איך בין ניט זיכער צי די מאַסן הילולא־פֿײַערונגען בײַם קבֿר רחל אימנו, נעבן בית־לחם (זע: מײַן "בריוו פֿון ירושלים" אין "פֿאָרווערטס", אָקטאָבער 29 — נאָוועמבער 4, זײַט 12), האָט ווידער אויפֿגערייצט די אַלטע אַנטי־ייִדישע, אַנטי־ישׂראלדיקע פּראָפּאַגאַנדע אין דער אַראַבישער וועלט, אײַנשליסנדיק אויך "אונעסקאָ", דעם אָרגאַן פֿאַר דערציִונג, וויסנשאַפֿט און קולטור בײַ דער "יו־ען", וועמענס קוואַרטיר איז אין פּאַריז, אַרויסצוקומען אין דער עפֿנטלעכקייט, מיט אַ חוצפּהדיקער דעקלאַראַציע, אַז דער קבֿר רחל איז גאָר אַ הייליקער, מוסולמענישער מעטשעט!

זינט די ששת־ימי־בראשית חלומט די מענטשהייט פֿון אַ בעסערער וועלט, פֿון אַ שענערער וועלט, פֿון אַ יושרדיקער וועלט — אַ מין נירוואַנאַ, אַ שאַנגרילאַ, אַ גן־עדן און אַ מלכות־שמים אויף דער וועלט. מיר חלומען פֿון אַזאַ וועלט שוין צען טויזנט יאָר, זינט דעם אויפֿקום פֿון דער מענטשלעכער ציוויליזאַציע. וואָזשע שטייט אונדז אין וועג? ערשטנס און צום אַלעם: דער מענטש מיט זײַנע בלוטיקע מלחמות, שׂינאה און קינאה, אָרעם און רײַך, מגפֿות און עפּידעמיעס, און דער עיקר — רעליגיעס.

הײַנטיקע וואָך איז די נאַכט פֿון מאָנטיק אויף דינסטיק געווען די נאַכט פֿון געשפּאַנטער זאָרג און פֿון אומרויִקער אויסוואַרטונג — סײַ פֿאַר די אַמעריקאַנער און סײַ פֿאַר די ישׂראלים. די אַמעריקאַנער האָבן געוואַרט — ווער מיט אומרו און ווער מיט האָפֿענונג — אויף דעם אויסגאַנג פֿון די מיטל־וואַלן צום אַמעריקאַנער קאָנגרעס; די ישׂראלים, דאַקעגן, האָבן געוואַרט — אויך ווער מיט אומרו און ווער מיט האָפֿענונג — אויף דעם אויסגאַנג פֿון די פֿאַרהאַנדלונגען צווישן דער הסתּדרותּ און דעם פֿינאַנץ־מיניסטעריום, כּדי צו וויסן ביז זעקס אַזייגער אינדערפֿרי, צי וועלן זיי דאַרפֿן זיך אויפֿהייבן און גיין צו דער אַרבעט, אָדער נישט; ווײַל אויף דינסטיק, זעקס אַזייגער אינדערפֿרי, איז דורך דער הסתּדרותּ פּראָקלאַמירט געוואָרן דער אַלגעמיינער שטרײַק אין דעם עפֿנטלעכן סעקטאָר פֿון דער ישׂראלדיקער ווירטשאַפֿט.

דער העברעיִשער מחבר צבֿי פּרייגערזאָן, וועלכער איז געבוירן געוואָרן מיט 110 יאָר צוריק, האָט געהערט צו דעם לעצטן דור פֿון דער רוסיש־ייִדישער אינטעליגענץ, וואָס האָט זיך אויסגעפֿורעמט פֿאַר דער רעוואָלוציע. ער איז אויך געווען דער לעצטער פֿון די העברעיִשע שרײַבער פֿון יענעם דור אין רוסלאַנד. ביז 1934 האָט ער פֿאַרעפֿנטלעכט זײַנע העברעיִשע דערציילונגען אין אויסלאַנד, און דערנאָך האָט ער געשריבן "אין טיש אַרײַּן", פֿאַר אַ לייענער, וואָס וועט אַנטדעקן זײַנע ווערק אין דער צוקונפֿט.

