מ'האָט מיך נישט געדאַרפֿט נייטן און נישט צווינגען, איך זאָל גיין זען די נײַסטע פֿאָרשטעלונג אין "אַבינגטאָן־טעאַטער," וואָס ווערט געשטעלט בשותּפֿות מיטן "פּענ­גווין־טעאַטער." דער טעאַטער געפֿינט זיך אויף 312 וועסט, 36סטע גאַס, אויפֿן זעקסטן שטאָק, לעבן דער נײַנטער עוועניו, אין מאַנהעטן. ביידע אונטערנעמער פֿון די טעאַטערס האָב פּראָדוצירט די הײַנטיקע פֿאָרשטעלונג וואָס רופֿט זיך "דער גאָלד­מאַן־פּראָיעקט."

שוין פֿאַר דער זיצונג זענען געווען קלאַנגען, אַז די פֿאַרוואַלטונג פֿון "יוגנטרוף" וועט זיך בײַטן אין גאַנצן. סײַ די דירעק­טאָרשע, מירע מניעווסקי, סײַ דער עק­זעקוטיוו־פֿאָרזיצער, הערשל גלע­זער, האָבן זיך געוואָלט צוריקציִען און איבער­געבן די אַרבעט אין ייִנגערע הענט. די אָרגאַניזאַציע הייסט טאַקע "יוגנטרוף", אָבער ס'זענען אַדורך אַ סך יאָר זינט די אמת יונגע מענטשן האָבן אָנגעפֿירט מיט איר. איצטער איז געקומען די צײַט, און אַזוי פֿיל מענטשן האָבן זיך באַטייליקט אין דער עקזעקוטיוו־זיצונג, דעם 30סטן סעפּטעמבער, אַז ס'האָט געפֿעלט פּלאַץ בײַם טיש.

נאָוועמבער דעם 21סטן הײַנטיקס יאָר עפֿנט זיך אַ דאָקומענטאַר־פֿילם אין "טו־בוטס פּײַאָניר טיִייטער" (www.twoboots.com/pioneer/jewish.html) אונטערן טיטל: "ייִדיש טעאַטער — אַ ליבע־געשיכטע" (Yiddish Theater — a Love Story). דער פֿילם איז געווידמעט צפּורה שפּײַזמאַן, דער פֿאָלקסבינעס אַרטיסטישע דירעקטאָרין און אַקטריסע אַ קײַמא־לן פֿון 42 יאָר. דאָס איז אָבער איר לעצטער אויפֿטריט אין "גרינע פֿעלדער", וואָס זי האָט געשטעלט נאָך דעם ווי זי איז באַזײַטיקט געוואָרן פֿון דער "פֿאָלקס­בינע".

דער פּאָעט אַלכּסנדר שפּיגלבלאַט האָט במשך פֿון די לעצטע יאָרן זיך פֿאַרנומען מיט אנדערע ליטעראַרישע זשאַנערן — זכרונות ("דורכן שפּאַקטיוו פֿון אַ זייגער־מאַכער", 2000), קריטיק ("בלאָע ווינקלען — איציק מאַנגער, לעבן, ליד און באַלאַדע", 2003) און פּראָזע (דער ראָמאַן "קרימעווע — אַן אַלטפֿרענקישע מעשׂה, 2005). אין זײַן נײַסטן ווערק — "דורך פֿאַררייכערטע שײַבלעך", 2007, איז ער ממשיך זײַן ביאָגראַפֿיע מיט קאַפּיטלעך פֿון זײַן לעבן נאָכן חורבן,

דעם 13טן אויגוסט איז אין ניו־יאָרק ניפֿטר געוואָרן ד"ר וולאַדימיר זאַק, אַ פּראָ­מינענטער מוזיקאָלאָג און קאָמפּאָזיטאָר, אַ מחבר פֿון עטלעכע מאָנאָגראַפֿיעס; צווישן זיי פֿאַרנעמען אַ באַזונדער אָרט "שאָס­טאַקאָוויטש און ייִדן?" (ניו־יאָרק, 1997) און "וועגן די געזעץ־מעסיקייטן פֿון דער לידער־מעלאָדיק" (מאָסקווע, 1990).

ד"ר זאַקס לעבן און שאַפֿן איז געווען טיף פֿאַרבונדן מיט אַ קאָמפּליצירטער און סתּירותדיקער געשיכטע פֿון דער סאָווע­טישער מוזיק נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה.

אין די 1950ער און 60ער יאָרן איז דאָס זײַן אַ פֿרומער ייִד נישט געווען אַ זאַך, מיט וועלכער מע האָט עפֿנטלעך שטאָלצירט. די נטיה איז דעמאָלט געווען זיך צו אַמעריקאַניזירן, נישט אויסצוזען אַנדערש ווי די שכנים, מיט־תּלמידים און מיטאַרבעטער.

הײַנט, בפֿרט אין די גרעסערע שטעט פֿון אַמעריקע, זעט מען אומעטום דאָקטוירים און באַנקירן מיט יאַרמלקעס; שׂימחת־תּורה טאַנצן צענדליקער, און אַפֿילו הונדערטער ייִדן מיט דער תּורה אין די גאַסן לעבן דער שיל. מ׳איז שטאָלץ צו זײַן אַ פֿרומער ייִד.

