איך ווייס ניט, צי איר האָט עס באַמערקט, אָבער אַ נײַע ייִדישע הויפּטשטאָט האָט זיך באַוויזן אין די לעצטע יאָרן. די רייד גייט וועגן דניפּראָפּעטראָווסק, וואָס מע האָט אַ מאָל גערופֿן יעקאַטערינאָסלאַוו אָדער גאָר פּשוט — קאַטערינאָסלאַוו. טאָמער האָט איר ניט געהערט וועגן אַזאַ אָרט, זײַט אַזוי גוט און גיט אַ קוק אויף דער מאַפּע פֿון אוקראַיִנע, אין דעם דרום-מיזרחדיקן טייל פֿונעם לאַנד. דאָרטן געפֿינט זיך איינער פֿון די וויכטיקסטע אינדוסטריעלע צענטערס. אין די סאָוועטישע צײַטן איז די שטאָט געווען אַזוי וויכטיק, אַז מע האָט זי געהאַלטן פֿאַרמאַכט פֿאַר אויסלענדער, זיי זאָלן, חלילה, ניט אַרויסגנבֿענען סודות.

ווי דאָס יאָר יערט זיך, אַזוי קריגן מיר אַרײַן יעדן נײַעם סעמעסטער אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, קאַדרעס נײַע סטודענטן וואָס דעם אמת געזאָגט — באַגליקן מיך. די צאָל בײַט זיך בײַם צווייטן יאָר און צום דריטן יאָר בלײַבן בלויז אַזעלכע וואָס ווילן זיך אָפּגעבן מיט ייִדיש ווי אַ שפּראַך, מיט דער ליטעראַטור, פֿאָלקלאָר, מוזיק און ייִדיש־טעאַטער. צווישן די אָנהייבער געפֿינען זיך אַזעלכע וואָס זײַנען שוין "סינאָרס" (Seniors). זיי גראַדויִרן און פֿאַרלאָזן זייערע שטודיעס אין קאָלומביע, אייניקע האָבן חתונה, אַנדערע זוכן אַ שטעלע אין פֿינאַנץ, אין אַ געשעפֿט, יוריספּרודענץ, אָדער מעדיצין. און אַ צאָל פֿון זיי פֿאָרן אַוועק קיין ארץ־ישׂראל שטודירן.

צווישן די לערער פֿון דער מאָלדאַווישער קאָנסערוואַטאָריע, וועלכע איך האָב פֿאַרענדיקט מיט 50 יאָר צוריק, האָט זיך מיר אַמבולטסטן פֿאַרגעדענקט אונדזער פּראָפֿעסאָר פֿון מוזיק־געשיכטע אַלכּסנדר אַבראַמאָוויטש. זיך טרעפֿן מיט אים — סײַ בעת די לעקציעס און סײַ אויסער זיי — פֿלעגט תּמיד לאָזן נאָך זיך אַ טיפֿן שפּור פֿון פֿרייד און ליכט. כ'מיין, אַז נישט ווייניק פֿון זײַן פּערזענלעכקייט האָט מײַן לערער געירשנט בײַ זײַן באַרימטן זיידן, שלום־יעקבֿ אַבראַמאָוויטש, אַנדערש געזאָגט, מענדעלע מוכר־ספֿרים.

אַלכּסנדר אַבראַמאָוויטש איז געבוירן געוואָרן אין אָדעס אין 1900, וווּ ס'האָט געוווינט מענדעלעס גרויסע משפּחה. ווי באַקאַנט, האָט ער אָנגעפֿירט אויף דער דעכטיאַרנע־גאַס מיט אַ גרויסער תּלמוד־תּורה; דאָרט האָט זיך אויך געפֿונען זײַן הויז.

זײַנען מיר שוין, מיט מזל, איבערגעקומען די שׂרפֿה אויפֿן כּרמל, וועלכע האָט אומגעבראַכט 43 נפֿשות און פֿופֿציק טויזנט דונאַם וואַלד, און מיליאָנען ביימער, לרובֿ פֿון קק״ל, דעם קרן־קימת.

די וואָך פֿון חנוכּה תּשע"א האָט אונדז אָנשטאָט דעם דערוואַרטן נס געברענגט אַן אומגליק. דאָס חנוכּה־לעמפּל האָט זיך איבערגעקערט, דער בוימל האָט זיך אויסגעגאָסן און פֿון דעם "אור לגויים" איז געוואָרן אַן "אש ליהודים", אַ פֿײַער קעגן ייִדן. און די איראָניע (אָדער דער חסד) פֿונעם גורל האָט געוואָלט, אַז צווישן די 39 לעש־עראָפּלאַנען פֿון דעם אינטערנאַציאָנאַלן רעטונגס־פֿלאָט, וועלכן דער פּרעמיער נתניהו האָט אויף גיך אָרגאַניזירט צו פֿאַרלעשן דאָס פֿײַער, זײַנען געווען דרײַ לעש־עראָפּלאַנען פֿון די גריכן, וואָס אין זייער זכות פּראַווען מיר יעדעס יאָר דעם יום־טובֿ פֿון די מכּבייער, און צוויי עראָפּלאַנען פֿון די טערקן, די יוונים פֿון הײַנט...