אָנהייב אָקטאָבער האָט אין פּאַריז אויף ס׳נײַ געעפֿנט די טירן דער פּאַריזער ייִדיש–צענטער — מעדעם–ביבליאָטעק, וואָס האָט זיך אָקערשט אײַנגעאָרדנט אין אַן אייגענעם לאָקאַל, אין דער צענטראַלער רעפּובליק–געגנט*. אַזוי אַרום האָט די איבער אַכציק–יעריקע מעדעם–ביבליאָטעק — די וויכטיקסטע אײַנזאַמלונג פֿון ייִדישע ביכער הײַנט אין אייראָפּע — סוף–כּל–סוף געפֿונען אַן אמתע היים.

אַן אייגענער לאָקאַל, דווקא צוויי מאָל גרעסער ווי דער פֿריִערדיקער, דער געדונגענער — דאָס איז געווען דער חלום פֿון די טוערס און מיטגלידער פֿונעם צענטער אין משך פֿון לאַנגע יאָרן. פֿאַרשטייט זיך, אַז דעם לאָקאַל האָט מען געקויפֿט דאָרטן וווּ עס האָט זיך געלאָזט, נישט דווקא צוליבן נאָמען פֿון דער גאַס.

יעדע ביבליאָטעק נוצט הײַנט אויס אין איר אַרבעט די מעגלעכקייטן פֿון דער אינטערנעץ. צווישן די ערשטע עלעקטראָנישע זײַטלעך, וואָס האָבן זיך באַוויזן אין רוסלאַנד, איז געווען די "וועב־זײַט" פֿון דער רוסלענדישער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק אין פּעטערבורג (www.nlr.ru). אינעם אָפּטייל פֿון ביכער־אויסשטעלונגען וועלן די ליבהאָבער פֿון ייִדישער קולטור געפֿינען אַכט ווירטואַלע בוקלעטן, געווידמעט דעם ייִדיש־בוך.

איינע פֿון זיי טראָגט טאַקע דעם נאָמען — "ייִדיש אין דער הײַנטיקער וועלט" (www.nlr.ru/exib/Yiddish). די דאָזיקע אויסשטעלונג איז צונויפֿגעשטעלט נישט פֿון די ביבליאָטעק־מיטאַרבעטער, ווי עס פֿירט זיך, נאָר פֿון די לייענער אַליין.

אין די צײַטונגען, סײַ די ייִדישע, סײַ די אַלגעמיינע, האָט מען אין די לעצטע פּאָר יאָר אָנגעהויבן איבערגעבן וועגן פֿאַלן פֿון סעקסועלער באַלעסטיקונג אין די חסידישע און אַנדערע שטאַרק פֿרומע קרײַזן — וועגן מלמדים און רבנים וואָס זענען באַשולדיקט געוואָרן אין די מעשׂים, און צום טייל, אַפֿילו פֿאַרמישפּט געוואָרן צו עטלעכע יאָר תּפֿיסה.

דאָס דאָרף קאַטין אין דער סמאָלענסקער געגנט פֿון רוסלאַנד האָט געגעבן דעם נאָמען איינעם פֿון די פֿאַרברעכנס פֿונעם סטאַליניסטישן רעזשים — די פּלאַנמעסיקע הריגה פֿון אַריבער צוואַנציק טויזנט פּוילישע אָפֿיצירן. די דאָזיקע מיליטערלײַט זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן אין געפֿענקעניש אין סעפּטעמבער 1939, נאָך דער סאָוועטישער אינוואַזיע אויף פּוילן, אָרקעסטרירט לויטן מאָלאָטאָוו-ריבענטראָפּ-פּאַקט. דער ציל פֿון דער מאַסן-הריגה, אין פֿרילינג-זומער 1940, איז געווען צו ליקווידירן דעם טראַכטנדיקן שיכט פֿון דער פּוילישער באַפֿעלקערונג; דאָס הייסט, די מענטשן, וועלכע וואָלטן ניט מסכּים געווען צו דינען געטרײַ די קאָמוניסטן.