איך געדענק נאָך, פֿון קינדווײַז אָן, ווי שטאָלץ מיר זענען געווען, ווען מען האָט אונדז דערציילט אַז "מיט ייִדיש קען מען אויספֿאָרן די וועלט!" הײַנט איז דאָס שוין, ליידער, ניט אַזוי. אָבער עבֿרית האָט גאָר לעצטנס צובאַקומען אַ שטיקל נײַע פֿונקציע: די פֿונקציע פֿון זײַן אַן אַלץ אָפֿטערע "לינגוואַ פֿראַנקאַ" בײַ אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענצן פֿון מומחים אויפֿן שטח פֿון ייִדישע לימודים. וואָס איז דאָס אַזוינס, אייגנטלעך, אַ "לינגוואַ־פֿראַנקאַַ", און צי "איז דאָס גוט פֿאַר ייִדן" צי ניט?

אינעם ניו־יאָרקער "מעטראָפּאָליטאַן־מוזיי" קען מען איצט קומען אָנקוקן אַ וויכטיקע נײַע אויסשטעלונג — "די תּקופֿה פֿון רעמבראַנדט: האָלענדישע בילדער אינעם מעטראָפּאָליטאַנער קונסט־מוזיי". צום ערשטן מאָל קען מען הנאה האָבן מיט איין מאָל פֿון אַלע 228 האָלענדישע בילדער, ס‘רובֿ פֿון די 1600ער יאָרן, אין דער זאַמלונג פֿון דעם מוזיי. די בילדער ווערן אויך אויסגעשטעלט לכּבֿוד 400 יאָר נאָכן געבוירן ווערן פֿונעם מײַסטער־קינסטלער רעמבראַנדט וואַן רין (1606 — 1669), וועלכער האָט געוווינט אינעם ייִדישן קוואַרטאַל אין אַמסטערדאַם און האָט געמאָלן סײַ אָנפֿירנדיקע ייִדישע פּערזענלעכקייטן פֿון זײַן סבֿיבֿה, סײַ בילדער אויף אַ ביבלישער טעמאַטיק.

איך בין זיכער, אַז איר געדענקט די אַלטע חכמה פֿון מאַרקסיסטישן שוואַרצן הומאָר — וועגן דעם געשפּענסט פֿון קאָמוניזם, וואָס האָט פֿאַרבלאָנדזשעט אין אייראָפּע. אין דער אמתן, האָט דאָס דאָזיקע געשפּענסט שפּעטער געבלאָנדזשעט אומעטום, אין אַלערליי ווינקלען פֿון דער וועלט. ווי אַלע האָבן באַמערקט, איז אַפֿילו די לעצטע רעדע פֿון אָסאַמאַ בין-לאַדען געווען אָנגעזעטיקט מיט מאַרקסיסטיש-לעניניסטישער טערמינאָלאָגיע מכּוח דעם אַמעריקאַנער קאַפּיטאַליזם און זײַנע חטאָים. איך רעד שוין ניט וועגן די ווערטער פֿון דעם איראַנער פּרעזידענט, וואָס קלינגען גלײַך ווי ער האָט זיך געלערנט אין אַ קאָמוניסטישן אוניווערסיטעט.

מיר לעבן אין אַ וועלט פֿון וווּנדיירים און אויסער ווי געוויינטלעכע אײַנפֿאַלן און דערפֿינדונגען. גאָט צו דאַנקען פֿאַר די אײַנפֿאַלן און אינאָוואַציעס. דער עיקר, אין מעדיצין, ווײַל אויב אַ יחיד פֿאַלט אַרײַן אין טעגלעכן, מאָנאָטאָנעם גאַנג פֿון לעבן אָדער פּראָפֿעסיע, איז ער פֿאַרמישפּט צו סטאַגנאַציע און חלאַתן. דאָס איז חל אויף אַלע פּראָפֿעסיעס און אונטערנעמונגען. יעדער מענטש מוז בײַטראָגן עפּעס, וואָס איז ביז אים נישט אַנטדעקט געוואָרן.

מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק איז אין מאָסקווע אַרויס אַ נײַע רוסישע אויסגאַבע פֿונעם ערשטן טייל פֿון שלום-עליכמס בוך "מאָטל פּייסי דעם חזנס", באַגלייט מיט פּרעכטיקע אילוסטראַציעס פֿונעם באַקאַנטן ייִדישן קינסטלער הערש אינגער.

"מאָטל פּייסי דעם חזנס", די טראַגיש־קאָמישע מעשׂה וועגן אַ צען-יעריקן ייִנגל-יתום פֿון אַן אוקראַיִנישן שטעטל, איז איינס פֿון שלום־עליכמס בעסטע ווערק; דער ערשטער טייל פֿונעם בוך, וווּ מאָטלס משפּחה קלײַבט זיך צו עמיגרירן קיין אַמעריקע,