ווי באַוווּסט, איז אינעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד נישט געווען ניט קיין דעמאָקראַטיע און ניט קיין פֿרײַהייט פֿון מיינונגען. ווער ס׳פֿלעג נאָר וואַגן צו קריטיקירן די קאָמוניסטישע פּאַרטיי אָדער בכלל צו דערקלערן אויף אַ קול זײַן אייגענעם קוקווינקל, האָט ריזיקירט מיט זײַן קאַריערע און נישט זעלטן אויך מיט זײַן פֿרײַהייט. צווישן די ביכער, וואָס ס׳איז כּדאַי צו לייענען וועגן דער אַזוי גערופֿענער "סאָוועטישער דעמאָקראַטיע" פֿאַר ייִדן, וואָלט איך אָנגערופֿן אַרנאָ לוסטיגערס בוך "דאָס רויטע בוך: סטאַלין און ייִדן". אָנהייב פֿאָריקן יאָרהונדערט, זײַנען אַ סך ייִדן געוואָרן מיטגלידער פֿון "בונד". אַ היפּשער טייל פֿון זיי איז נאָך דער רעוואָלוציע אַריבער צו די באָלשעוויקעס, מחמת לענין האָט דערקלערט אַ מלחמה דעם אַנטיסעמיטיזם.

מיט אַ יאָרהונדערט צוריק האָבן זיך אין דער אַמעריקאַנער פּרעסע באַוויזן די ערשטע דערציילונגען פֿון בערל באָטוויניק (1885—1945), אַ יונגער בונדיסט, וואָס איז געקומען קיין אַמעריקע אין 1905, נאָך דערפֿילן דעם טעם פֿון אַ רוסישער תּפֿיסה. אין 1913 איז דער יונגער פּען-מענטש שוין געווען אַ שטענדיקער מיטאַרבעטער פֿון "פֿאָרווערטס". בערל באָטוויניק האָט אויך געשריבן דראַמעס פֿאַרן ייִדישן טעאַטער. מיט זײַן פּראָזע קען מען זיך באַקענען אויך אויף ענגליש; צוואַנציק דערציילונגען זײַנע האָבן געשאַפֿן אַ בוך, וואָס איז אַרויס אין 1984 אונטערן טיטל Lead Pencil.

ייִדן זײַנען רײַך אין גלויבן און איבערגלויבן, אין פֿאַרשיידענע שיטות און כּיתּות, סעקטעס, רבייִשע און רבנישע דינאַסטיעס, אַתּה בחרתּנוניקעס, קנאָים, צבֿועקעס; ווער רעדט שוין וועגן די פֿרײַדענקער, אַפּיקורסים, אַטעיִסטן, וועלטלעכע, וואָס רופֿן זיך סעקולאַריסטן, פּאָליטישע און נאַציאָנאַלע פּאַרטיי־אָנהענגער. ווער קען זיך צו אונדז גלײַכן. איין זאַך האָבן מיר נאָך נישט באַוויזן, און דאָס איז צו שאַפֿן אַטעיִסטיש־אַפּיקורסישע שטיבלעך, אַגנאָסטישע און פֿרײַדענקערישע באַוועגונגען וואָס זײַנען כּופֿר־הכּל, ווײַל די ציניקער צווישן אונדז האָבן אָנגעוווירן יעדן שמץ פֿון גלויבן און אומגלויבן. נישט געקוקט אויף דעם אַלעם, ווען נישט דער חורבן, וואָלטן מיר זיכער באַרײַכערט געוואָרן פֿון צענדליקער אינטערעסאַנטע כּופֿר־בעיקרניקעס פֿון אונדזער אמונה.

אין אַ שבת, סוף־אָקטאָבער, זענען בערך 40 יונגע ייִדן מיט אַ קנאַפּן וויסן וועגן ייִדישקייט געזעסן אין אַ גרויסן סאַלאָן אין ריווערדייל, ניו־יאָרק, און זיך באַטייליקט אין אַ סעסיע, "פֿרעגט דעם רבֿ".

"איר קענט מיך פֿרעגן וואָס איר ווילט, און איך וועל פּרוּוון צו ענטפֿערן," האָט דערקלערט הרבֿ דזשאָנאַטאַן ראָזנבלאַט, דער גײַסטיקער פֿירער פֿון דער אָרטאָדאָקסישער שיל, "ריווערדייל דזשויִש סענטער".

לכתּחילה, האָט קיינער נישט אויפֿגעהויבן די האַנט. אָבער נאָך אַ ווײַלע, האָבן זיך אָנגעהויבן שיטן די שאלות:

מיט צוואַנציק יאָר צוריק זײַינען געווען נאָר פֿיר אַמעריקאַנער אוניווערסיטעטן מיט ייִדיש-אָפּטיילן: דער ייִדישער טעאָלאָגישער סעמינאַר, האַרוואַרד, קאָלומביע, און דער קאַליפֿאָרניער אוניווערסיטעט אין לאָס־אַנזשעלעס. פֿאַראַן הײַנט מער ווי אַ טוץ אַזעלכע אוניווערסיטעטן — פֿון מישיגען צו מערילענד, פֿון שיקאַגע צו סאַנטאַ קרוז — לערנט מען זיך דאָרט וועגן דער ייִדישער ליטעראַטור און קולטור. דער אינטערעס צו מאַמע-לשון צעוואַקסט זיך, און אין דער זעלבער צײַט ווערן אַלץ שיטערער די ייִדיש-רעדנדיקע (חוץ די חרדים). דער אינטערעס אָבער ווערט קלענער, ווען עס גייט די רייד וועגן אַ פֿעסטן יסוד פֿאַר דער שפּראַך-לערערײַ. דערפֿאַר זענען מיט רעכט אַ טייל פאָרשערס באַזאָרגט וועגן דעם מאָרגן פֿון דער ייִדיש-פֿאָרשונג.