יעדעס יאָר אין דער צײַט דערמאָנען מיר די ייִדישע קולטור־טוער, מיטגלידער פֿונעם ייִדישן אַנטי־פֿאַשיסטישן קאָמיטעט, וואָס דער סאָוועטישער רעזשים, אין שפּיץ מיט סטאַלינען, האָט דעם 12טן אויגוסט 1952 דערשאָסן. בסך־הכּל, זײַנען רעפּרעסירט געוואָרן 110 מענטשן, באַשולדיקט אין ייִדישן נאַציאָנאַליזם, בורזשואַזן ציוניזם, פֿאַרראַט און אַנדערע זינד.
דרײַ יאָר האָט זיך געצויגן די אויספֿאָרשונג — די אַכזריותדיק־צינישע אַקציע, הגם דער טויט־אורטייל קעגן דער גאַנצער ייִדישער ליטעראַטור און קולטור איז אַרויסגעטראָגן געוואָרן נאָך איידער דער מישפּט האָט זיך אָנגעהויבן. אין די 1990ער יאָרן, בעת דער אַזוי גערופֿענער "פּערעסטרויקע" אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, האָבן געוויסע אַרכיוון דערמעגלעכט זיך צו באַקענען מיט אַ טייל דאָקומענטן, וואָס זײַנען ביז יענער צײַט געווען פֿאַרשלאָסן אויף זיבן שלעסער.
צווישן די פּובליקירטע דאָקומענטן, וואָס האָבן אַ שײַכות צו דער ייִדישער סאָוועטישער ליטעראַטור, געפֿינט זיך אויך דער "דאָקומענט נומ’ 34.", אַ בריוו, אָנגעשריבן פֿונעם פּאָעט אַהרן ווערגעליס, לויט דער ביטע פֿונעם פּאַרטיי־ביוראָ בײַם שרײַבער־פֿאַראיין פֿון סאָוועטישע שרײַבער, אַרויסצוזאָגן זײַן מיינונג וועגן געוויסע סאָוועטישע ייִדישע שרײַבער.
מיר ברענגען ווײַטער בלויז אייניקע אויסצוגן פֿון זײַנע "מבֿינות" אָן קאָמענטאַרן:
"ס’איז באַוווּסט, אַז אין משך פֿון דעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר האָט די ייִדישע ליטעראַטור איבערגעלעבט אַ שרעקלעך־גרויסן קריזיס. דער מצבֿ פֿון די ייִדישע שרײַבער, וואָס אַרבעטן הײַנט, ווערט נאָך שווערער צוליב דעם, וואָס נישט מיר, נאָר דווקא די זיכערהייט־אָרגאַנען האָבן די ערשטע געלייגט אַכט אויף דעם קופּקעלע ייִדישע ליטעראַטן, וועלכע האָבן אַקטיוו באַלעבאַטעוועט ווי בורזשואַזע נאַציאָנאַליסטן, שׂונאים פֿונעם סאָוועטישן פֿאָלק. [...]

נאָך די אַנטיסעמיטישע אויפֿשריפֿטן, געמאַכט פֿון די ייִדן גופֿא אין ישׂראל, אין "יד־ושם", זעען שוין אויס, דאַכט זיך, די אַנטיסעמיטישע אויפֿברויזן איבער דער וועלט נישט אַזוי אַכזריותדיק און רופֿן שוין כּמעט נישט אַרויס קיין גרימצאָרן — אַז אַזעלכע מיאוסע מעשׂים קומען פֿאָר צווישן אונדז, ייִדן, וואָס זשע קאָן מען דערוואַרטן פֿון אַנדערע?!
דער פֿאַרברענטער אַנטיסעמיט קרושעוואַן, וואָס האָט מיט זײַנע אונטערהעצערישע אַרטיקלען אין זײַן צײַטונג "בעסאַראַבעץ" אויפֿגעבלאָזן דאָס פֿײַער פֿונעם טרויעריק־באַרימטן קעשענעווער פּאָגראָם פֿון 1903, האָט שפּעטער דערקלערט די טראַגעדיע דערמיט, אַז אין יענעם חודש האָבן זיך אויף דער "זון באַוויזן מאָדנע טונקעלע פֿלעקן; און אָט די נאַטור־דערשײַנונג האָט טאַקע אַזוי נעגאַטיוו געווירקט אויף דער ניט־ייִדישער באַפֿעלקערונג פֿון דער שטאָט."
לויט דער כראָניק פֿונעם חודש יולי, זײַנען די אַנטיסעמיטישע אויפֿברויזן אין פֿאַרשידענע ערטער פֿון דער וועלט זייער געשטיגן. נעמט אַפֿילו אַזאַ געבענטשט אָרט, ווי אונדזער "גאָלדענע מדינה", מיט אירע אוניווערסאַלע געזעצן פֿון מענטשנרעכט: "אין משך פֿון עטלעכע טעג זײַנען די קינדער פֿונעם זומער־קעמפּ ׳בנים׳, וואָס געפֿינט זיך אינעם שטעטל וועימאַרט, פּענסילוועניע, אַטאַקירט געוואָרן פֿון אַ כאָפּטע אָרטיקע כוליגאַנען, וואָס האָבן זיי נאָכגעפֿאָלגט אויף אַן אויטאָ און אויסגעשריִען אַנטיסעמיטישע באַליידיקונגען."
אינעם שטעטל טשאַרלסטאָון, שטאַט דרום־קאַראָלײַנע, האָט מען אויסגעמאַליעוועט די טיר פֿון אַ ייִדישער דירה מיט פֿינף רויטע האַקנקרייצן. די 76־יאָריקע באַלעבאָסטע עסטעל וווּטני האָט זיך געקלאָגט: "אַ קינד פֿון דרײַ יאָר, האָב איך געמוזט טראָגן אַ געלע לאַטע! מיר זײַנען אַנטלאָפֿן פֿון דײַטשלאַנד נישט צוליב דעם, מע זאָל מיר איצט, אויף דער עלטער אָנווײַזן אויף דער טיר!"

סוף־וואָך, דעם 27סטן יולי הייבן זיך אָן, אין לאָנדאָן, די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן, וואָס וועלן אָנגיין ביזן 12טן אויגוסט. ווי באַקאַנט, קומען די דאָזיקע פֿאַרמעסטן אַרויס פֿונעם אוראַלטן גריכנלאַנד, וואָס דער הויפּט־דעוויז פֿון זיי איז געווען — שטילשטאַנד בעת די פֿאַרמעסטן גייען אָן. אָבער אויך דעמאָלט, ווען מיט דער וועלט האָבן געפּראַוועט די גריכישע געטער, האָט מען נישט איין מאָל דעם הויפּט־תּנאַי געבראָכן.
מיט 40 יאָר צוריק, בעת די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן פֿון 1972, איז פֿאַרגאָסן געוואָרן בלוט גלײַך אינעם אָרט פֿון דער אָלימפּיאַדע — אין מינכן; נאָך מער: די קרבנות פֿון דעם טעראָריסטישן אַטאַק זײַנען געוואָרן די ספּאָרטלער פֿון דער ישׂראלדיקער אָלימפּישער מאַנשאַפֿט.
זינט דעמאָלט, איז די אינטערנאַציאָנאַלע ספּאָרט־אונטערנעמונג געוואָרן אַ פּאַסיק אָרט פֿאַר די טעראָריסטן, צו שטעלן זייערע אייגענע רעקאָרדן פֿון בלוט־פֿאַרגיסונג. אַזוי אַז במשך פֿון די 40 יאָר איז געשטיגן סײַ די מײַסטערשאַפֿט פֿון טעראָר, סײַ די צאָל קרבנות פֿון זייערע טעראָר־אַטאַקעס איבער דער וועלט.
דעריבער איז נישט צו באַוווּנדערן, וואָס די זיכערהייט־מיטלען, וועלכע זײַנען געלאָזט געוואָרן אין גאַנג צו באַוואַכן די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן אין לאָנדאָן, גרייכן צו אַ ביליאָן פֿונט (1.58 ביליאָן דאָלאַר); עס שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז ענגלאַנד גרייט זיך צו אַן אַטאַקע אָדער פֿון קאָסמאָס, אָדער פֿון אַן אַרמיי ווילדע ערדישע באַשעפֿענישן, באַוואָפֿנט מיטן סאַמע סאָפֿיסטיקירטן געווער. כּדי צו פֿאַרשטיין, וואָס מיינט עס, אָט די ריזיקע סומע, איז גענוג עס צו פֿאַרגלײַכן מיט די 930 ביליאָן דאָלאַר — די גאַנצע סומע געלט, אויסגעגעבן בעת די אָלימפּישע פֿאַרמעסטן אין וואַנקוּווער.

אין אונדזער פֿאָריקן לייט־אַרטיקל האָבן מיר געשריבן אין שײַכות מיט דער פּלעסנער־קאָמיסיע, וווּ עס ווערט רעקאָמענדירט צו שטעלן צום מיליטער־דינסט אויך דעם אָרטאָדאָקסיש־פֿרומען טייל פֿון דער ישׂראל־געזעלשאַפֿט, אַז "די חרדישע מנהיגים סטראַשען אַרויסצופֿירן אויף די גאַסן אַ מיליאָן מענטשן קעגן דעם באַשלוס. און זײַט רויִק, זיי וועלן עס דורכפֿירן, אויב נתניהו וועט ווידער נישט איבערטראַכטן און פֿונאַנדערלאָזן שוין די נײַ־געשאַפֿענע קאָמיסיע."
די רביים האָבן טאַקע זייער וואָרט געהאַלטן, אמת נישט אַ מיליאָן חרדישע קינדער זײַנען אַרויס אין ירושלים, אָבער ס’איז נאָר דער אָנהייב, אַ מין אויספּרוּוו. די דעמאָנסטראַציע אַליין האָט אויסגעזען ווי אַ סורעאַליסטישע סצענע פֿון די צאַרישע צײַטן אין רוסלאַנד, ווען מע טרײַבט בגוואַלד טויזנטער ייִדישע קינדער צום פּריזיוו אויף 25 יאָר. די הײַנטיקע "געכאַפּטע קינדערלעך" האָבן זיך אַליין אײַנגעשמידט אין הענטקייטלעך און רופֿן אויף קולי־קולות, די טאַטע־מאַמעס זאָלן זיי ראַטעווען פֿון דעם וויסטן מיליטער־דינסט אין דער ישׂראל־אַרמיי; אַז "בעסער זיצן אין טורמע מיט דער תּורה, איידער אָן איר — גיין דינען אין מיליטער!"
דער צײַטווײַליקער שטילשטאַנד צווישן די צוויי היפּוכדיקע טיילן פֿון דער ישׂראל־געזעלשאַפֿט — חרדים און חלוניים, הייבט ווידער אָן זיך שפּאַלטן. אויפֿן הינטערגרונט פֿון אַזאַ קעגנשטעלערישער סיטואַציע, וואָלט די רעגירונג געדאַרפֿט זיך האַלטן פֿעסט, און געפֿינען אַ געזעצמעסיקע לייזונג פֿון דער אָנגעווייטיקטער פּראָבלעם. אין דער אמתן, צוליב דעם מאָדנעם אויפֿפֿיר פֿונעם פּרעמיער־מיניסטער נתניהו, וואָס האָט פֿאַרנומען אַ פּאָזיציע "צווישן־בענקלעך", און די פֿירער פֿון די קאָאַליציע־פּאַרטייען — מופֿז ("קדימה") און ליבערמאַן ("ישׂראל בתינו") שאַפֿט זיך אַ פּאַרעווער צוגאַנג: אָט לאָזט נתניהו פֿונאַנדער די פּלעסנער־קאָמיסיע און אָט, נאָכן באַשלוס פֿון זײַן "ליכּוד"־פּאַרטיי גיט נתניהו זיך נאָך און איז שוין גרייט צו שאַפֿן אַ נײַע קאָמיסיע; אָבער דאָ, שוין אונטערן דרוק פֿון די רעליגיעזע פּאַרטייען, זאָגט ער זיך פֿון זײַן נײַעם באַשלוס אויך אָפּ.