מײַן לויב-געזאַנג דעם פֿאַרלאַג פֿונעם סיראַקיוזער אוניווערסיטעט, אין שטאַט ניו-יאָרק, קען אויסזען ווי אַ חניפֿה, ווײַל מיט אַ פּאָר יאָר צוריק איז דאָרטן אַרויס מײַן אייגן בוך. אָבער ס׳איז טאַקע אַ פֿענאָמען אין דער איצטיקער וועלט פֿון ענגליש-שפּראַכיקע ביכער וועגן ייִדיש — איך מיין דערמיט אי די צאָל ביכער, אי זייער קוואַליטעט, אי (וואָס איז אויך זייער וויכטיק) די צוטריטלעכקייט פֿון די פּרײַזן.

די טעג האָב איך באַקומען פֿון יענע, צפֿון-ניו-יאָרקישע מקומות אַ נײַ בוך, וואָס מאַרק מילער, פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישער שפּראַך, ליטעראַטור און קולטור אין עמאָרי-אוניווערסיטעט (אַטלאַנטאַ), האָט באַזירט אויף זײַן דאָקטאָר-דיסערטאַציע. דער באַנד הייסט Morris Rosenfeld and the Emergence of Yiddish Literature in America, "מאָריס ראָזענפֿעלד און דער אויפֿקום פֿון ייִדישער ליטעראַטור אין אַמעריקע".

דערצויגן געוואָרן אין דער שטאָט ניו־יאָרק, בײַ אַ משפּחה וואָס האָט נישט פֿאַרמאָגט קיין אויטאָ, האָב איך אַ גרויסן חלק פֿון מײַן לעבן "אויסגעלעבט" אויף דער אונטערבאַן ("סאָבוויי"). הגם הײַנט פֿאָר איך בדרך־כּלל מיטן אויטאָ און מיט דער מחוץ־שטאָטישער באַן "מעטראָ־נאָרט" (Metro North), מוז איך מודה זײַן, אַז מײַנע יאָרן אויף דער אונטערבאַן האָבן זיכער געהאָלפֿן צו אַנטוויקלען בײַ מיר דאָס געפֿיל פֿון אַן עכטן ניו־יאָרקער.

איך געדענק שוין ניט, פֿאַר וואָס איך האָב זיך פּלוצעם פֿאַראינטערעסירט מיט דער שרײַבערין מרים קאַרפּילאָוו (צו מאָל — קאַרפּילאָווע, 1888—1956). אַזוי צי אַזוי, אָבער כ׳האָב באַשלאָסן אַרײַנצוקוקן אין איר אַרכיוו, וואָס ליגט ניט-באַשריבן אין ייִוואָ — פֿינף קאַסטנס, אָנגעפֿילט מיט שיין און קלאָר אָנגעשריבענע כּתּבֿ-ידן, אויסשניטן פֿון כּלערליי צײַטונגען און זשורנאַלן, ווי אויך צענדליקער פּאָסטקאַרטלעך, געשיקט אין פֿאַרשיידענע יאָרן פֿון פֿאַרשיידענע לענדער און אין פֿאַרשיידענע שפּראַכן — דער עיקר ייִדיש, אָבער אויך ענגליש, רוסיש און דײַטש. איך האָב די קאַרטלעך ניט געלייענט — זאָל עס טאָן עמעצער, ווער עס וועט, אפֿשר אַמאָל אין דער צוקונפֿט, שרײַבן אַ דיסערטאַציע וועגן קאַרפּילאָוו און אַנדערע אַזעלכע פֿרויען-שרײַבער.

דער טעכנאָלאָגישער פּראָגרעס האַלט אין איין ענדערן אונדזערע באַגריפֿן ניט נאָר פֿונעם הײַנט און מאָרגן, אָבער אויך פֿונעם עבֿר. הײַנט קאָן מען ניט נאָר לייענען אַלטע ייִדישע ביכער אויף דער אינטערנעץ (אַ דאַנק דער פֿראַנקפֿורטער אוניווערסיטעט־ און שטאָט־ביבליאָטעק), אָבער אויך באַשטעלן (אינעם ייִדישן פֿילם־צענטער בײַם ברײַנדײַס־אוניווערסיטעט) אַלטע ייִדישע פֿילמען, און צווישן זיי אַזעלכע מײַסטערווערק ווי "בעניאַ קריק" און "דאָס ייִדישע גליק". ביידע שטומע פֿילמען זײַנען אַרויס אַרום 1926, ווען די פּרינציפּן פֿונעם "סאָציאַליסטישן רעאַליזם" זײַנען נאָך ניט געוואָרן אָנגענומען ווי די געזעצן פֿון דער סאָוועטישער קונסט. אין די דאָזיקע פֿילמען האָבן זיך באַטייליקט די סאַמע שטערן פֿון דער סאָוועטישער ייִדישער קולטור׃ דער שרײַבער איסאַק באַבעל, דער אַקטיאָר שלמה מיכאָעלס, דער רעזשיסאָר אַלעקסיי גראַנאָווסקי, דער קינסטלער נתן אַלטמאַן.

