די מיצווה פֿון געדענקען

אָט זײַנען מיר אין חודש ניסן און גרייטן זיך צו פֿײַערן דעם יום־טובֿ פּסח, דעם זמן־חרותנו. פֿון די זעקס זכירות וואָס די חכמי־הקבלה האָבן באַשטימט וואָס אַ ייִד דאַרף דערמאָנען יעדן טאָג איז "למען תּזכּור את יום צאתך מארץ־מצרים כּל־ימי חייך" — דו זאָלסט דערמאָנען דעם טאָג פֿון דײַן באַפֿרײַונג (אַרויסגאַנג) פֿון מצרים אַלע טעג פֿון דײַן לעבן — די סאַמע ערשטע. אַזוי וויכטיק איז די געשעעניש ביז גאָר, אַז דער "אָנוכי" — דאָס ערשטע וואָרט פֿון די עשׂרת־הדיברות ווען דער אייבערשטער שטעלט זיך פֿאָר פֿאַר דעם פֿאָלק איז: "איך בין דײַן גאָט וואָס האָט דיך אַרויסגעצויגן פֿון מצרים". איז קיין וווּנדער ניט אַז די דראַמע פֿון יציאת־מצרים און דער מעמד הר־סיני זײַנען די הויפּט־עלעמענטן אין דעם פּראָצעס וואָס האָט פֿאַרוואַנדלט די שבֿטים אין אַ פֿאָלק. "היום הזה נהיית לעם לד’ אלוהיך" — הײַנטיקן טאָג ביסטו געוואָרן פֿאַר אַ פֿאָלק צו גאָט דײַן האַר (יהואש, דבֿרים כ״ז: 9). מיר לעבן איבער די דראַמע בײַם אָפּריכטן דעם סדר און זײַן מקיים די מיצווה פֿון דור צו דור מיט אַ פֿײַערלעכער שטימונג, גײַסטיקער דערהויבוננג און נאַציאָנאַלן שטאָלץ. די הגדה איז דאָס איינציקע רעליגיעזע בוך, וואָס איז ניט געחתמעט. מיר האַלטן אין איין רעדאַגירן, צוגעבן נײַע קאַפּיטלעך און פּירושים, ווײַל די דראַמע האָט זיך נישט געענדיקט. וועלכער פֿריִערדיקער דור פֿאַר אונדזער האָט דערפֿאַרן, איבערגעלעבט די שואה — דעם חורבן פֿונעם אייראָפּעיִשן ייִדנטום און דעם אויפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל?

איז דען פֿאַראַן אַזאַ מין זאַך ווי אַ הונדערט־פּראָצענטיקער ייִד? מיט וואָס מעסט מען עס? וווּ און בײַ וועמען שטייט עס אײַן? אין וועלכן ספֿר־פּראַלניק האָט מען עס פֿאַרעפֿנטלעכט? ווען מ׳גריבלט זיך אין דעם אורשפּרונג, גלוסט זיך מיר נישט, אָבער איך וועל עס דערמאָנען סײַ־ווי־סײַ. להבֿדיל, היטלער ימח־שמו־וזכרו האָט אויך זיך פֿאַרפֿירט אין דער זעלבער פֿראַגע. ווער איז אַ גאַנצער ייִד? אַ האַלבער ייִד? אַ פֿערטל ייִד? אַ דריטל ייִד? אַ צענטל ייִד? און איר ווייסט דאָך אַליין וואָס ס׳איז אַרויסגעקומען דערפֿון.
נעמט מען זיך הײַנט, נאָכן חורבן, אָן צו מאַכן אַן אינספּעקציע ווער איז אַ ייִד? אַ האַלבער ייִד? אַ פֿערטל ייִד? וכּדומה. וואָסער שרעקלעכע פֿראַגע צו ברענגען אויף די ליפּן נאָך אַזאַ חורבן. און אויב דאָס איז נישט גענוג, האָבן מיר אַ "בית־שמש" און אַ "קרית־יואל," וואָס זיי האָבן זיך פּראָקלאַמירט ווי די אמתדיקע, סאַמאָראָדנע, עכטע, באַרג סיני, משה רבינוס וואָרט־זאָגנדיקע ייִדן. "מאה־שערים" האַלט, אַז בלויז זיי האָבן אָנגעכאַפּט גאָט בײַ דער באָרד. ליבע ייִדן, מיר האָבן קוים אויסגעשעפּט דעם ברונעם פֿון דער פֿראַזע "מי יהודי?" — ווער איז אַ ייִד?
ערשטנס, לאָמיר אָנכאַפּן די גערער מיט די באָבאָווער, די בעלזער מיט די פּשעוואָרסקער, די סאַטמאַרער מיט די בראַצלאַווער, די וויזשניצער מיט די, לאָמיר זאָגן, ליובאַוויטשער, צווישן אַ שאָק מיט אַנדערע עדות ייִדן. די אַלע סעקטעס און אַ שלל מער פֿון זיי, האַלטן, אַז בלויז זיי זײַנען ס׳אייבערשטע פֿון שטייסל ווען עס קומט צו די עכטע, באַרג סיני־ייִדן וואָס זײַנען געשטאַנען בײַם שפּיץ פֿון גאָטס־באַרג און באַקומען די לוחות מיט די ברכות, מיט גאָטס תּורה, מיט די אַלע הייליקע ספֿרים גלײַך פֿון משה רבינוס מויל און גאָטס אויערן. אָמן־סלה.

מ׳רעדט און מ׳רעדט ביז מ׳דערעדט זיך. הייבט זיך אָן אַ מעשׂה, אַז מיט הײַנטיקע קינדער קען מען זיך נישט ספּראַווען. די קינדער יאַק די קינדער. אָבער אַז ס׳קומט צו די דערוואַקסענע איז זאָל גאָט שומר־ומציל זײַן. דערציילט מיר מײַנס אַ חבֿרטע, אַז זי האָט אַ ברודער, אַ מאָדנע בריאה, קלוג און געראָטן צו געשעפֿט און אַ גרויסע בהמה. רײַך און פֿאַרגינט זיך נישט דאָס לעבן. געווען באַווײַבט, זיך געגט און זי איבערגעלאָזט מיט צוויי יונגע קינדער, און צום סוף פֿאַרבליבן אַ ווײַבערניק, לויפֿט נאָך ייִדענעס, גויעטעס. ס׳מאַכט גאָרנישט אויס, ער פֿירט זיך אויף ווי אַ כאָלאָסטיאַק. אַ פֿריילעכער בחור פֿון זיבעציק.
האַנדלען, האַנדלט ער מיט הײַזער, איבערן גאַנצן לאַנד, הייסט עס. ווי נאָר אַ הויז באַנקראָטירט, אַזוי שטעלט ער זיך צו צו יענעמס פֿאַרלוסט. דער עיקר דאַרף דאָס הויז, דער קאָנדאָמיניום אַרויסקוקן צום ים, און שטיין אין אַ רײַכער געגנט. דעמאָלט קויפֿט ער עס אָפּ, רעמאָנטירט די דירה פֿון אינעווייניק, מעבלירט זי און דינגט עס אויס אויף אַ וואָך, חודש, און דאָס דירה־געלט פֿליסט ווי וואַסער פֿון אַ קראַן. מיט איין וואָרט, אַ געשיקטער געשעפֿטסמאַן, אַ פּאַסקודנער טאַטע צו די אייגענע קינדער.
זײַן געראָטענער זון, וווינט מיט זײַן פֿרוי און אַן עופֿעלע אין איין צימערל, אַ סטודיאָ־דירהלע, ווײַל דער זון קען זיך נישט פֿאַרגינען אַ גרעסערע דירה. ערשט, האָט ער באַשלאָסן צו מאָלן די ווענט פֿון זײַן קליין דירהלע נאָך דעם ווי די ווענט האָבן זיך גענומען קרישלען און שיילן. ער האָט מורא דאָס קינד זאָל נישט קראַנק ווערן פֿונעם ריח פֿון דער פֿאַרב. בעט ער זיך אײַן בײַם טאַטן:
"טו מיר אַ טובֿה, לאָז אונדז אַרײַן אין איינער פֿון דײַנע דירות אין פּאַלם־ביטש, כאָטש אויף צוויי וואָכן, ווײַל דאָס קינד ווערט ממש דערשטיקט פֿונעם גערוך פֿון דער פֿאַרב."
"נישט מײַן עסק!", זאָגט דער פֿאָטער, "אַזוי ווי מ׳בעט זיך אַזוי שלאָפֿט מען."

דער ייִדישער נוסח פֿון "וויקיפּעדיע" לערנט אונדז (איך האָב אַ רעדאַקטיר געטאָן נאָר דעם אויסלייג און דאָ און דאָרטן געשטעלט קאָמאַס):
"קישקע איז אַ מאכל פֿון מיזרח-אייראָפּעיִשע ייִדן, געמאַכט פֿון דער גראָבער קישקע פֿון רינדער, געפֿילט מיט געפּרעגלטע ציבל, מעל, שמאַלץ און געווירצן.
"די געקאָכטע קישקע קען זײַן פֿון יעדער פֿאַרב, פֿון ווײַס-גראָ ביז ברוין-אָראַנזש. דאָס ווענדט זיך אין וויפֿל געווירצן מען לייגט אַרײַן, בעיקר די פּאַפּריקע. הײַנטיקע צײַטן ניצט מען סינטעטישע אײַנוויקלונג אַנשטאָט עכטע קישקע פֿון אַ בהמה, ענלעך צו קישקע איז מעגעלע. מען מאַכט דאָס אין שטוב. מען פֿילט אָן די הויט פֿונעם האַלדז פֿון אַ הינדל אָדער אַן אינדיק.
"די קישקע מאַכט מען געוויינטלעך פֿרײַטיק, און מע לאָזט זי קאָכן אין דעם טשאָלנט, וואָס מען עסט שבת בײַטאָג."
דאָס איז איין מאָל אַוועק. אַגבֿ, הגם איך בין אַ מיזרח-אייראָפּעיִשער ייִד, האָב איך אַ קישקע געגעסן, דאַכט זיך, בלויז איין מאָל אין מײַן לעבן, און געווען איז דאָס אין אַ תּל-אָבֿיבֿער רעסטאָראַן. אין מײַן משפּחה, און אַ פּנים אין מײַנע מקומות בכלל, האָט מען פֿון אָט דעם מאכל ניט געהאַלטן. וואָס שייך "העלדזעלע" (אַזוי האָט מען בײַ אונדז גערופֿן "מעגעלע"), איז אויף דעם מײַן מאַמע ע״ה געווען אַ גרויסער מײַסטער. קיין אַנדער העלדזעלע קען איך ניט אין מויל נעמען, דאָס הייסט, אַז איך עס דאָס ניט מער.
און דאָך זיץ איך און שרײַב דווקא וועגן "קישקעס", ווײַל די רייד וועט גיין ווײַטער ניט וועגן מאכלים, נאָר וועגן אַן אַנדער זאַך, וועגן וועלכער עס שטייט אויך געשריבן אין דעם זעלביקן "וויקיפּעדיע"-אַרטיקל", דהײַנו: "דער אַרטיקל דיסקוטירט דעם מאכל געפֿילטע קישקעס. אויב איר זוכט קישקעס אין מאָגן, זען געדערעם". "זוך" איך טאַקע דעם צווייטן באַטײַט — די "קישקעס אין מאָגן".

"אונדזער ציל איז צו לאָזן וויסן די אַמעריקאַנער ייִדן וועגן דעם צושטאַנד פֿון די עטיאָפּישע ייִדן אין ישׂראל. מיר פֿאָדערן אַ בײַטונג: גלײַכע רעכטן פֿאַר אַלע ישׂראלדיקע בירגער. מיר האָבן זייער ליב דאָס לאַנד, און מיר זאָרגן זייער פֿאַר דער מדינה, אָבער עס זענען דאָ אַ פּאָר אומגערעכטע זאַכן, וואָס מע דאַרף ענדערן."

אָט די קלאָרע דיבורים, זאָגט מיר פּערזענלעך בידזשיי באַהאַראַני, אַ יונגע פֿרוי וואָס וווינט שוין איבער צען יאָר אין ניו-יאָרק, און וואָס איז איינע פֿון די אָרגאַניזאַטאָרן פֿון דעם סאָלידאַריטעט־אָוונט מיט די עטיאָפּישע ישׂראלים. דער אָוונט איז לעצטנס פֿאָרגעקומען בײַם הילל-קאָלומביע. דאָס איז געווען נאָר אַ טייל פֿון אַ גאַנצער קאַמפּאַניע, וואָס איז כּולל דאָס אונטערשרײַבן פּעטיציעס און אָרגאַניזירן דעמאָנסטראַציעס לטובֿת דעם ענין. הייסע דעמאָנסטראַציעס זענען עד-היום אין ישׂראל שוין פֿאָרגעקומען. דאָך, איז מען אין אַמעריקע, מער אָפּגעהיט אַרויסצוּווײַזן אַ שטאַרקערן פּראָטעסט־קול קעגן די עוולות אין ישׂראל. ליידער, האָבן זיך אויך דאָס מאָל געהערט אויפֿן פּאַנעל אַ סך "וואַסערדיקע רייד".