Video Banner
July 27, 2012
‫פֿון רעדאַקציע

סוף־וואָך, דעם 27סטן יולי הייבן זיך אָן, אין לאָנדאָן, די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן, וואָס וועלן אָנגיין ביזן 12טן אויגוסט. ווי באַקאַנט, קומען די דאָזיקע פֿאַרמעסטן אַרויס פֿונעם אוראַלטן גריכנלאַנד, וואָס דער הויפּט־דעוויז פֿון זיי איז געווען — שטילשטאַנד בעת די פֿאַרמעסטן גייען אָן. אָבער אויך דעמאָלט, ווען מיט דער וועלט האָבן געפּראַוועט די גריכישע געטער, האָט מען נישט איין מאָל דעם הויפּט־תּנאַי געבראָכן.
מיט 40 יאָר צוריק, בעת די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן פֿון 1972, איז פֿאַרגאָסן געוואָרן בלוט גלײַך אינעם אָרט פֿון דער אָלימפּיאַדע — אין מינכן; נאָך מער: די קרבנות פֿון דעם טעראָריסטישן אַטאַק זײַנען געוואָרן די ספּאָרטלער פֿון דער ישׂראלדיקער אָלימפּישער מאַנשאַפֿט.
זינט דעמאָלט, איז די אינטערנאַציאָנאַלע ספּאָרט־אונטערנעמונג געוואָרן אַ פּאַסיק אָרט פֿאַר די טעראָריסטן, צו שטעלן זייערע אייגענע רעקאָרדן פֿון בלוט־פֿאַרגיסונג. אַזוי אַז במשך פֿון די 40 יאָר איז געשטיגן סײַ די מײַסטערשאַפֿט פֿון טעראָר, סײַ די צאָל קרבנות פֿון זייערע טעראָר־אַטאַקעס איבער דער וועלט.
דעריבער איז נישט צו באַוווּנדערן, וואָס די זיכערהייט־מיטלען, וועלכע זײַנען געלאָזט געוואָרן אין גאַנג צו באַוואַכן די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן אין לאָנדאָן, גרייכן צו אַ ביליאָן פֿונט (1.58 ביליאָן דאָלאַר); עס שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז ענגלאַנד גרייט זיך צו אַן אַטאַקע אָדער פֿון קאָסמאָס, אָדער פֿון אַן אַרמיי ווילדע ערדישע באַשעפֿענישן, באַוואָפֿנט מיטן סאַמע סאָפֿיסטיקירטן געווער. כּדי צו פֿאַרשטיין, וואָס מיינט עס, אָט די ריזיקע סומע, איז גענוג עס צו פֿאַרגלײַכן מיט די 930 ביליאָן דאָלאַר — די גאַנצע סומע געלט, אויסגעגעבן בעת די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן אין וואַנקוּווער.


July 27, 2012
געזעלשאַפֿט
פֿון שׂרה־רחל שעכטער (ניו־יאָרק)

סעלין יוסעפֿזאַדע, די אָרגאַניזירערין פֿון די מאָדע־אויסשטעלונגען, דערלאַנגט דעם טשעק פֿאַר $5,000 דעם געהילף־בירגער־מײַסטער פֿון שׂדרות, יאַנואַר 2009
ס׳איז נישט אָפֿט, וואָס אַ פֿונדאַציע אָדער אַ פֿילאַנטראָפּישע אָרגאַניזאַציע טיילט אויס אַ פּרעמיע צו צענערלינגען (קינדער צווישן 13 און 19 יאָר אַלט), און אויב יאָ, באַטרעפֿט עס נישט מער ווי $1,000 אָדער $5,000. מיט עטלעכע וואָכן צוריק האָט די "משפּחה־פֿונדאַציע פֿון העלען דילער" אָבער אויסגעטיילט פּרעמיעס צו פֿינף ייִדישע קאַליפֿאָרניער צענערלינגען, וועלכע האָבן, לויט די מיטגלידער פֿון דער פֿונדאַציע, מקיים געווען די מיצווה פֿון תּיקון העולם; יעדער איינער פֿון זיי האָט באַקומען $36,000.
צווישן די פּראָיעקטן, וואָס די יונגע לײַט האָבן דורכגעפֿירט: אַ פּראָגראַם וואָס ברענגט כּישוף־מאַכער צו שפּיטאָלן, רעהאַביליטיר־צענטערס און דירות־הײַזער פֿאַר עלטערע לײַט; אַ יערלעכע מאָדע־אויסשטעלונג, וואָס זאַמלט געלט פֿאַר די ישׂראלדיקע צדקה־צוועקן, און אַ קוריקולום, וואָס לערנט סטודענטן איבערן לאַנד ווי אַזוי בעסער צו פֿאַרשטיין און העלפֿן אויטיסטישע תּלמידים אין זייערע קלאַסן.
הײַיאָר איז דאָס זעקסטע יאָר, וואָס מע האָט אויסגעטיילט די "תּיקון־עולם" פּרעמיעס (Diller Teen Tikkun Olam Awards); ביז איצט האָט מען שוין אויסגעטיילט מער ווי 1 מיליאָן דאָלאַר פֿאַר 30 צענערלינגען אין קאַליפֿאָרניע.
אַחוץ די "תּיקון־עולם פּרעמיעס", שטיצט די "דילער־פֿונדאַציע" אויך אַ צווייטע פּראָגראַם, Diller Teen Fellows, וואָס ברענגט צונויף פֿעיִקע ייִדישע צענערלינגען אין 18 שטעט אין צפֿון־אַמעריקע און ישׂראל, און טרענירט זיי, במשך פֿון אַ יאָר און אַ האַלב, ווי זיי קענען ווערן צוקונפֿטיקע פֿירער, איבערגעגעבן דעם ייִדישן פֿאָלק, ישׂראל און געזעלשאַפֿטלעכער אַרבעט.


July 27, 2012
קהילה־לעבן

מאַראָש באָרסקי, דער פֿאָרזיצער פֿון דער ייִדישער קהילה אין פּרעשבורג, באַזוכט די אָרטאָדאָקסישע שיל אין זשילינע, אַ שטאָט אין סלאָוואַקײַ
קראָקע (ייִט״אַ). — אַ דאַנק דער נײַער קאָמפּיוטער־פּראָגראַם פֿאַר "אײַ־טיונס", נײַע טוריסטישע מאַרשרוטן און אַ מאַקעט פֿון אַן אַלטער שיל, וועט די וועלט זיך בעסער באַקענען מיט צוויי געוועזענע ייִדישע ערטער אין אייראָפּע. דאָס ערשטע אָרט איז דער היסטאָרישער ייִדישער קוואַרטאַל אין בראַטיסלאַווע, די הויפּטשטאָט פֿון סלאָוואַקײַ, באַקאַנט בײַ ייִדן ווי פּרעשבורג. דער קוואַרטאַל האָט איבערגעלעבט די צווייטע וועלט־מלחמה, אָבער צעשטערט געוואָרן דורך דער קאָמוניסטישער מאַכט אין די סוף 1960ער יאָרן.
דאָס צווייטע אָרט איז אָשפּיצין — אַזוי האָט געהייסן פֿאַר דער מלחמה דאָס דרום־פּוילישע שטעטל אָשוויענטשים, טרויעריק באַרימט ווי אויסשוויץ — דאָס פּלאַץ, וווּ די נאַציס האָבן אויסגעבויט דעם טויט־לאַגער. פֿאַרן חורבן זענען ס׳רובֿ תּושבֿים פֿון אָשפּיצין געווען ייִדן.
צוויי פֿאַרשיידענע נײַע פּראָיעקטן שטעלן דעם זעלבן ציל: צו באַקענען דעם ברייטערן עולם מיט פֿאַרגעסענע קאַפּיטלען פֿון ייִדישער געשיכטע, ווי אויך צו געבן די אָרטיקע אײַנוווינער און די טוריסטן צו פֿאַרשטיין בעסער דעם הײַנטיקן מצבֿ פֿון די דאָזיקע צוויי ערטער.
די וועבזײַט "http://www.oshpitzin.pl" ווערט באַגלייט מיט אַ ספּעציעלער קאָמפּיוטער־פּראָגראַם פֿאַר "אײַ־פּאָדס" און "אײַ־פֿאָנס", וועלכע ווײַזט אַן אינטעראַקטיווע מאַפּע פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן שטעטל מיט פּרטימדיקע ידיעות. אויף דער וועבזײַט קאָן מען אויך איבערלייענען אַן עלעקטראָניש בוך אויף ענגליש וועגן אָשפּיצין (אָדער "אושפּיצין, ווי דער מחבר שרײַבט עס אָן מיט די ייִדישע אותיות, לויט דער פּוילישער הבֿרה).


July 27, 2012
געזעלשאַפֿט
פֿון יצחק לודען (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

בעת דער דעמאָנסטראַציע, האָט איינער, משה סילמאַן, זיך אונטערגעצונדן, ווי אַ סימן פֿון זײַן פּראָטעסט. אויפֿן בילד: אַ גרופּע ישׂראלים פּרוּווט אויסלעשן דאָס פֿײַער, כּדי אים צו ראַטעווען. פֿאַראַכטאָגן פֿרײַטיק איז ער געשטאָרבן פֿון די וווּנדן, און זונטיק האָט מען אים באַערדיקט אין חולון.
די וואָרענונג האָט שוין פֿון לאַנג אַראָפּגעשײַנט פֿון דער וואַנט, אָבער קיינער האָט צו איר זיך נישט גענוג ערנסט באַצויגן. ווייניק ווער האָט אויף איר זיך אומגעקוקט. נאָר אין פֿאָריקן יאָר, אין טאָג פֿון דער באַסטיליע, דעם 14טן יולי 2011, ווען עס איז אויפֿגעשטעלט געוואָרן דער ערשטער פּראָטעסט־געצעלט אויפֿן ראָטשילד־בולוואַר אין תּל־אָבֿיבֿ און עס איז פֿרידלעך "אויסגעבראַכן" די "קאָטעדזש־רעוואָלוציע", האָט זי גענאָסן כּמעט פֿון אַלעמענס סימפּאַטיע: אַלע — פֿון די גאַסן־קערער ביז די באַנקירן און נאָך העכער — ביז דעם מדינה־פּרעזידענט מיטן פּרעמיער־מיניסטער און דעם פֿינאַנץ־מיניסטער — אַלע האָבן זי געצערטלט און זיך אין איר פֿאַרליבט. אַזוי שטאַרק זיך אין איר פֿאַרליבט, ביז וואַנען זי איז פֿון דער ברענענדיקער ליבע געוואָרן דערשטיקט. ווי זאָגט דאָס באַקאַנטע, עטוואָס באַנאַלע פֿאָלקס־ווערטל: די ליבע האָט געברענט, ווי אַ נאַסע שמאַטע...
די צוויי ווערטער: ליבע און פֿײַער זײַנען, אַזוי ווי דאָס וואָרט "שלום", געוואָרן אַן אָפּגעריבענע מטבע, זינט יצחק שמיר, דער נאָרוואָס פֿאַרשטאָרבענער, און נאָכן טויט שטאַרק געלויבטער פּרעמיער־מיניסטער פֿון די 1980ער יאָרן, האָט אַרויסגעלאָזט פֿון זײַן מויל די פּערלדיקע פֿראַגע: "וואָס ברענט?" — ווען מע האָט אים גערופֿן צוצואײַלן דעם שלום־פּראָצעס; און נאָך מער: זינט דער מלוכה־קאָנטראָלער מיכה לינדענשטראַוס האָט אַרויפֿגעלייגט אויף דעם אינערן־מיניסטער אלי ישי און אויף דעם פֿינאַנץ-מיניסטער יובֿל שטײַניץ די מיניסטעריאַלע און פּערזענלעכע אַחריות פֿאַר דער ריזן־שׂרפֿה, וועלכע האָט מיט צוויי יאָר צוריק פֿאַרצוקט דעם וואַלד אויפֿן כּרמל צוזאַמען מיט 42 נפֿשות פֿון דער פֿײַערלעשער־קאָמאַנדע.


