ בלויז די היסטאָרישע באַטראַכטונגען.
כאָטש "ראַנד־באַמערקונג" איז אַ סאַטירע אויפֿן אַקאַדעמישן לעבן, ניט קיין דאָקומענטאַר, און קומט פֿאָר אין ישׂראל, וווּ די קולטור איז אַ ביסל אַנדערש, וועט יעדער גראַדויִר־סטודענט און פּראָפֿעסאָר דערקענען די פּערזענלעכקייטן און קריגערײַען — אויב ניט פֿון דער אייגענער דערפֿאַרונג, איז געהערט וועגן דעם פֿון אַנדערע. נאָר אין אוניווערסיטעט קענען גרויסע געלערנטע זיך קריגן און פֿײַנט באַקומען איבער אַזעלכע קלייניקייטן, וואָס נאָרמאַלע מענטשן וואָלטן זיי אַפֿילו ניט באַמערקט.
צוליב מײַן אייגענער פֿאָרשונג, זײַנען מיר גלײַך געקומען אויפֿן זינען ענלעכע פֿאַלן אין אונדזער ייִדיש־וועלט. קודם־כּל, דער גרויסער סיכסוך צווישן מאַקס ווײַנרײַך און יודל מאַרק איבערן שטומען אַלף, למשל — מלחמות גוג־ומגוג איבער גאָרנישט — קען נאָר געמאָלט זײַן אין אַזאַ מין סבֿיבֿה. פֿון די בריוו זייערע איז קלאָר, אַז אַפֿילו דער שטומער אַלף איז בלויז געווען אַ צוטשעפּעניש צום "וויכטיקן" חילוקי־דעות: צי מע זאָל שרײַבן אַדווערביאַלן אין איינעם (איניינעם) אָדער באַזונדער. איבער אַזאַ קלייניקייט, קען מען זאָגן, איז דער גרויסער ווערטערבוך אונטערגעגאַנגען, און מיר זײַנען פֿאַרבליבן אָן אַ געהעריקן ייִדישן ווערטערבוך.

די מיצווה פֿון געדענקען

אָט זײַנען מיר אין חודש ניסן און גרייטן זיך צו פֿײַערן דעם יום־טובֿ פּסח, דעם זמן־חרותנו. פֿון די זעקס זכירות וואָס די חכמי־הקבלה האָבן באַשטימט וואָס אַ ייִד דאַרף דערמאָנען יעדן טאָג איז "למען תּזכּור את יום צאתך מארץ־מצרים כּל־ימי חייך" — דו זאָלסט דערמאָנען דעם טאָג פֿון דײַן באַפֿרײַונג (אַרויסגאַנג) פֿון מצרים אַלע טעג פֿון דײַן לעבן — די סאַמע ערשטע. אַזוי וויכטיק איז די געשעעניש ביז גאָר, אַז דער "אָנוכי" — דאָס ערשטע וואָרט פֿון די עשׂרת־הדיברות ווען דער אייבערשטער שטעלט זיך פֿאָר פֿאַר דעם פֿאָלק איז: "איך בין דײַן גאָט וואָס האָט דיך אַרויסגעצויגן פֿון מצרים". איז קיין וווּנדער ניט אַז די דראַמע פֿון יציאת־מצרים און דער מעמד הר־סיני זײַנען די הויפּט־עלעמענטן אין דעם פּראָצעס וואָס האָט פֿאַרוואַנדלט די שבֿטים אין אַ פֿאָלק. "היום הזה נהיית לעם לד’ אלוהיך" — הײַנטיקן טאָג ביסטו געוואָרן פֿאַר אַ פֿאָלק צו גאָט דײַן האַר (יהואש, דבֿרים כ״ז: 9). מיר לעבן איבער די דראַמע בײַם אָפּריכטן דעם סדר און זײַן מקיים די מיצווה פֿון דור צו דור מיט אַ פֿײַערלעכער שטימונג, גײַסטיקער דערהויבוננג און נאַציאָנאַלן שטאָלץ. די הגדה איז דאָס איינציקע רעליגיעזע בוך, וואָס איז ניט געחתמעט. מיר האַלטן אין איין רעדאַגירן, צוגעבן נײַע קאַפּיטלעך און פּירושים, ווײַל די דראַמע האָט זיך נישט געענדיקט. וועלכער פֿריִערדיקער דור פֿאַר אונדזער האָט דערפֿאַרן, איבערגעלעבט די שואה — דעם חורבן פֿונעם אייראָפּעיִשן ייִדנטום און דעם אויפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל?