5. "לימוד OZ", "בונד" און אינוועלאָק

דער פֿעסטיוואַל פֿון ייִדישער בילדונג און קולטור "לימוד", וואָס מיט יעדעס יאָר צעוואַקסט זיך אין דער ברייט און אין דער טיף, האָט אויך דערגרייכט די ייִדישע קהילה אין אויסטראַליע. וואָס מיינט "לימוד", ווי אַ וואָרט און באַגריף, פֿאַרשטיי איך אַליין, אָבער פֿאַר וואָס "OZ"? מײַן נײַגער איז גיך געשטילט געוואָרן: "OZ" — מיינט טאַקע "אויסטראַליע" און דאָס וואָרט ווערט נאָך הײַנט באַנוצט אין דער מינדלעכער שפּראַך. האָב איך שוין עפּעס, הייסט עס, אָפּגעלערנט פֿון דעם אויסטראַלישן לימוד.
אין די ראַמען פֿון דעם "לימוד"־פֿעסטיוואַל איז אײַנגעשלאָסן געוואָרן מײַן פֿילם וועגן יאָסל בירשטיין "אַ קוש אין ירושלים", בשותּפֿות מיטן רעפֿעראַט וועגן בירשטיינס איינציקער פּאָעטישער זאַמלונג, דערשינען אין אויסטראַליע, "אונטער די פֿרעמדע הימלען", געמאַכט פֿון ד״ר אַנדרו פֿײַערשטיין. און נאָך: אינעם זעלבן טאָג, אויפֿן וועג צום מאָנאַש־אוניווערסיטעט, וווּ דער "לימוד OZ" איז אָנגעגאַנגען פֿונעם 9טן ביזן 11טן יוני, האָט רענאַטאַ זינגער, וועלכע האָט אָנגעפֿירט מיט דער סעסיע, געזאָלט טרעפֿן און ברענגען יאָסל בירשטיינס שוועסטער, ראָוז סטאָון.
רענאַטאַ האָט זיך פֿאַר מיר געקלאָגט: "אַ פֿרוי פֿון 90 יאָר, האָב איך זי נישט געקאָנט איבערצײַגן, אַז ס׳איז מיר גאָר נישט שווער זי אָפּנעמען גלײַך פֿון דער שטוב, נישט פֿון דער גאַס!" און דער טאָג איז געווען אַ נאַסער, אַ פֿאַרכמאַרעטער און אַ קילער דערצו. ווען רענאַטאַ און איך זײַנען צוגעפֿאָרן צום אָרט, איז אינעם אויטאָ פֿלינק אַרײַנגעשפּרונגען אַ פֿרוי — אַ קליינוווּקסיקע, מיט אַ קורץ־געשוירענער פֿריזור און אָנגעשמינקטע ליפּן. איך בין געזעסן אונטן, האָט זי, אַ וואַרף געטאָן אויף מיר אַ קורצן אָפּשאַצערישן בליק, און באַלד אָנגעהויבן רעדן.

מיט יאָרן צוריק איז מיאַמי־ביטש געווען אַ שטיקל ייִדישע מדינה. איך געדענק אַפֿילו ווען אָנווײַזונגען צום ים זײַנען געווען געשריבן אויף ייִדיש. די שטאָט איז בדרך־כּלל געווען באַזעצט מיט ייִדן פֿון עלטערן דור; דער עיקר, ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן פֿון דער גאַנצער וועלט. און כאָטש זיי האָבן דאָ אין אַמעריקע געוווינט לענגער ווי אין די שטעט און שטעטלעך פֿון וואַנען זיי זײַנען געקומען, דאָך איז די אַלטע היים געווען זיי אײַנגעבאַקן אין האַרצן.
צו אַ נישט־געצוויטשעט (untrained) אויער האָט זייער לשון געקלונגען גײַליק, ס׳הייסט ענלעך, ווי ס׳וואָלט אַרויסגעקומען פֿון איין קוואַל. אָבער אַז מ׳וואָלט זיך גוט, גוט צוגעהערט צו זייער דיבור־לשון, וואָלט מען ערשט דערגאַנגען די אונטערשיידן און די ניואַנסן פֿון זייערע דיאַלעקטן, וועלכע וואָלטן אײַך גלײַך אָנגעוויזן פֿון וואַנען זיי שטאַמען אָפּ און אַפֿילו די גרייס פֿון זייער שטעטל.
די רייד האָבן בײַ זיי געקלונגען ווי אַ סימפֿאָניע פֿון ליטווישע, פּוילישע, גאַליציאַנער, בעסאַראַבער און אוקראַיִנישע ייִדישע דיאַלעקטן, ממש פֿעיִק איבערהיפּערן אַ האַרצקלאַפּ. ערשט דעמאָלט וואָלט איר אײַנגעזען, אַז עס זײַנען פֿאַראַן צווישן זיי רעדער, וועמענס ייִדיש פֿליסט ווי פֿון אַ קוואַל, מיט מוזיקאַלישע טענער.
געווען צווישן זיי אויך אַזעלכע וואָס האָבן גערעדט אַ טרוקן, קאָנפֿאָרמיסטיש, ראַפֿינירט, ליטעראַריש לשון, בלויז אויף צו מאַכן אַן אײַנדרוק אויף יענעם, און אויך אַזעלכע, וואָס האָבן נישט געכאַפּט דעם סמיטשיק פֿון אַ דיאַלעקט.
אויב איר האָט אַ גוט אויער וועט איר מאָמענטאַל דערגיין אַ ייִדיש פֿון אַ קליין שטעטל אָדער אַ פּיטשיניונקעלע ייִשובֿל, וואָס איז געווען אומבאַרירט פֿון דער דרויסנדיקער וועלט, ווי אַ קלאָרער וואַסערקוואַל, מיט אַן אייגנאַרטיק, פֿול מיט אייגענע אידיאָמאַטישע אויסדרוקן. אַ סעודה פֿאַרן אויער און נשמה.
עס איז געשען איין מאָל. נאָך דעם ווי איך האָב געהאַלטן אַ רעפֿעראַט אין מיאַמי־ביטש, האָב איך באַמערקט אַ שעמעוודיק ייִדעלע, אָנגעשפּאַרט אין דער וואַנט, וועמענס אויגן האָבן געהאַלטן אין איין פּרובירן צו כאַפּן מײַן בליק. האָב איך אים דערלאַנגט אַ שמייכל. נאָכן רעפֿעראַט האָט ער זיך אָנגענומען מיט מוט און מיט דראָבנע טריטעלעך זיך צוגעקוליעט ווי אַ פֿעסעלע אין מײַן ריכטונג און דווקא מיט גרויס ענטוזיאַזם.

4. סוף־וואָך אויסטראַליע

זײַן ערשטע פּאָעטישע לידער־זאַמלונג, אַרויסגעלאָזט אין אויסטראַליע אין די סוף 1940ער, האָט יאָסל בירשטיין אָנגערופֿן "אונטער די פֿרעמדע הימלען". אין מײַן פֿילם וועגן דעם שרײַבער "יאָסל בירשטיין: אַ קוש אין ירושלים", דערקלערט ער אַזאַ נאָמען דערמיט, וואָס די זאַטע אויסטראַלישע ערד איז אים אפֿשר געווען נישט פֿרעמד, אָבער די הימלען — יאָ פֿרעמד. אין די אָנהייב 1950ער האָט יאָסל מיט זײַן פֿרוי און טעכטערל פֿאַרלאָזט דאָס לאַנד פֿון "שאָף און רינדער" און איז עולה געווען קיין ישׂראל.
אין דער זעלבער צײַט זײַנען אין אייראָפּע געזעסן אויף זייערע מאָגערע וואַנדער־וואַליזקעס טויזנטער ייִדן, וואָס האָבן געחלומט צו עמיגרירן קיין אויסטראַליע. אַ טייל פֿון זיי האָט זיך אײַנגעגעבן אָנצוקומען עק וועלט און זיך דאָ באַזעצן. הײַנט וווינען אינעם לאַנד אַרום 140 טויזנט ייִדן; פֿאַר זיי איז דער אויסטראַלישער הימל געוואָרן אַ היימישער דאַך איבערן קאָפּ.
אין משך פֿון די אַן ערך דרײַ וואָכן איז ראַיען און מיר נישט איין מאָל אויסגעקומען צו הערן גוטע ווערטער וועגן דעם לאַנד און מענטשן, וועגן אַ "רויִק לעבן", און אַז דעם אויבנאָן פֿונעם אויסטראַלישן שטייגער־לעבן פֿאַרנעמען צוויי זאַכן — דער אויסטראַלישער פֿוסבאָל און ביר. דעם אויסטראַלישן ביר האָב איך פֿאַרזוכט, אָבער אין פֿוסבאָל האָט זיך מיר נישט אײַנגעגעבן צו שפּילן, כאָטש אין אַ דיסקוסיע וועגן "ספּאָרט אין דער ייִדישער פּרעסע" איז מיר אויסגעקומען זיך צו באַטייליקן; און געשען איז עס בעת דעם סוף־וואָך אויסטראַליע.

3. מײַן ייִדישער באַגאַזש

צווישן די שענסטע אוצרות, וואָס דאָס ייִדישע פֿאָלק האָט געשאַפֿן און לאָזט איצט אַזוי לײַכטזיניק און גלײַכגילטיק צעשלעפּן — איז דער ייִדיש־אוצר. אויב דער אייבערשטער האָט געשאַפֿן דאָס וואָרט און געגעבן עס דווקא דעם מענטשן, נישט אַן אַנדער פֿון זײַנע באַשעפֿענישן, האָט ער דאָך דערמיט אַרויסגעוויזן דעם גרעסטן רעספּעקט און חשיבֿות פֿאַרן מענטשן.
דאָס אַשכּנזישע ייִדנטום האָט געשאַפֿן אַן אייגן "וואָרט" — די שפּראַך ייִדיש. איז עס דען ניט קיין געטלעכע אַרבעט?! ייִדיש — איז אַ מין גלויבן; און ווער עס נעמט דאָס דאָזיקע גלויבן אָן, ווערט אַ טייל פֿון אַ באַזונדערער עדה, וואָס איז, ווי פֿריִער, צעוואָרפֿן איבער דער וועלט. וואָס טראָגט עס אין זיך, דאָס גלויבן? וואָס יעדעס גלויבן טראָגט — דעם פֿאָלקס גײַסט, אויסגעהאַלטן, ווי אַ טויזנט־יאָריק געטראַנק, אויף חכמה, הומאָר און געוויין, געשיכטע און גורל פֿון אָבֿות, מוזיק און טענץ — אַלץ אַרײַנגעשריבן אין אַ באַזונדערער ספֿר־תּורה...
אין מעלבורן האָב איך באַגעגנט מענטשן פֿון פֿאַרשיידענעם עלטער, וואָס האַלטן זיך בײַ אָט דעם ייִדיש־גלויבן. יעדער פֿון זיי איז אַוודאי באַשעפֿטיקט מיט זײַן אייגענער פּרנסה, פֿאַרטאָן אין זײַן פֿאַך, משפּחה־ענינים; זיי רעדן אינעם טאָג־טעגלעכן לעבן אויף דער לאַנד־שפּראַך, אָבער אַלע פֿאַראייניקט זיי די געטרײַשאַפֿט און ליבע צו מאַמע־לשון. ווען זיי בלײַבן אַליין, אָדער טרעפֿן זיך מיט אַן אַנדער מיטגליד פֿון דער ייִדיש־עדה, וואַרפֿן זיי אַראָפּ פֿון זיך די וואָכעדיקע מלבושים און פֿילן זיך פֿרײַ און יום־טובֿדיק, ווי עס פּאַסט פֿאַר אַ ייִד אום־שבת.