July 27, 2012
דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

פּונקט ווי ציבעלע, איז קנאָבל אַ גליד פֿונעם מין Allium — ציבעלע-געוויקסן״, און פֿון דער משפּחה Liliaceae (ליליקע). ער שטאַמט פֿון מיטל-אַזיע און איז שוין לאַנג באַוווּסט סײַ אין אייראָפּע, סײַ אין מיטעלן מיזרח. דער געוויינטלעכער קנאָבל טראָגט דעם וויסנשאַפֿטלעכן נאָמען Allium sativum — ׳[אַן ערך] היימישער׳; פֿאַראַן נאָך עטלעכע, ווייניקער באַקאַנטע, זגאַלן אויך.
די טערמינען וואָס האָבן אַ שײַכות מיט קנאָבל זענען זייער אינטערעסאַנטע. דאָס ייִדישע "קנאָבל״ איז, אַפּנים, אַ קירצונג פֿונעם דײַטשישן Knoblauch — אַזעלעכע קירצונגען געפֿינט מען אויך אין דײַטשישע דיאַלעקטן. Knoblauch אַליין שטאַמט פֿון אַן עלטער וואָרט klobelauch, אַ צונויפֿהעפֿט פֿון צוויי ווערטער וואָס זענען טײַטש ׳געשפּאָלטן׳ און ׳ציבעלע׳ — דער קנאָבל לאָזט זיך דאָך צעטיילן אויף חלקים, וואָס אויף ייִדיש רופֿט מען זיי "ציינדלעך״. דאָס ענגלישע garlic איז אויך אַ צונויפֿהעפֿט, פֿון gar ׳שפּיז׳ און lic ׳ציבעלע׳ — פֿ״גל דאָס ענגלישע leek און דאָס דײַטשישע Lauch ׳פּאָרע-ציבעלע׳.
אין דער ראָמאַנישער שפּראַך-משפּחה געפֿינט מען ס׳רוב אָפּשלאָגן פֿונעם לאַטײַנישן allium: פֿראַנצויזיש ail, פּאָרטוגאַליש alho, איטאַליעניש aglio, שפּאַניש ajo. בלויז רומעניש האָט דאָ אַרויסגעוויזן "שאַפֿערישקייט״: דאָרטן איז דאָס וואָרט usturoi, פֿון אַ לאַטײַנישן ווערב ustulare ׳(פֿאַר)ברענען׳ — ס׳איז קלאָר פֿאַר וואָס.
די סלאַווישע טערמינען: פּויליש czosnek, טשעכיש česnek, רוסיש chesnok אאַז״וו — זענען פֿאַרבונדן מיט אַן אַלטן ווערב וואָס איז אויך טײַטש — ׳שפּאַלטן׳, און אפֿשר אויך מיטן ווערב פֿאַר ׳קעמען׳. (מיטן וואָרט פֿאַר ׳טייל׳ — פּויליש część אד״גל — איז עס נישט קיין קרובֿ, נישט-געקוקט אויף די האָפֿענונגען פֿונעם שרײַבער פֿון די שורות...)


July 27, 2012
פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די הײַנטיקע וואָך הייבן מיר אָן לייענען דעם לעצטן טייל פֿון חמישה־חומשי־תּורה, "דבֿרים". אין פֿאָריקע פּרשיות האָבן מיט כּסדר באַטראַכט די עיקר־מאָטיוון פֿון יעדן חומש־טייל, אין פֿאַרבינדונג מיט זייערע נעמען. אויב מע באַטראַכט די תּורה ווי אַ סעריע פֿון פֿינף בענדער, וואָס יעדער באַנד איז געווידמעט אַ געוויסער טעמע, קאָן מען באַמערקן אַ געוויסע לאָגישע סטרוקטור.
אינעם חומש "בראשית" גייט אַ רייד וועגן דעם וועלט־באַשאַף, אין שײַכות צו דעם מענטש ווי דער צענטער און דער תּכלית פֿונעם גאַנצן אוניווערס. לויט דער פֿילאָסאָפֿישער טערמינאָלאָגיע, קאָן מען זאָגן, אַז "בראשית" איז אַ ספֿר פֿון אָנטאָלאָגיע און קאָסמאָלאָגיע — אַ קוואַל פֿון ידיעות וועגן דעם עצם־וועזן און וועגן דער אַנטוויקלונג פֿונעם קאָסמאָס. די תּורה פֿאָקוסירט זיך אָבער אויף דער מענטשלעכער, סוביעקטיווער פּערספּעקטיוו, און באַטראַכט די מענטשהייט ווי די וויכטיקסטע ג־טלעכע באַשאַפֿונג.
די גאַנצע מעשׂה־בראשית ווערט באַשריבן נישט מיט טעכנישע, וויסנשאַפֿטלעכע טערמינען, נאָר מיט אַ לעבעדיקן טעם, ווי אַ סעריע פֿון לעגענדעס, אַלעגאָריעס און מיסטישע דערציילונגען, וואָס זייער הויפּט־ציל איז נישט צו געבן אַ פּינקטלעך און טרוקן בילד פֿון דער אַרומיקער נאַטור, נאָר צו אַנטפּלעקן די סודות פֿונעם מענטשלעכן אוניווערס, כּדי צו פֿאַרשטיין, אַז אַלץ אַרום אונדז איז מאַניפֿעסטאַציעס פֿונעם ג־טלעכן אַבסאָלוט.


July 27, 2012
פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר
פֿון איציק גאָטעסמאַן


July 27, 2012
ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


July 27, 2012
פּובליציסטיק
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


July 27, 2012
געשיכטע
פֿון יואל מאַטוועיעוו (ניו־יאָרק)


July 27, 2012
פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


July 27, 2012
זכרונות