מיר הייבן אָן די סעריע פֿון ווידעאָ־רעפּאָרטאַזשן, געמאַכט בעת דער ירושלימער קאָנפֿערענץ (דעצעמבער 7־10, 2009), געווידמעט 100 יאָר זינט דער טשערנאָוויצער שפּראַך־קאָנפֿערענץ, 1908.

אַ גרויסער עולם, לויט אונדזערע הײַנטיקע באַנוגנדיק־באַשיידענע באַגריפֿן, איז געקומען צו באַגלייטן דעם דיכטער אין זײַן לעצטן וועג. אַוודאי וואָלט געווען פּאַסיק, שיין און בכּבֿודיק, ווען ס’וואָלטן אין דעם אויך אָנטייל גענומען פֿאָרשטייער פֿונעם ישׂראלדיקן שרײַבער־פֿאַראיין, צי אַנדערע פֿאָרשטייער פֿון מלוכישע און ליטעראַרישע קרײַזן. דאָס איז אָבער נישט געשען. געקומען — דאָס יאָ — איז דער באַפֿולמעכטיקטער פֿון דער ליטווישער רעגירונג, וואָס האָט געהאַלטן אַ טרויער־רעדע,

די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן כּמעט 600 פּעדאַגאָגן און אַדמיניסטראַטאָרן פֿון ייִדישע טאָגשולן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן און קאַנאַדע זיך געטראָפֿן אויף אַ דרײַ־טאָגיקער קאָנפֿערענץ אינעם "מאַריאָט־האָטעל" אין טינעק, ניו־דזשערזי, אויף דער טעמע Thriving in a New Reality (ווי מיר קאָנען בעסער געניסן פֿון דער נײַער תּקופֿה). דער ציל: זען, אויב די טאָגשולן פֿון פֿאַרשידענע רעליגיעזע שטראָמען — אָרטאָדאָקסיש,

וועגן זייער אַ סך זאַכן וואָלט מען געקענט שרײַבן צו שלום אַשס יוביליי — ער איז געבוירן געוואָרן דעם ערשטן יאַנואַר 1880. אויף דער שקאַלע פֿון דערפֿאָלג, פֿאַרנעמט ער, בלי-ספֿק, איינע פֿון די העכסטע ערטער אין דער ייִדישער ליטעראַטור. שלום-עליכם און יצחק באַשעוויס-זינגער זײַנען, אַ פּנים, די איינציקע, וואָס האָבן אים איבערגעשטיגן. אמת, דער הײַנטיקער דור קען אַשן זייער ווייניק.

איך האָב קאָנטראָלירט די קאַטאַלאָגן פֿון דער ניו-יאָרקער עפֿנטלעכער ביבליאָטעק און פֿון דער ביבליאָטעק פֿון קאָנגרעס, און ביידע האָבן מיר באַוויזן, אַז זינט 2006 איז קיין איין בוך פֿון אַשן ניט אַרויס אויף ענגליש. אויף רוסיש — יאָ, אין 2008 און 2009.

(מחשבֿות נאָך דער לוויה פֿון דעם גרויסן דיכטער)

"ווער וועט בלײַבן, וואָס וועט בלײַבן?
בלײַבן וועט אַ ווינט" ...

עס איז מיר שווער זיך צו באַפֿרײַען פון די געמישטע געפֿילן, צוריקקערנדיק זיך נעכטן פֿון דער לוויה, איבער וועלכער עס האָט געשוועבט אין מײַן דמיון די אויבנדיקע פֿראַגע פֿון דעם ניפֿטר — דעם אומרויִקן פּאָעט — ווען מיר האָבן אים, צוזאַמען מיט די הונדערטער אבֿלים, באַגלייט אויף זײַן לעצטן וועג אין דעם זוניק־ווינטיקן וועטער צו דער אייביקער רו.

"ויהי בשלח פּרעה את העם". פּרעה האָט פֿאַרטריבן דאָס ייִדישע פֿאָלק, כּדי אָפּצושטעלן די מכּות. ווען די ייִדן זענען אַרויס פֿון מצרים, האָט דער בייזער קיניג באַשלאָסן זיי ווידער צו פֿאַרשקלאַפֿן. ווען די ייִדן זענען צוגעקומען אין געאײַל צו דעם ברעג פֿונעם ים־סוף, מיינענדיק, אַז די מיצרים וועלן זיי באַלד דעריאָגן, האָט דער אייבערשטער געמאַכט אַ נס: משה רבינו האָט אויסגעשטרעקט זײַן שטעקן, און דאָס וואַסער אינעם ים־סוף האָט זיך צעשפּאָלטן.

(צו זײַנע שלושים)

מיטוואָך, י׳ טבֿת תש"ע, דעם 29סטן דעצעמבער 2009, איז אין עלטער פֿון 86 יאָר אַוועק פֿון דער וועלט יצחק "אײַק" אַהרונאָוויץ, דער קאַפּיטאַן פֿון דער באַרימטער "עקסאָדוס"־שיף, וועלכע האָט צוזאַמען מיט זײַן מאַנשאַפֿט אַרײַנגעשריבן אַ העראָיִש קאַפּיטל אין דער געשיכטע פֿונעם קאַמף קעגן דעם בריטישן מאַנדאַט פֿון די אומלעגאַלע עולים (מעפּילים), אָנצוקומען צו די ברעגעס פֿון ארץ־ישׂראל.

נישט לאַנג צוריק איז אין קעשענעוו אויפֿגעטראָטן מיט זײַנע קאָנצערטן אונדזער בן־עיר, וואָס וווינט איצט אין אַמעריקע, דער באַקאַנטער פּיאַניסט און דיריגענט אַלכּסנדר פּאַלעי. ער קומט אַהער אָפֿט און שטענדיק ברענגט ער אינטערעסאַנטע מוזיקאַלישע פּראָגראַמען, סײַ ווי אַ פּיאַניסט און סײַ ווי דיריגענט. "ווען איך גיי אַרויס דאָ אויף דער בינע, פֿיל איך מײַן שליחות גאָר אַנדערש, ווי ווען איך שפּיל אין די גרעסטע זאַלן פֿון אייראָפּע אָדער אַמעריקע. מאָלדאָווע איז דאָס איינציקע לאַנד אין דער וועלט, וווּ איך נעם נישט קיין האָנאָראַר פֿאַר מײַנע אויפֿטריטן.

ניט שלום אַשס ראָמאַן "בײַם אָפּגרונט" (1936) און ניט י. י. זינגערס ראָמאַן "די משפּחה קאַרנאָווסקי" (1942) זײַנען געווען אַ גרויסער דערפֿאָלג. וועגן ביידע קאָן מען מיט רעכט איבערחזרן שמואל ניגערס מיינונג וועגן אַשס ראָמאַן׃ "ס׳איז אַ מאָנומענטאַל ווערק, איינע פֿון אַשס גרויסע דערגרייכונגען, אָבער טאַקע דערפֿאַר פֿאַרדריסט, וואָס ס׳איז ניט געשריבן געוואָרן בעסער, וואָס ס׳איז נישט ווי געהעריק רעדאַגירט געוואָרן און וואָס ס׳איז נישט געבויט געוואָרן לויט אַ מער גענויעם און מער קלאָרן פּלאַן."

מיט אַ יאָר פֿינף און צוואַנציק צוריק האָב איך זיך אַוועקגעזעצט מיט מײַן מאַמען, און זי האָט מיר בפֿרטיות דערציילט וועגן אונדזערע קרובֿים, קודם-כּל פֿון איר צד. אַזוי האָבן זיך בײַ מיר באַוויזן זײַטלעך פּאַפּיר, וועלכע האָבן מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַ מין גענעאַלאָגישן בוים. די מאַמע האָט גאַנץ גוט געדענקט די געשיכטע פֿון אונדזער משפּחה זינט דער צײַט, ווען מע איז געקומען און זיך באַזעצט אין דעם נײַעם ייִדישן דאָרף נײַ-זלאַטאָפּאָל (נאָוואָזלאַטאָפּאָל אויף רוסיש), אין דרום-מיזרח פֿון דער הײַנטיקער אוקראַיִנע. דער ייִשובֿ, אָדער "קאָלאָניע", האָט זיך באַוויזן אין די שפּעטע 1840ער יאָרן.

ליבע פֿרײַנד, איר מוזט מיר גלייבן אויף נאמנות, אַז איך שעפּ מײַנע אַרטיקעלעך נישט נאָר פֿון אײַנפֿאַלן, נאָר ס'רובֿ פֿון לייען־מאַטעריאַל; אויך פֿון מײַנע זכרונות וועגן מענטשן, באַקאַנטע און פֿרײַנד, און יעדעס מאָל ווען איך שרײַב אַ פֿעליעטאָן, וווּ איך באַשרײַב אַ געוויסן פּאַרשוין אָדער אַן אינסטיטוציע, רופֿן זיך אָפּ מענטשן וואָס דערקענען יענעם און נישט זיך.

הײַנט וויל איך אײַך דערציילן וועגן די למדן־ברידער. פֿאַרשטייט זיך, אַז איך מוז בײַטן און פֿאַרשטעלן זייערע נעמען, ווײַל עס זײַנען נאָך פֿאַראַן מענטשן וואָס וועלן זיי דערקענען.