Daniel Greene.
The Jewish Origins
of Cultural Pluralism:
The Menorah Association
and American Diversity.
Indiana University Press, 2011.

די באַקאַנטע מעטאַפֿאָר פֿון אַמעריקע ווי אַ שמעלצטאָפּ פֿון פֿאַרשידענע עמיגראַנטישע שבֿטים, שטאַמט פֿון דער פּיעסע פֿונעם בריטיש־ייִדישן דראַמאַטורג ישׂראל זאַנגוויל. די פּיעסע דערציילט וועגן אַ ליבע־געשיכטע צווישן אַ קעשענעווער ייִדישן מיידל און דעם זון פֿון אַ רוסישן פּאָגרמאָשטשיק, וואָס געפֿינען זייער גליק מעבֿר־לים אין אַמעריקע. אַזאַ מין מעשׂה קאָן זיך טרעפֿן נאָר אין דער נײַער וועלט, וווּ אַלע אימיגראַנטן ווערן געבוירן פֿון דאָס נײַ, ווי אַמעריקאַנער.
זאַנגווילס פּיעסע איז שטאַרק געפֿעלן געוואָרן דעם אַמעריקאַנער פּרעזידענט טעאָדאָר רוזעוועלט, און אַ דאַנק אים, איז די אידעע פֿון "שמעלצטאָפּ" געוואָרן די אידעאָלאָגיע פֿון אַמעריקע אין דער צײַט פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה. אָבער דער אמתדיקער מצבֿ איז געווען מער קאָמפּליצירט. די אַמעריקאַנער קולטור בכלל און די הומאַניסטישע בילדונג בפֿרט איז פֿאַרבליבן פֿעסט אינעם רשות פֿון די ווײַסע פּראָטעסטאַנטן, וואָס האָבן ניט אַרײַנגעלאָזט אין זייער סבֿיבֿה אַנדערע עטנישע און רעליגיעזע עדות.

נאָך אַ לאַנגער הפֿסקה איז אַרויס דער נײַער נומער פֿונעם מינסקער אַקאַדעמישן יאָרבוך "צײַטשריפֿט". אַ סך האָט זיך געביטן אין משך פֿון די אַכציק יאָר, וואָס זײַנען פֿאַרבײַ צווישן דעם פֿינפֿטן (1931) און דעם איצטיקן זעקסטן (2011) נומער. אַנשטאָט דעם אַמאָליקן ייִדישן סעקטאָר בײַ דער ווײַסרוסישער וויסנשאַפֿט־אַקאַדעמיע, וואָס איז ליקווידירט געוואָרן אין די 1930ער יאָרן, איז דער אַרויסגעבער פֿון דער באַנײַטער "צײַטשריפֿט" דער צענטער פֿאַר געשיכטע און קולטור פֿונעם ווײַסרוסישן ייִדנטום בײַ דעם אייראָפּעיִשן הומאַניטאַרן אוניווערסיטעט, וואָס געפֿינט זיך, צוליב פּאָליטישע סיבות, ניט אין מינסק נאָר אין ווילנע.

גענומען אין איינעם, בילדן די אידעיִשע און עסטעטישע גילגולים פֿון אליעזר ליסיצקין אַ געשפּאַנטע מעשׂה. געבוירן אין 1890 אין אַ שטעטל פּאָטשינאָק פֿון סמאָלענסקער גובערניע אין דער משפּחה פֿון אַ מעקלער. צוליב דער פּראָצענט־נאָרמע איז ער ניט אַרײַנגענומען געוואָרן אין דער פּעטערבורגער קונסט־אַקאַדעמיע און איז אַוועק שטודירן אַרכיטעקטור אין דײַטשלאַנד, ווי אַ סך ייִדישע יונגע לײַט פֿון זײַן דור.

נאָך פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה האָט ליסיצקי באַוויזן ניט נאָר צו באַקומען אַ גרונטיקע טעכנישע בילדונג אינעם טעכנישן אוניווערסיטעט אין דאַרמשטאַדט, נאָר אויך זיך באַקענען מיט מאָדערנער און קלאַסישער קונסט פֿון אייראָפּע. נאָך דער פֿעברואַר־רעוואָלוציע פֿון 1917 האָט ער זיך מיט התלהבֿות גענומען פֿאַר שאַפֿן די נײַע וועלטלעכע ייִדישע קולטור. ער האָט אילוסטרירט ייִדישע ביכער און זיך אַקטיוו באַטייליקט אין דער טעטיקייט פֿון דער קיִעווער "קולטור־ליגע".

די צווייטע, פֿאַרברייטערטע און באַנײַטע אויפֿלאַגע פֿון י. האָבערמאַנס געשיכטע פֿונעם ייִדישן פֿילם "די בריק פֿון ליכט" איז אַ שיינע מתּנה פֿאַר אַלע ליבהאָבער פֿון ייִדישער קולטור. ווי אַ צוגאָב צו דעם בוך באַקומט מען אַ ווידעאָדיסק, וואָס אילוסטרירט דעם טעקסט מיט בילדער און אויסשניטן פֿון פֿילמען.

די ערשטע אויפֿלאַגע איז דערשינען ווי אַ באַגלייטונג־באַנד צו דעם ייִדישן פֿילם־פֿעסטיוואַל, וואָס איז פֿאָרגעקומען אינעם ניו־יאָרקער מוזיי פֿאַר מאָדערנער קונסט אין 1991. דעמאָלט האָט דער ברייטער עולם באַקומען, נאָך אַ לאַנגער הפֿסקה, אַ מעגלעכקייט צו זען אַלטע ייִדישע פֿילמען, דאָס רובֿ געמאַכט אין די 1920ער און 1930ער יאָרן; אייניקע פֿון זיי האָט מען שוין לאַנג געהאַלטן פֿאַר פֿאַרלוירענע.

צום סאַמע סוף פֿון זײַן בוך דערמאָנט אונדז יהודה באַוער, אַז בערך יעדער פֿינפֿטער ייִד, וואָס איז אומגעקומען בעתן חורבן, איז געווען פֿון אַ שטעטל אין מערבֿ־אוקראַיִנע אָדער מערבֿ־ווײַסרוסלאַנד. אויף פּויליש רופֿט מען דעם דאָזיקן שטח "קרעסי" — ראַנדן. היסטאָריש איז דאָס געווען אַ מין "צווישנלאַנד" מיט אַ געמישטער באַפֿעלקערונג, צעטיילט לויט די עטנישע, רעליגיעזע און פּאָליטישע גרענעצן. צוויי אָקופּאַציעס, די סאָוועטישע אין 1939 און די דײַטשישע אין 1941, האָבן נאָך מער פֿאַרשאַרפֿט די אינעווייניקסטע קאָנפֿליקטן און סתּירות, און די ייִדישע באַפֿעלקערונג איז געוואָרן דער הויפּט־קרבן פֿון דער טראַגישער געשיכטע.

Simon Geisbühler. Like Shells on a Shore: Synagogues and Jewish Cemeteries of Northern Moldavia. Bern: Projekt 36, 2010.

"דאָס ייִדישע לעבן איז דאָס, וואָס ס׳אינטערעסירט מיך", שרײַבט דער שווייצער דיפּלאָמאַט סימאָן גײַסבילער אינעם אַרײַנפֿיר צו זײַן בוך וועגן ייִדישע דענקמעלער און היסטאָריקער פֿון צפֿון־מאָלדאָווע. ער האָט פֿאַרפֿאַסט דאָס דאָזיקע בוך בעת זײַן דינסט אין דער שווייצער אַמבאַסאַדע אין בוקאַרעשט צווישן 2007 און 2010. דעמאָלט האָט ער אַנטדעקט פֿאַר זיך די פֿאַרגעסענע און פֿאַרוואָרפֿענע וועלט פֿון מאָנומענטאַלער ייִדישער קונסט, וואָס איז אַזוי רײַך פֿאָרגעשטעלט אין רומעניע, בעסאַראַביע, מאָלדאָווע, טראַנסילוואַניע, בוקאָווינע, פּאָדיליע; אין יענע היסטאָרישע געגנטן, וווּ עס האָט אַ מאָל געקלאַפּט דאָס האַרץ פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. הײַנט איז עס אַ הפֿקר־לאַנד אין אייראָפּע.

די שטאָט אָדעס פֿאַרנעמט אַ גאָר באַזונדער אָרט אין דער געשיכטע פֿון דרײַ ליטעראַטורן׃ דער רוסישער, ייִדישער און העברעיִשער. אָדעס איז געווען סײַ דאָס וווינאָרט פֿון די מחברים, וואָס האָבן שפּעטער באַקומען אַ קאַנאָנישן סטאַטוס, ווי קלאַסיקער פֿון די געהעריקע ליטעראַטורן — מענדעלע, שלום־עליכם, ביאַליק, ראַווניצקי, באַבעל, בונין און אַנדערע — און סײַ די בינע, אויף וועלכער עס האָבן זיך אַנטפּלעקט די האַנדלונגען פֿון זייערע ווערק.

אָדעס איז אויך געווען דער צענטער פֿון דער אַזוי־גערופֿענער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור. די דאָזיקע ליטעראַטור איז געבוירן געוואָרן דווקא אין אָדעס, אין דער מיט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט. איר "זיידע" איז געווען אָסיפּ ראַבינאָוויטש, דער רעדאַקטאָר פֿונעם ערשטן ייִדישן זשורנאַל אויף רוסיש "ראַסצוועט" (באַגינען). ראַבינאָוויטש האָט אַרײַנגעבראַכט אין דער רוסישער ליטעראַטור דעם אייגנאַרטיקן אָדעסער דיאַלעקט, וועלכער האָט אין זיך אַרײַנגעזאַפּט ייִדישע, אוקראַיִנישע, פּוילישע, פֿראַנצויזישע, איטאַליענישע, גריכישע ווערטער און אויסדרוקן.

דער אויטאָביאָגראַפֿישער זשאַנער פֿאַרנעמט דאָס צענטראַלע אָרט אין דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור (אויב האַלטן, אַז אַזאַ מין ליטעראַטור עקזיסטירט בכלל). דערבײַ דאַרף מען דעם דאָזיקן באַגריף פֿאַרשטיין אין אַ ברייטן זין, אַרײַננעמענדיק סײַ די ריינע אויטאָביאָגראַפֿיעס און זכרונות, אַזעלכע ווי "די נאָטיצן פֿון אַ ייִדן" פֿון גריגאָרי באָגראָוו אָדער "דאָס לעבנס־בוך" פֿון שמעון דובנאָוו, סײַ בעלעטריזירטע ווערק, וואָס באַזירן זיך אויף דער פּערזענלעכער דערפֿאַרונג — אַזעלכע ווי איסאַק באַבעלס "רײַט־אַרמיי" אָדער אַלעקסאַנדראַ ברושטיינס "דער שליאַך גייט ווײַטער".

עס איז אַ פּנים ניט קיין צופֿאַל, אַז דווקא די קריטיקער און ליטעראַרישע היסטאָריקער פֿון ייִדישן אָפּשטאַם — פֿון שמעון ווענגעראָוו ביז יורי לאָטמאַן — זײַנען געווען אַזוי אויפֿמערקזאַם און סענסיטיוו צו די פּערזענלעכע, דהײַנו — היסטאָריש־ביאָגראַפֿישע און פּסיכאָלאָגישע — אַספּעקטן פֿון דער רוסישער ליטעראַרישער שאַפֿונג.

דער באַגריף "רוסיש־ייִדישע ליטעראַטור" האָט אין די לעצטע פּאָר צענדליק יאָרן צוגעצויגן אַ געוויסן פֿאָרשערישן אינטערעס סײַ אין רוסלאַנד און סײַ אין אַנדערע לענדער. עס גייט דערבײַ וועגן אַ פּאָר טוץ מחברים פֿון ייִדישן אָפּשטאַם, וואָס האָבן געשריבן אין רוסיש אויף ייִדישע טעמעס, אי פֿאַרן ייִדישן אי פֿאַרן אַלגעמיינעם לייענער.

איינער פֿון די גרעסטע מומחים אין דעם דאָזיקן געביט איז געווען פּראָפֿעסאָר שמעון מאַרקיש (1931—2003), דער עלטערער זון פֿונעם דיכטער פּרץ מאַרקיש. צום באַדויערן, איז שמעון מאַרקיש געשטאָרבן, איידער ער האָט באַוויזן צונויפֿצוברענגען די איינצלנע אַרטיקלען וועגן פֿאַרשידענע ליטעראַרישע פֿיגורן אין אַן אַרומנעמיקער מאָנאָגראַפֿיע וועגן דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור. דאָס האָט שוין אויסגעפּועלט זײַן אַלמנה זשוזשאַ העטעני, וועלכע האָט אַרויסגעגעבן איר בוך "אין קעסלגרוב" אויף אונגאַריש און ענגליש.

דער נאָמען פֿון דעם קינסטלער מאַרק עפּשטיין (1899—1949) פֿאַרנעמט נישט קיין חשובֿן אָרט אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע; אָבער איצט קערט ער זיך אום קיין קיִעוו, דער שטאָט, וווּ ער האָט געשאַפֿן אַלע זײַנע וויכטיקע ווערק. די אויסשטעלונג "דער אומקער פֿונעם מײַסטער" אין דעם נאַציאָנאַלן קונסט־מוזיי פֿון אוקראַיִנע איז די ערשטע גרויסע עקספּאָזיציע, וואָס ווײַזט די ירושה פֿון אָט דעם אייגנאַרטיקן, אָבער פֿאַרגעסענעם מײַסטער פֿון ייִדישן אַוואַנגאַרד.

