געזעלשאַפֿט
פֿון עדי מהלאל (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ראַסאַן פֿאַוזי בײַם קאַמפּוס פֿונעם קאָלומביע-אוניווערסיטעט
ראַסאַן פֿאַוזי, אַ מיטל-יעריקער מענטש און אַ ליבהאָבער פֿון קאָמפּיוטערײַ, אַ פּאַלעסטינער אַראַבער פֿון אום-על-פֿאַכעם, מאַכט איצטער אַ מאַגיסטער בײַם קאָלומביע-אוניווערסיטעט אין ניו־יאָרק דווקא אין העברעיִשער ליטעראַטור. אין די העברעיִשע טעקסטן וואָס ער פֿאָרשט, זוכט ער אַלערליי אָנווײַזונגען וועגן די פּאַלעסטינער אַראַבער, און דערמיט וויל ער דערווײַזן דעם היסטאָרישן אומיושר פֿון
די ייִדן אין ארץ-ישׂראל כּלפּי זייערע אַראַבישע שכנים.
אום-על-פֿאַכעם, ראַסאַנס היימשטאָט, איז פֿרידלעך איבערגעגעבן געוואָרן פֿון יאָרדאַניע צו ישׂראל אין 1949. "מע האָט זי הן נישט באַפֿרײַט און הן נישט אָקופּירט", זאָגט ראַסאַן. ער געדענקט נאָך ווי אַ קינד, אַז די ישׂראלדיקע אַרמיי האָט פֿאַרנומען זײַן משפּחהס הויז, און זײַנע עלטערן איז געבליבן נאָר צו שרייען "חי-וקים". הגם אום-על-פֿאַכעם איז די צווייט־גרעסטע אַראַבישע שטאָט אין ישׂראל, האָט זי נאָך אין יענער צײַט נישט פֿאַרמאָגט קיין גימנאַזיע און אויך עלעקטריע איז נישט געווען בנימצא. האָט ער געדאַרפֿט פֿאָרן יעדן טאָג אַרום 30 קילאָמעטער קיין נצרת, אפֿשר די אומאָפֿיציעלע אַראַבישע הויפּטשטאָט אין ישׂראל, כּדי ווײַטער זיך לערנען.
די העברעיִשע שפּראַך האָט ער געהאַט גענומען שטודירן אין פֿערטן קלאַס און אין אַ יאָר אַרום שוין פֿרײַ גערעדט און געלייענט. בפֿרט געדענקט ער צום גוטן זײַן העברעיִש-לערער אין גימנאַזיע, וואָס איז געווען אַן אַלטער אַשכּנזישער ייִד פֿון טבֿריה. דער דאָזיקער לערער פֿלעגט זיי, אַ גרופּע יונגע אַראַבער, לערנען העברעיִש מיט אַ שטאַרק אַשכּנזישן אַקצענט. אַחוץ אים, זענען די אַנדערע לערערס לרובֿ געווען איראַקישע ייִדן, וואָס זײַענדיק באַהאַוונט אין אַראַביש, פֿלעגן זיי שוין באַשטראָפֿן די תּלמידים אויף זייער אייגענעם מאַמע-לשון.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

וואָס עלטער איך ווער און וואָס מער איך שרײַב, אַלץ מער דערקען איך זיך אין מײַן טאַטנס פֿעליעטאָנען און אַרטיקעלעך. מײַן טאַטע, חיים שמולעוויטש, האָט געאַרבעט פֿאַר דער מלחמה, אין לאַזאַר כּהנס "טאַגעבלאַט." נאָך דער באַפֿרײַונג און נאָך דער פּליטה פֿון רויטן גן־עדן, האָט ער געשריבן אין אַ מינכענער ייִדישער צײַטונג, ס׳רובֿ סאַטירעס און אויך ערנסטע אַרטיקלען וועגן דעם לעבן פֿון די ייִדן אין אונדזער פּליטים־לאַגער אין דײַטשלאַנד. אין אַמעריקע האָט זײַן יוניאָן אים געשיקט אַרבעטן בײַ זעצערײַ אין אַ ייִדישער טעגלעכער צײַטונג וואָס איר נאָמען איז פֿאַר אים געווען — סם.
די טעג האָב איך זיך גערויעט אין מײַנע שופֿלאָדן און געפֿונען אַ האַנט־געשריבן אַרטיקעלע וואָס מײַן טאַטע ע״ה, האָט נישט פֿאַרעפֿנטלעכט. וויל איך איר זאָלט הערן ווי ער שילדערט זײַן קינדהייט און יוגנט־יאָרן אין לאָדזש. ער רופֿט עס:

"לאָדזש, דו ביסט פֿאַר מיר טויט!"

לאָדזש, דו ביסט אַמאָל געווען מײַן שטאָט און איך האָב דיך ליב געהאַט ס׳לעבן. באַלוט (אַן אָרעמע געגנט אין לאָדזש), דו ביסט אַמאָל געווען מײַן היים. אויף איינע פֿון דײַנע גאַסן בין איך געבוירן געוואָרן און שנעל פֿאַריתומט געוואָרן. איך האָב פֿאַרברענגט מײַנע יונגע יאָרן און געחלומט דעם זעלבן חלום וואָס יעדעס באַלוטער קינד האָט געחלומט, נעמלעך ווי אַזוי זיך אַרויסצורײַסן פֿון דער אָרעמקייט וואָס האָט געגעסן אונדזערע יונגע לײַבער און נשמות... איך האָב געקענט יעדע גאַס און יעדעס געסעלע, יעדן הויף אויף אונדזער גאַס. מיר, יונגע קינדער פֿון באַלוטער אָרעמקייט, האָבן פּונקט ווי מיליאָנען קינדער איבער דער וועלט, געוויינט און געלאַכט, געהונגערט און זיך ווײַטער געשפּילט.

‫פֿון רעדאַקציע

ישׂראל האָט הײַנט אין דער וועלט אַזוי פֿיל שׂונאים, אַז ס׳איז שוין כּדאַי מע זאָל אַ ביסל רעדן וועגן ישׂראלס פֿרײַנד. יעדנפֿאַלס, פֿון אַ לאַנד, וואָס האָט קיין שלעכטס פֿאַר דער ייִדישער מדינה נישט געטאָן, בפֿרט אַז עס גייט די רייד וועגן אַ לאַנד, וווּ די מערהייט פֿון דער באַפֿעלקערונג איז אַ מוסולמענישע. מיר מיינען דאָ די אומאָפּהענגיקע מלוכה בײַם קאַספּישן ים — אַזערבײַדזשאַן.
צו זײַן אין גוטע באַציִונגען מיט אַ לאַנד, וואָס גרענעצט מיט איראַן, איז סטראַטעגיש הײַנט זייער וויכטיק. אין אַזעלכע גוטע באַציִונגען זײַנען פֿאַראינטערעסירט סײַ ישׂראל און סײַ אַזערבײַדזשאַן, און נישט נאָר צוליב עקאָנאָמישע סיבות. אַזערבײַדזשאַן איז טאַקע אַ מוסולמעניש לאַנד, אָבער די רעגירונג און דער נוסח פֿונעם געזעלשאַפֿטלעכן לעבן דאָרט איז אַ ציווילער. דעריבער ברענגט אַזאַ מין "אַיאַטאָליש שכנות" נישט ווייניק פּראָבלעמען. דערצו, נאָכן קראַך פֿונעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, איז טעהעראַן נישט צופֿרידן געבליבן מיט דעם ווי דער קאַספּישער ים, דער הויפּט נאַפֿט־רעזערוווּאַר אין דער געגנט, איז צעטיילט געוואָרן.
די באַציִונגען צווישן די צוויי מוסולמענישע שכנים זײַנען נאָך מער אָנגעשטרענגט געוואָרן אין דער לעצטער צײַט. פֿון איין זײַט, האָט איראַן אָנגעקניפּט פֿרײַנדלעכע באַציִונגען מיט אַרמעניע, וואָס פֿירט מיט אַזערבײַדזשאַן שוין אַ לאַנג־יאָריקן טעריטאָריעלן סיכסוך איבער דעם ראַיאָן נאַגאָרני קאַראַבאַך; פֿון דער צווייטער זײַט, שטרעבט די רעגירונג פֿון אַזערבײַדזשאַן זיך מער דערנענטערן צום מערבֿ, וואָס רופֿט אַרויס אומצופֿרידנקייט בײַ איראַן. אויף דער טעריטאָריע פֿון אַזערבײַדזשאַן באַזירט זיך דאָס אַמעריקאַנער מיליטער, וואָס פֿירט מלחמה אין אַפֿגאַניסטאַן.
פֿון דעסטוועגן, ווי אָנגעשטרענגט די צווישן־באַציִונגען פֿון אַזערבײַדזשאַן און איראַן זאָלן נישט זײַן, מיינט עס אַבסאָלוט נישט, אַז באַקו איז גרייט זיך צו שטעלן אָפֿן קעגן טעהעראַן. וווּ איז טעהעראַן מיט איר ריזיקן מיליטערישן און מענטשלעכן פּאָטענציאַל, און וווּ איז אַזערבײַדזשאַן?! צוריק גערעדט, דווקא צוליב אַזאַ גרויסן אונטערשייד אין כּוח און אידעאָלאָגיע איז די אַזערבײַדזשאַנער רעגירונג, אין שפּיץ מיטן פּרעזידענט אילכאַם אַליִעוו, לײַבלעך פֿאַראינטערעסירט צו פֿירן פֿרײַנדשאַפֿט מיטן מערבֿ בכלל און מיט ישׂראל בפֿרט.

געזעלשאַפֿט
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דער רוסישער פּרעמיער וולאַדימיר פּוטין (לינקס) מיטן הויפּט־רבֿ בערל לאַזאַר (רעכטס) און אַ נישט־אידענטיפֿיצירטן רבֿ, אינעם רוסישן
מײַן אַמעריקאַנער קאָלעגע האָט די טעג מיך געפֿרעגט, ווי אַזוי איז עס מעגלעך, אַז אַ טייל פֿון דער רוסישער, און רוסיש-ייִדישער, אינטעליגענץ שטיצט פּוטינען. איך ווייס ניט, וווּ זי — די קאָלעגע — האָט עס אויסגעלייענט, ווײַל קיין רוסיש קען זי ניט. איך קען אָבער די שפּראַך און זע די גאַנצע צײַט אויף דער רוסישער טעלעוויזיע אַזאַ בילד: אַן אינטעליגענטער מענטש, גאָר ניט קיין נאַר, טענהט, אַז אָן פּוטינען וועט רוסלאַנד ניט האָבן קיין ליכטיקע צוקונפֿט, אַזוי אַז מע דאַרף שטימען פֿאַר אים, און נאָר פֿאַר אים, אין די פּרעזידענטישע וואַלן, וואָס וועלן פֿאָרקומען ווייניקער ווי אין אַ חודש אַרום, דעם 4 מאַרץ.
מיך חידושט דווקא ניט אַזאַ ברייט-פֿאַרשפּרייטע לאָיאַליטעט, וואָס דער אינטעליגענטער עולם ווײַזט פּוטינען. אַנדערש קען עס ניט זײַן, ווײַל רוסלאַנד האָט זיך נאָך לחלוטין ניט באַפֿרײַט פֿון סאָוועטישקייט, און דער באַגריף, "סאָוועטישקייט", נעמט אין זיך אַרײַן אַ סך זאַכן. איינע פֿון זיי איז די אָרגאַנישע פֿאַרבינדונג, וואָס די אינטעליגענץ האָט געהאַט מיט דער מלוכה. שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם וואָס די מלוכה גופֿא איז דאָך געשאַפֿן געוואָרן דורך דער אינטעליגענץ, לכל-הפּחות, דורך אַ טייל פֿון איר. די סאָוועטישע מאַכט איז, אין תּוך אַרײַן, ווי אַ פּראָיעקט, וואָס איז אויסגעחלומט און רעאַליזירט געוואָרן דורך אינטעלעקטואַלן: לענין, טראָצקי, לונאַטשאַרסקי און אַזוי ווײַטער.
וווּ נאָך — סײַדן אין די סאָוועטישע סאַטעליטן — האָט מען אויסגעמײַסטרעוועט אַזאַ סטרוקטור פֿון אינטעלעקטועלן לעבן, וואָס איז געווען אין גאַנצן אינטעגרירט אין דעם מלוכה-אַפּאַראַט? דער שרײַבער-פֿאַראיין און אַנדערע אַזוי-גערופֿענע שאַפֿערישע פֿאַראיינען האָבן גאַראַנטירט, אַז אַ פּען-מענטש, אַ מוזיקער, אַ קינסטלער, אַ טוער פֿון קינאָ און טעאַטער, האָט באַדינט דעם רעזשים. און דער רעזשים האָט גוט געצאָלט דעם שאַפֿערישן עולם, געצאָלט סײַ מיט געלט סײַ מיט דרך-ארץ. אין דער דאָזיקער סבֿיבֿה זײַנען, פֿאַרשטייט זיך, געווען דיסידענטן, וועלכע האָבן ניט געוואָלט זינגען מה-יפֿית לידער, אָבער זייער צאָל איז תּמיד געווען זייער אַ קליינע.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ס׳איז מיר צו האַנט געקומען די וואָך אַן "אַטעיִסטיש הייליק־בוך." זיי רופֿן עס (Atheist Bible). פֿרעגט מיך בחרם, ווי אַזוי דאָס איז געשען. אָבער איך זע דאָך שוין, אַז איך וועל זיך נישט אַזוי גרינג אַרויסדרייען פֿון באַשרײַבן דאָס "הייליקע ביכל פֿון דער נײַער לערע אין יודאַיִזם." געשריבן דעם טעקסט האָבן צוויי מחברטעס — עמיליאַ זאָלאָטאָוו און איזאָלדאַ אַפּאַטאָווסקי. ביידע האָבן זיי זיך באַקענט אין "יוניאָן היברו־קאַלעדזש" און באַקומען זייערע דאָקטאָראַטן אין "יוניאָן גראַדזשועט־סקול."
עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז מיט יאָרן צוריק האָב איך אָפּגעשטאַט אַ וויזיט ערגעץ אין ווילעדזש, וווּ מ׳האָט געפּראַוועט אַן אַטעיִסטישן סדר. איך האָב טאַקע דעמאָלט געשריבן וועגן דעם. פֿאַר מיר איז עס געווען אַ חידוש. צווישן עולם האָב איך באַמערקט מיטליעריקע און עלטערע בחורטעס און גרויע מאַנספּאַרשוינען מיט רויטע שניפּסן. איך האָב באַלד דערקענט אויף די פֿרויען, אַז זיי שטאַמען אָפּ פֿון די לינקע קרײַזן. די האָר אויפֿן קאָפּ איז בײַ זיי געווען באַקרוינט מיט אַ קאָקס, די יופּעס קאָלירטע און קיין שמינקע מיט פּודער האָבן זיי נישט באַנוצט. איך בין זיכער געווען, אַז זיי זײַנען אַמאָל געגאַנגען אין חדר פֿון די "אָרדן־שולן," וווּ זייער גאָט איז געווען פֿערדינאַנד־לאַסאַל־מאַרקס און לענין, ווי אויך דער גרויסער העלד פֿון די פֿעלקער "טאָוואַרישטש" סטאַלין.
לשון־קודש איז צווישן זיי און זייער אַטעיִסטישן סדר נישט געווען בנימצא. דאָס הייסט, מען האָט דאָרט דאָס אַרטיקל נישט געזען, נישט געהערט און נישט געלערנט, און זייערע טעקסטביכער האָט מען פּובליקירט אָן די סוף ייִדישע אותיות. אונדזער לשון האָט מען דאָרט געשריבן פֿאָנעטיש, דאָס הייסט, אַז שבת האָט מען אויסגעלייגט שאַבעס און שלום — שאָלעם. דעריבער איז די חבֿרה אויסגעוואַקסן מיט אַ נטיה צו טענהן, אַז זיי קענען גאַנץ ייִדיש פֿון אויסנווייניק.

געזעלשאַפֿט
פֿון יעקבֿ לאָנדאָן (ענגלאַנד)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַנטי־רעגירונג פּראָטעסטאַנטן דריקן אויס סאָלידאַריטעט מיטן סירישן פֿאָלק, זונטיק, אין דער תּימנער קרוינשטאָט סאַנאַ
די "אַראַבישע וועסנע" האָט דערווײַל קיין ממשותדיקע פּאָזיטיווע דערגרייכונגען ניט געבראַכט. די לענדער, וואָס זײַנען אַרומגעכאַפּט געוואָרן מיט די אומרוען און שינויים, געפֿינען זיך אין אַ גאַנץ כאַאָטישן מצבֿ. איך ווייס ניט, צי עמעצער האָט טאַקע נאַיִוו דערוואַרט, אַז דעמאָקראַטיע וועט איינס און צוויי אַלץ שטעלן אויף די ריכטיקע ערטער. הײַנט־צו־טאָג זײַנען אַזעלכע נאַיִווע מענטשן שוין, אַ פּנים, ניט פֿאַרבליבן, און די וואָס האָבן נאָך ניט פֿאַרלוירן דעם גלויבן אין דעמאָקראַטיע ווי אַן אָרגאַנישע באַדערפֿעניש פֿון אַלע בשׂר-ודמס, קען מען ניט מער כאַראַקטעריזירן ווי סתּם "נאַיִווע" לײַט.
איך גלייב אויך, אַז סוף-כּל-סוף וועט אַ ריכטיקע דעמאָקראַטישע סיסטעם זיך אײַנבירגערן בײַ די אַראַבער. די פֿראַגע אָבער איז: וואָס פֿאַר אַ צײַט-אָפּשניט טיילט אונדז אָפּ פֿון אָט דעם ליכטיקן "סוף-כּל-סוף". עד-היום זעט מען ניט קיין סימנים פֿון אַזאַ אַנטוויקלונג אין קיין ווינקל פֿון דער אַראַבישער וועלט. אַפֿילו אין איראַק, וווּ די אַמעריקאַנער אַרמיי האָט שוין, דאַכט זיך, קאָנטראָלירט דאָס גאַנצע לאַנד, גייט דער פּאָליטישער פּראָצעס אין גאָר אַן אַנדער ריכטונג. הינטער די באַגריפֿן "אַראַביש" און "אַראַבער" האָבן זיך זייער בולט אַנטפּלעקט שאַרפֿע קאָנפֿליקטן צווישן פֿאַרשיידענע שבֿטים, ווי אויך רעליגיעזע און סאָציאַלע גרופּעס, וואָס האָבן אַזוי פֿײַנט איינע די אַנדערע, אַז זיי זײַנען גרייט אויסצוהרגענען מענטשן פֿון דעם צד-שכּנגד. אויטאָקראַטישע, רעפּרעסיווע רעזשימען האָבן די דאָזיקע קאָנפֿליקטן ניט געלאָזט צעברענען זיך, אָבער די נײַע, כּמו-דעמאָקראַטישע, אָדער ערבֿ-דעמאָקראַטישע, רעגירונגען זײַנען ניט אימשטאַנד, צי ווילן ניט, אָפּשטעלן די גוואַלד-מעשׂים.

‫פֿון רעדאַקציע

די פּאָליטישע פּראָצעסן וואָס קומען לעצטנס פֿאָר אין רוסלאַנד, בפֿרט די ריזיקע דעמאָנסטראַציעס אין מאָסקווע און נאָך אין עטלעכע מיליאָניקע שטעט, האָבן זייער באַגײַסטערט דעם מערבֿ, וועלכער זעט אין זיי סימנים פֿון נאָך איין "אָראַנזש־רעוואָלוציע" אויפֿן פּאָסט־שטח פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד.
אַזוי, למשל, לעאָן אַראָן, דירעקטאָר פֿון אַן אויספֿאָרשונג־פּראָגראַם וועגן רוסלאַנד שרײַבט, אַז אין דער רוסלענדישער געזעלשאַפֿט וועקן זיך אויף די מאָראַלישע געפֿילן. "אַ טייל קעמפֿט קעגן קאָרופּציע, אַן אַנדער טייל פּרוּווט צו ראַטעווען היסטאָרישע דענקמעלער אָדער אָפּשטעלן דאָס פֿאַרפּעסטיקן די אַרומיקע סבֿיבֿה." דער אַמעריקאַנער פֿאָרשער דערקלערט עס דערמיט, וואָס די אַקטיווע מענטשן אין רוסלאַנד זײַנען איבערצײַגט, אַז "די ליבעראַליזאַציע פֿון לאַנד קאָן קומען נאָר דורך אַ רײַפֿער ציווילער געזעלשאַפֿט, וואָס איז פֿעיִק צו קאָנטראָלירן די מאַכט".
ווי אַ מוסטער, פֿון דער געזעלשאַפֿטלעכער ליבעראַליזאַציע אויפֿן פּאָסט־סאָוועטישן שטח, ווערט גענומען אוקראַיִנע. די "אָראַנזש־רעוואָלוציע" אין 2005 האָט ממש איבערראַשט דעם מערבֿ, אַרײַנגעבראַכט אַ פֿרישן ווינט פֿון האָפֿענונגען סײַ פֿאַר דער אוקראַיִנישער באַפֿעלקערונג און סײַ פֿאַר די שכנישע לענדער — ווײַסרוסלאַנד און רוסלאַנד; אין דער זעלבער צײַט האָבן זיי אָנגעשראָקן דעם ווײַסרוסישן דיקטאַטאָר לוקאַשענקאָ און די רעגירונג פֿון פּוטינען, וואָס האָבן נאָך שטאַרקער פֿאַרפֿעסטיקט זייער מאַכט.
דער סוף פֿון דער אוקראַיִנישער אָראַנזש־רעוואָלוציע איז אָבער גענוג אַ טרויעריקער: וואָס מער דאָס לאַנד גייט אָן מיט דעמאָקראַטישע פּרינציפּן, אַלץ מער ווערט אָפּגעשוואַכט איר ווירטשאַפֿט. די קאַרפּנקעפּ פֿון 2005, דער געוועזענער פּרעזידענט יושטשענקאָ, האָט אויפֿגעוועקט די עקסטרעם־נאַציאָנאַליסטישע כּוחות, און די געוועזענע פּרעמיער־מיניסטאָרין יוליאַ טימאָשענקאָ איז איצט פֿאַרשפּאַרט אין טורמע אויף זיבן יאָר.

פּובליציסטיק
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

הײַנטיקע טעג שרײַבט מען אַ סך וועגן דעם קריזיס פֿון דעם ביכער-מאַרק. אייניקע טענהן אַפֿילו, אַז די ביכער-קולטור איז נאָענט צו איר גסיסה. אָבער גלײַכצײַטיק האָט זיך אַנטוויקלט נאָך איין זאַך: אַליין-פֿאַרעפֿנטלעכטע ביכער. אַזעלכע "סאַמאָיִזדאַט"-אויסגאַבעס האָבן, פֿאַרשטייט זיך, עקזיסטירט אויך פֿריִער (מחוץ די לענדער, וווּ אַלץ איז געווען אונטער דעם מלוכישן קאָנטראָל), אָבער איצט איז געוואָרן אַ סך גרינגער אַרויסצולאָזן אַ בוך — די נײַע טעכנאָלאָגיע מאַכט עס ביליקער.
טיילווײַז איז עס אַ גוטער קער אין דער געשיכטע פֿון פֿאַרלעגערײַ, אָבער עס האָט, ממילא, געעפֿנט אַ טיר פֿאַר כּלערליי גראַפֿאָמאַנישע מחברים; און דאָך, איז דאָס אויך ניט געפֿערלעך. שרײַבט עמעצער לידער אָדער זכרונות, דרוקט עס אָפּ פֿאַר אייגן געלט (צי די קינדער צעבײַטלען זיך אויף אַזאַ מתּנה), און דאָס בוך, מישטיינס געזאָגט, ווערט צעטיילט אין דער משפּחה, צווישן פֿרײַנד און שכנים. איך האָב עטלעכע אַזעלכע ביכער, ס׳רובֿ פֿון זיי האָב איך קיין מאָל ניט געעפֿנט, אָבער זיי שטערן ניט, ווײַל זיי פּרעטענדירן ניט אויף קיין ראָלע פֿון אַ "ריכטיק בוך". נאָך מער — איך האָב אײַנגערעדט איין ייִדישע פֿונדאַציע צו זאַמלען אַליין-געדרוקטע זכרונות פֿון מלחמה-וועטעראַנען, מחמת אַזעלכע מאַטעריאַלן שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ פֿאַרשריבענעם נוסח פֿון דעם, וואָס מע רופֿט "מינדלעכע געשיכטע".
גאָר אַנדערש זעט עס אויס, ווען די מחברים האָבן גרויסע פּרעטענזיעס און האַלטן, אַז זייערע ווערק קענען ממש בײַטן, צי לכל-הפּחות פֿאַרריכטן, דעם גאַנג פֿון דער געשיכטע. אויף אַזאַ בוך שנײַדן זיך אויך איסידאָר לעווינס 123 זײַטלעך, פֿאַרפּאַקעוועט אונטער דער הילע מיטן ערנסטן, ממש אַקאַדעמישן, טיטל — אויף רוסיש — "ייִדיש אין פּעטערבורג (קולטורעל-היסטאָרישע ידיעות)". איסידאָר לעווין איז, ווי מע קען פֿאַרשטיין פֿון דער באַשרײַבונג (אויך אויף דער הילע), אַ קענער אין פֿאַרשיידענע געביטן פֿון וויסנשאַפֿט. און דאָס אַלץ, צוזאַמען מיט זײַן קענען ייִדיש פֿון קינדווײַז אָן, האָט אים, און אפֿשר נאָך עמעצן, איבערצײַגט, אַז ער איז אויך גרייט צו שרײַבן אָט אַזאַ פֿאָרשונג. איז טאַקע — פֿאַר וואָס ניט? די צרה איז, אַז ער האָט עס געטאָן כּמעט אָן צורירן זיך צו די פֿאָרשונגען, וואָס זײַנען שוין פֿאַראַן.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

איבערזעצונג פֿון איין שפּראַך אויף אַן אַנדערער איז קונסט און נישט קיין קונץ. דער עיקר, מוז מען קענען ביידע שפּראַכן פֿליסיק און אויב עס איז פּאָעזיע, דאַרף מען זײַן אַ פּאָעט, און אויב עס איז פּראָזע, מוז מען זײַן אַ פּראָזאַיִקער, ווײַל מ׳זעצט נישט איבער ווערטלעך, נײַערט מ׳זעצט איבער פֿון איין קולטור אויף אַ צווייטער.
ווען איך האָב געלייענט קורט לעוויאַנטס אַרטיקעלע אין ״Jewish Actions״־זשורנאַל, בין איך ממש אַנטציקט געוואָרן. קורט איז מסתּמא איינער פֿון די בעסטע און אפֿשר שוין דער איינציקער איבערזעצער פֿון ייִדיש אויף ענגליש, וואָס ס׳איז אונדז פֿאַרבליבן. ער שרײַבט און איך כאַפּ אַרויס גאַנצע פּאַראַגראַפֿן פֿון זײַן אַרטיקעלע און זעץ עס איבער פֿון ענגליש אויף ייִדיש.
ייִדן וואָס האָבן ליב ביכער, האָבן געפֿײַערט אין 2010 חיים גראַדעס הונדערטסטן יוביליי. חיים גראַדע, איינער פֿון די הויפּט־פּאָעטן און פּראָזאַיִקער אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור, איז געבוירן געוואָרן אין ליטע אין 1910 בײַ אַן אָרעמער משפּחה. זײַן טאַטע איז געווען אַ מלמד און אַ משׂכּיל און די מאַמע, נאָך דעם ווי זי איז געוואָרן אַן אַלמנה, האָט געהאַנדלט מיט עפּעלעך אויפֿן מאַרק בכדי צו פֿאַרזאָרגן איר בן־יחיד.
אין 1941, ווען דער דײַטש איז באַפֿאַלן ליטע, איז חיים אַנטלאָפֿן קיין רוסלאַנד, און האָט איבערגעלעבט די מלחמה אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. נאָכן אומקערן זיך קיין ווילנע האָט ער זיך באַזעצט אין פּאַריז און דאָרט אָפּגעווען גאַנצע צוויי יאָר.
גראַדע איז אָנגעקומען קיין אַמעריקע אין 1948 און אָפּגעלעבט אין דער בראָנקס ביז זײַן פּטירה אין 1982. ער האָט זיך אונטערשייד פֿון אַלע אַנדערע ייִדישע שרײַבער דערמיט וואָס ער איז געווען אַ ישיבֿה־בחור אין זײַן יוגנט (גאַנצע 22 יאָר). עס זײַנען געווען אַנדערע שרײַבער ווי ער וואָס האָבן געשריבן אויף ייִדיש. ער איז אָבער דער איינציקער וועלכער האָט געקענט אָפּשילדערן די רבנים און דאָס ישיבֿה־לעבן נישט ווי עס שטייט געשריבן אין כּתובֿים, נאָר ווי איינער וואָס האָט געקענט דערציילן דאָס עכטע און באַגלייבלעכע מיט אַלע מעלות און חסרונות. דער אמת איז, אַז מען האָט אים באַזײַטיקט פֿון דער ישיבֿה ווען אַ רבי האָט אים געכאַפּט בײַם שרײַבן פּאָעזיע.

‫פֿון רעדאַקציע

נישט געקוקט אויפֿן קאַלטן וועטער אין ניו־יאָרק, איז אויף דער וואַלן־גאַס — הייס. דהײַנו: דעם 20סטן מאַרץ קומען פֿאָר סענאַט־וואַלן פֿונעם שטאַט ניו־יאָרק. פֿאַרשטייט זיך, אַז דער הויפּט־געיעג לעצטנס קומט פֿאָר אין דער רעפּובליקאַנער פּאַרטיי, צווישן די קאַנדידאַטן, וואָס דער בעסטער פֿון זיי וועט זיך צונויפֿקומען אין אַ "שלאַכט" מיטן איצטיקן פּרעזידענט באַראַק אָבאַמאַ, דעם 6טן נאָוועמבער.
דער קאַמף אָבער צווישן די קאַנדידאַטן צו פֿאַרנעמען אַן אָרט אינעם סענאַט פֿונעם שטאַט ניו־יאָרק, איז פּונקט אַזוי דראַסטיש און אײַנשטעלעריש, ווי אין די העכסטע מאַכט־עשאַלאָנען. צוריק גערעדט, די "עולה" קיין וואַשינגטאָן הייבט זיך דאָך אָן פֿון די שטאַטן. דעריבער פֿעלט נישט אויס קיין קללות און שמוץ — אַלץ ווערט איבערגעקערט און אַרויסגעשטעלט פֿאַר דער עפֿנטלעכקייט!
ווי באַוווּסט, ווערט דער שטאַט און די שטאָט ניו־יאָרק צעטיילט אויף וואַלקרײַזן, כּדי יעדער וואַלקרײַז זאָל אויסוועלן זײַן קאַנדידאַט אין שטאַט־סענאַט. די גרענעצן פֿון די וואַלקרײַזן ווערן באַשטימט יעדע 10 יאָר נאָך דער פֿאָלקסציילונג; און אַזוי ווי אַזאַ פֿאָלקסציילונג איז פֿאָרגעקומען אין 2010, זײַנען אויך איצט די גרענעצן פֿון די וואַלקרײַזן געענדערט געוואָרן. און אָט זײַנען דעם 27סטן יאַנואַר פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן די נײַע מאַפּעס. האָט באַלד אויסגעבראַכן אַ מלחמה צווישן די וויילער פֿון דער אַזוי גערופֿענער "רוסישער גאַס" אין ניו־יאָרק
מה־רעש? לאָזט זיך אויס, אַז דער וואַלקרײַז אויף דרום־ברוקלין, וווּ ס’רובֿ פֿון דער באַפֿעלקערונג זײַנען רוסיש־רעדנדיקע אימיגראַנטן, איז צעטיילט געוואָרן. איצט, טענהן די וויילער, וועלן זיי שוין פֿאַרלירן זייער "געאייניקטן כּוח" צו ווירקן אויף די אויסגעוויילטע סענאַטאָרן, זיי זאָל לייגן אַכט אויף די פּראָבלעמען און פֿאָדערונגען פֿון זייערע וויילער. און ס’איז טאַקע אַזוי: וואָס קאָן, למשל, פֿאַרשטיין אַ סענאַטאָר פֿון אַ כינעזישן אָפּשטאַם וועגן די פּראָבלעמען פֿון די "רוסישע ייִדן"?

געזעלשאַפֿט

בײַ דער חתונה אין מאָנסי, אויגוסט 2001 (רעכטס) און אין פֿאָרט־בראַג, צפֿון־קאַראָלײַנע, סוף 2008 (לינקס)
ווען אַרי מאַנדעל איז אין יוני 2007 אָנגעקומען מיט די אַנדערע נײַע סאָלדאַטן אין טרענירונג־לאַגער ("בוט־קעמפּ") אין פֿאָרט־לענאַרד וווּד, מיזורי, האָט די זון געברענט, ווי אַן אויוון. די אַנדערע יונגע לײַט, וואָס זענען געווען צוגעוווינט זומערצײַט צו טראָגן קורצע הויזן, זומער־לײַבלעך און פֿינגערשיך, האָבן זיך שטאַרק באַקלאָגט, אַז זיי מוזן אין די היצן נאָך אָנטאָן וואָלענע קני־זאָקן, קאַמף־שטיוול, קאַרגאָ־הויזן, אַ רעקל און אַ הוט.
אַרי אָבער האָט זיך אין דעם לבֿוש געפֿילט באַקוועם, ווײַל יאָרן לאַנג האָט ער אַפֿילו אין די הייסטע זומערטעג געטראָגן וואָלענע ציצית, אַ בעקעשע און אַ ביבער־הוט. די סיבה איז, אַז איידער פּרײַוואַט אַרי מאַנדעל האָט זיך אָנגעשלאָסן אין דער אַמעריקאַנער אַרמיי, איז ער געווען אַרי משה־אַהרון מאַנדעל, אַ ניקלסבורגער חסיד.
מיט דרײַ חדשים צוריק האָט מאַנדעל געענדיקט זײַן פֿינף־יאָריקע מיליטערישע דינסט, און הײַנט פֿירט ער אַ בלאָג, Confessions of a Koifer (ווידוי פֿון אַ נישט־גלייביקן), וואָס האָט שוין צוגעצויגן אַ צאָל חסידישע און געוועזענע חסידישע לייענער. די קומענדיקע וואָך הייבט ער אָן זיך לערנען אין האָנטער־קאָלעדזש, אין מאַנהעטן. אין צווישנצײַט האָט דער "פֿאָרווערטס" זיך אַוועקגעזעצט מיט אים, כּדי אויסצוהערן וועגן זײַן אייגנאַרטיקער רײַזע פֿון זײַן אַ חסיד ביז צו ווערן אַן אַמעריקאַנער סאָלדאַט.
געבוירן איז מאַנדעל אין סיִאַטל, בײַ אַ טאַטן, אַ בעל־תּשובֿה פֿון חב״ד און אַ מאַמע, אַ געבוירענע ליובאַוויטשער מיידל. ווען אַרי איז געווען פֿיר יאָר אַלט, האָט די משפּחה זיך אַריבערגעצויגן אין מאָריסטאַון, ניו־דזשערזי — אַ צענטער פֿון די ליובאַוויטשער חסידים — אָבער דעם טאַטן האָט געצויגן צו אַ מער "חסידישן" לעבן־שטייגער, האָבן זיי נאָך עטלעכע יאָר זיך באַזעצט אין מאָנסי, נ״י, וווּ דער טאַטע האָט זיך צוגעשלאָסן צו די ניקלסבורגער חסידים.

געזעלשאַפֿט

בעת דער זיצונג פֿון דעם "אינטערנאַציאָנאַלן חורבן־טאָג" אין דער "יו־ען", ניו־יאָרק
דעם 27סטן יאַנואַר 1945 האָבן די רוסישע סאָלדאַטן באַפֿרײַט די לאַגערן פֿון אוישוויץ און בירקענאַו, און אין 2005 האָט די "יו־ען" באַשטימט דעם טאָג ווי "דעם אינטערנאַציאָנאַלן טאָג צו געדענקען דעם חורבן". די קערפּערשאַפֿט האָט אויך געבעטן, אַז יעדעס לאַנד וואָס איז אַ מיטגליד פֿון דער "יו־ען", זאָל דעם טאָג אָפּמערקן, אויף וואָס פֿאַר אַן אופֿן עס זאָל נישט זײַן, און אַנטוויקלען דערציִונג־פּראָגראַמען קעגן ווײַטערדיקן גענאָציד. דאָס יאָר האָט די "יו־ען" דורכגעפֿירט פֿאַרשיידענע חורבן־פּראָגראַמען.
הײַנטיקס יאָר איז די טעמע פֿונעם טאָג געווען — "די קינדער אין דעם חורבן". דער גענעראַל־סעקרעטאַר פֿון דער "יו־ען", באַן קי־מון האָט גערעדט וועגן די אַנדערטהאַלב מיליאָן ייִדישע קינדער, וועלכע זענען אומגעקומען; מע קען הערן זײַנע רייד אויף דער "יו־ען"־וועבזײַט. אין שײַכות מיט דער טעמע, האָט די "יו־ען" אָפּגעדרוקט אַ ביכל, וואָס זאָל באַגלייטן דעם פֿילם "דער לעצטער פֿלי פֿון פּעטער גינז", אַ נײַער אַנימאַציע־פֿילם וועגן דעם לעבן און קונסטווערק פֿון פּעטער גינז, אַ ייִדיש ייִנגל פֿון פּראָג, וועלכער איז אומגעקומען אינעם חורבן. די אַנדערע "יו־ען"־אונטערנעמונגען אין ניו־יאָרק האָבן געשטעלט דעם טראָפּ אויף דער מוזיק פֿון די קינדער אינעם לאַגער טערעזין.
ווען מע קומט אַרײַן אויפֿן גרויסן שטח פֿון דער "יו־ען" אין ניו־יאָרק גייט מען פֿאַרבײַ אַ רירנדיקע אויסשטעלונג פֿון פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿונעם לאָדזשער געטאָ. די אויסשטעלונג "דאָס פּנים פֿון געטאָ: בילדער פֿון ייִדישע פֿאָטאָגראַפֿן אין דער לאָדזשער געטאָ 1940—1944" איז צוזאַמענגעשטעלט געוואָרן פֿון 27 נײַ־אַנטדעקטע פֿאָטאָ־אַלבאָמען פֿון דער געטאָ. די בילדער האָבן געפֿונען די צוויי פֿאָרשער אינגאָ לוס און ד״ר טאָמאַס לוץ אינעם נאַציאָנאַלן אַרכיוו אין לאָדזש.