עס זײַנען דאָ ערטער, וועלכע איך אַסאָציִיִר ניט מיט ייִדיש. די שטאָט ראָטשעסטער, וואָס געפֿינט זיך אין צפֿון-טייל פֿונעם שטאַט ניו-יאָרק, געהערט צו די דאָזיקע "ניט-ייִדישע" מקומות. האָט מיך טאַקע שטאַרק פֿאַרחידושט, ווען איך האָב איבערגעלייענט, אַז דווקא דאָרטן האָט אַ היפּשע צײַט געלעבט דער דיכטער ישׂראל עמיאָט (גאָלדוואַסער, 1909—1978) און דאָרטן זײַנען אַרויס אייניקע ביכער זײַנע, סײַ אויף ייִדיש, סײַ איבערגעזעצט אויף ענגליש.

האָב איך געשטעלט די פֿראַגע איינער פֿון זײַנע איבערזעצער — לאה זאַזוליער וואַטסאָן, וואָס וווינט אין ראָטשעסטער און, ווי איך פֿאַרשטיי, באַשעפֿטיקט זי זיך מיט עמיאָטס ווערק און ביאָגראַפֿיע מער, ווי עמעצער נאָך.

וויכטיקע קאָנפֿערענץ אָפּגעהאַלטן אין ירושלים

מיט אַ חודש צוריק, פֿון 19טן ביזן 21סטן דעצעמבער 2006, איז אין "יד־ושם" אין ירושלים, פֿאָרגעקומען אַן אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענץ אד״ט: "המישפּטים שלאַחר השואה — ייצוג, תּודעה והיסטוריוגרפֿיה" — די פּראָצעסן נאָכן חורבן: רעפּרעזענטאַציע, באַוווּסטזײַן און היסטאָריאָגראַפֿיע. קרובֿ צו 40 פּראָפֿעסאָרן, פֿאָרשער פֿון דעם חורבן און היסטאָריקער פֿון פֿאַרשיידענע אוניווערסיטעטן אין דער וועלט, אין צוגאָב צו די צענדליקער פֿון ישׂראל גופֿא, האָבן זיך באַטייליקט, במשך פֿון דרײַ טעג, אין די פֿאַרשיידענע סעסיעס און פּאַנעלן.

אין 1927 איז קיין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד געפֿאָרן אַברהם קאַהאַן בכבֿודו-ובֿעצמו. דאָרטן האָט ער זיך באַגעגנט אויך מיט עטלעכע אַלטע באַקאַנטע זײַנע. וועגן איינעם פֿון זיי לייענען מיר אין דוד שובס בוך "פֿון די אַמאָליקע יאָרן" (ז. 718):

אין 1888 איז אין בערדיטשעוו אַרויס אַ ביכל, אויפֿן שער-בלאַט פֿון וועלכן ס׳איז געשטאַנען געשריבן: "שמרס משפּט, אָדער דער סוד פּריסיאַזשניך אויף אַלע ראָמאַנען פֿון שמר". "סוד פּריזיאַזשניך" מיינט אויף רוסיש "געריכט מיט זשורי" — אַזאַ "געריכט" האָט פֿאַר דעם פּאָפּולערן ייִדישן מחבר שמ״ר — נחום-מאיר שײַקעווישט (1846–1905) — צוגעטראַכט דער יונגער שלום-עליכם. שמ״ר און אַנדערע שרײַבער פֿון דער פּאָפּולערער ליטעראַטור, אָדער "שונד", האָט מען אויסגעלאַכט ניט איין מאָל, אָבער נישט שטענדיק זײַנען די פֿײַנשמעקערישע קריטיקער געווען גערעכט.