עפּשטיין איז געווען נישט בלויז אַ באַגאַבטער מאָלער, גראַפֿיקער און סקולפּטאָר, נאָר אויך אַן אַקטיווער געזעלשאַפֿטלעכער טוער. אין 1917 איז ער געוואָרן איינער פֿון די גרינדער פֿון דער קיִעווער "קולטור־ליגע", וווּ ער האָט געשאַפֿן די קונסט־סעקציע און אָרגאַניזירט די ערשטע אויסשטעלונגען פֿון ייִדישער קונסט. ער איז פֿאַרבליבן אין קיִעוו נאָך דעם, ווי די קיִעווער "קולטור־ליגע" איז אַריבער אונטער דער השגחה פֿון דער סאָוועטישער מאַכט און די באַרימטע קינסטלער און ליטעראַטן האָבן פֿאַרלאָזט די שטאָט, כּדי צו זוכן גליקן אין מאָסקווע און אין אויסלאַנד. עפּשטיין האָט פֿאַרנומען די שטעלע פֿונעם דירעקטאָר פֿון דער ייִדישער קונסט־אינדוסטריעלער שול (1923—1931), די איינציקע אינסטיטוציע, וואָס האָט ממשיך געווען די מאָדערניסטישע טראַדיציע פֿון ייִדישער קונסט.

David Assaf.
Untold Tales of Hasidim:
Crisis and Discontent
in the History of Hasidism.
Waltham, Mass:
Brandeis University Press, 2010

מעשׂיות וועגן נסים און ניפֿלאָות פֿון חסידישע רביים געהערן צו דעם סאַמע קערן פֿון חסידישער ליטעראַטור. איבערגעניצעוועט, פֿאַרשענערט און פֿאַרבעסערט האָבן זיי אויך געדינט ווי אַ שטאָף פֿאַר דער וועלטלעכער ייִדישער ליטעראַטור. די מחברים, וואָס האָבן געשריבן אויף ייִדיש, העברעיִש, דײַטשיש און אַנדערע לשונות, האָבן צוגעפּאַסט די דאָזיקע מעשׂיות צו אידעיִשע השׂגות און עסטעטישן געשמאַק פֿון זייער סבֿיבֿה. דערבײַ האָט מען ניט זעלטן באַזײַטיקט און פֿאַרווייכערט יענע פּרטים, וואָס זײַנען געווען צו גראָב פֿאַרן מאָדערנעם לייענער.

די מאָדערנע תּקופֿה אין ייִדישער פּראָזע הייבט זיך אָן מיט ישׂראל אַקסענפֿעלדס ראָמאַן "דאָס שטערנטיכל". דאָס בוך עפֿנט זיך מיט אַ פּרטימדיקער באַשרײַבונג פֿונעם שטעטל "לויהאָיאָפּאָליע". דאָס איז אַן אָריגינעלער נעאָלאָגיזם פֿונעם מחבר, וואָס באַשטייט פֿון צוויי העברעיִשע ווערטער, "לא היה" (ניט געווען), און דעם סלאַווישן סופֿיקס "-פּאָליע", וואָס טרעפֿט זיך גאַנץ אָפֿט אין די געאָגראַפֿישע נעמען, בפֿרט אין פּאָדאָליע: "בעלאָפּאָליע", "קראַסנאָפּאָליע".

אַקסענפֿעלדס קינסטלערישע כּוונה איז געווען צו שאַפֿן אַ ליטעראַרישן פּאָרטרעט פֿון אַ שטעטל, וואָס איז אי אַלגעמיין, אי קאָנקרעט. לויהאָיאָפּאָליע שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ טיפּיש שטעטל אין פּאָדאָליע פֿון דער ערשטער העלפֿט 19טן יאָרהונדערט, וואָס האָט אַרײַנגענומען אין זיך שטריכן פֿון פֿאַרשידענע רעאַלע שטעטלעך, און דערבײַ איז דאָס אַ ליטעראַרישע פֿאַנטאַזיע. אַקסענפֿעלדס המצאה איז אַריבערגעגאַנגען בירושה צו די קלאַסיקער, מענדעלע און שלום־עליכם. די גילגולים פֿון לויהאָיאָפּאָלאָע הייסן גלופּסק און כּתרילעווקע. אַזוי ווי לויהאָיאָפּאָליע, זײַנען די נעמען סינטעטישע סימבאָלישע אימאַזשן פֿון ייִדישע שטעט.