די טעג איז מיר אין די הענט אַרײַנגעפֿאַלן אַ מאמר, וואָס איז אַרויס הײַיאָר אין דעם "וועסטניק" (אינפֿאָרמיר-בולעטין) פֿון דעם מאָסקווער אוניווערסיטעט. דער "וועסטניק" האַלט מען פֿאַר אַן ערנסטער אַקאַדעמישער אויסגאַבע. פֿאַקטיש איז עס אַ צאָל באַזונדערע זשורנאַלן, וואָס ספּעציאַליזירן זיך אין פֿאַרשיידענע געביטן פֿון וויסנשאַפֿט. דאָ גייט די רייד וועגן דעם "וועסטניק" אין הילכות געשיכטע.

לעצטן 30סטן סעפּטעמבער איז אין פּאַריז פֿאָרגעקומען אַ באמת אומגעוויינטלעכע צערעמאָניע. די היסטאָריקערין אַנעט וועוויאָרקע, פֿון די אָנגעזעענסטע פֿאָרשער פֿון דער געשיכטע פֿון דריטן חורבן, האָט באַקומען דעם מעדאַל "אָפֿיציר פֿון מלוכה–אָרדן פֿון ערן–לעגיאָן" — איינע פֿון די חשובֿסטע אויסצייכענונגען וואָס פֿראַנקרײַך טיילט אויס יענע בירגער, וואָס האָבן געברענגט אַ באַזונדערס וואָגיקן בײַטראָג פֿאַרן לאַנד אויף וואָסער עס איז געביט. אויפֿן פֿאַרלאַנג פֿון דער לאַורעאַטין, זענען אויף דער פֿײַערונג געזונגען געוואָרן לידער אויף ייִדיש — מסתּמא צום ערשטן מאָל אין דער לאַנגער געשיכטע פֿונעם ייִחוסדיקן ערן–לעגיאָן, וואָס נאַפּאָלעאָן האָט אים אײַנגעפֿירט אין 1802.

פֿאַר דער ייִדיש–וועלט האָט אַנעט וועוויאָרקע נישט נאָר אַ וויכטיקן אייגענעם זכות, נאָר אויך אַ גרויסן זכות–אָבֿות.

אין פּאָליטישן לעבן פֿון דער וועלט — און ווער דען דיקטירט עס מיטן לעבן פֿון דער מענטשהייט, אויב נישט די פּאָליטיק? — זענען רגעס פֿון מענטשלעכקייט אַ זעלטענע דערשײַנונג. "מענטשהייט" און "מענטשלעכקייט" זענען נישט אַלע מאָל אַ פֿרידלעכער זיווג. פֿאַראַן מענטשן וואָס טענהן, אַז דווקא דאָס רישעות, די באַהויפּטונג, אַז "אַ מענטש צו אַ מענטש איז אַ וואָלף", שטעלט מיט זיך פֿאָר דעם מאָטאָר, די נאַטירלעכע טרײַבקראַפֿט פֿון דער מענטשלעכער עקזיסטענץ. לויט דאַרווינען איז דער עצם געראַנגל פֿאַרן לעבן און איבערלעבן דער טרײַב־מאָטאָר פֿאַר דער אַנטוויקלונג פֿון די מיליאָנען לעבעדיקע מינים און וועזנס, און צווישן זיי — די אַנטוויקלונג פֿון דעם מין מענטש, וועלכער באַטראַכט זיך פֿאַר דעם "האַר פֿון דער וועלט", דער סאַמע אינטעליגענטסטער פֿון אַלע בעלי־חיים אויף דער וועלט.