"וואָס זוכסטו דאָ, מיידל? וואָס האָסטו פֿאַרלוירן,
וואָס ווילסטו געפֿינען אין גראָז?"
"איך זוך מאַרגאַריטקעס", — פֿאַררויטלט זיך חוה,
פֿאַררויטלט זיך טראַ-לאַ-לאַ-לאַ.

אַלע געדענקען, אַ פּנים, דאָס דאָזיקע ליד פֿון זלמן שניאור (1886 אָדער 1887—1959), וואָס מע זינגט גאַנץ אָפֿט אין ייִדישע קאָנצערט-פּראָגראַמען. אין תּוך אַרײַן, איז עס איצט, צום באַדויערן, דאָס פּאָפּולערסטע ווערק פֿון דער ריזיקער ליטעראַרישער ירושה, איבערגעלאָזט פֿון דעם ייִדישן און העברעיִשן שרײַבער. ס’איז ניט אויסגעשלאָסן, אַז עמעצער נעמט טאַקע אויף שניאורן ווי אַ שלאַגער-שרײַבער.

דער היסטאָריקער מאָרטען טהינג קומט צו זײַן טעמע "ייִדישע דרוקערײַ אין דענמאַרק" דורך אַ צופֿאַל. אָנהייב 90ער יאָרן האָט ער אָנגעהויבן פֿאָרשן וועגן דער געשיכטע פֿון די ייִדישע קאָמוניסטן אין דענמאַרק. ווען ער האָט געהאַלטן אַ רעפֿעראַט וועגן זײַנע געפֿינסן, האָט אַן עלטערער ייִד אים געפֿרעגט, צי ער האָט זיך אויך באַניצט מיט ייִדישע קוואַלן. טהינג, אַ געבוירענער אין 1945, און אַליין אַן אייניקל פֿון רוסישע ייִדן, האָט זיך געמוזט מודה זײַן, אַז צום באַדויערן קען ער ניט קיין ייִדיש. האָט דער ייִד אים פֿאָרגעלייגט צו ווערן זײַן לערער פֿון ייִדיש. און געווען איז דאָס אָדם מאַרקוספֿעלד, דער אָנפֿירער פֿון דער גרופּע בונדיסטן אין דענמאַרק. מאַרקוספֿעלד איז געווען צווישן די ייִדן, וואָס האָבן פֿאַרלאָזט פּוילן אין 1969. אַ טייל פֿון דער דאָזיקער עמיגראַציע האָט זיך באַזעצט אין די סקאַנדינאַווישע לענדער.

אַלע מאָל ווען איך נעם זיך דערמאָנען וועגן דעם איבערגעלעבטן אין די מלחמה־יאָרן, איבערהויפּט נאָך דעם, ווי איך בין אין איינער אַ שלאַכט אַרײַנגעפֿאַלן צו די דײַטשישע מערדער אין געפֿענגעניש, כאַפּט מיך אָן אַ גרויל.

צי דען איז דאָס אַלץ געשען מיט מיר?

דאָס האָט מען מיך געשטעלט צו דער וואַנט אינעם קיראָוואָגראַדער לאַגער פֿאַר קריגס־געפֿאַנגענע, ווען די רוצחים האָבן אַנטדעקט, אַז איך בין אַ ייִד?

דאָס בין איך געזעסן אין "געסטאַפּא" און זיך שוין געזעגנט מיטן לעבן?

דעם 8טן אויגוסט 1953 האָט זיך אין "פֿאָרווערטס" באַוויזן אַזאַ נעקראָלאָג:

"אין ניו-יאָרק אין ׳מאַונט סיני האָספּיטאַל׳ איז געשטאָרבן אין עלטער פֿון 70 יאָר ניקיפֿאָר יאַקאָוויטש הריהאָריעוו, אַן אוקראַיִנער ליבעראַל.

דער פֿאַרשטאָרבענער האָט זײַט זײַנע יונגע יאָרן זיך באַטייליקט אין דער אוקראַיִנישער דעמאָקראַטישער באַפֿרײַונגס-באַוועגונג. נאָך דער רעוואָלוציע אין 1917 איז ער דערוויילט געוואָרן אין דעם אוקראַיִנישן פּאַרלאַמענט, וואָס איז געשאַפֿן געוואָרן אין קיִעוו. שפּעטער איז ער באַשטימט געוואָרן אַלס בילדונגס-מיניסטער אין דער אוקראַיִנער רעגירונג.