אין דער געשיכטע פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור שפּילן באַזונדערס אַ גרויסע ראָלע די "זיבן גוטע יאָר" ערבֿ דער ערשטער וועלט-מלחמה. אַ צײַטונג-אַרטיקל איז ניט קיין אָרט פֿאַר אַנאַליזירן אַלע פֿאַקטאָרן, וועלכע האָבן געמאַכט יענע צײַט פֿאַר אַ בלי-תּקופֿה פֿון ייִדיש-קולטור. דאָך מוז איך דערמאָנען די וויכטיקייט פֿון דער וואַקסנדיקער ראָלע פֿון ייִדיש ווי אַן "אינסטיטוציאָנעלע שפּראַך", דאָס הייסט, אַז פֿאַרשיידענע אָרגאַניזאַציעס — פּאָליטישע, געזעלשאַפֿטלעכע, קולטורעלע — האָבן אַלץ מער גענוצט ייִדיש אין זייער אַקטיווקייט. געטאָן האָבן זיי דאָס צוליב פֿאַרשיידענע סיבות. צו מאָל האָבן זיי אַפֿילו ניט געהאַט אין זינען קיין אידעאָלאָגישע כּוונות, נאָר פּשוט אָפּאָרטוניסטיש געמוזט האָבן די שפּראַך ווי אַן עפֿעקטיוון מיטל פֿאַר דערגרייכן געוויסע צילן. אָבער אַזוי צי אַזוי איז ייִדיש געוואָרן ברייט גענוצט אין פֿאַרשיידענע נײַע געביטן פֿון ייִדישן לעבן; בפֿרט אין אַזעלכע, וווּ מע האָט געדאַרפֿט קומען צו אַ געדרוקט וואָרט. גלײַכצײַטיק, זײַנען אַלץ שטאַרקער געוואָרן די קרײַזן, אין וועלכע ייִדיש איז געשטעלט געוואָרן אין דעם סאַמע צענטער פֿון נאַציאָנאַלע אידעען. אַרום ייִדיש זײַנען גיך געוואַקסן רישטאָוואָניעס פֿון ייִדישער נאַציאָנאַלער בויונג.

קיין נאַציאָנאַלע בויונג קען זיך ניט באַגיין אָן נאַציאָנאַלער בילדונג. און אין יענער צײַט האָבן זיך באַוויזן די ערשטע סטאַבילע ייִדישע לערנשולן. פֿאַר אַ יאָרן האָט מען אָפּגעמערקט הונדערט יאָר זינט אין ניו-יאָרק איז געשאַפֿן געוואָרן די ערשטע ייִדישע שול. הײַיאָר קען מען אָפּמערקן אַן ענלעכן יובֿל פֿון ייִדישער בילדונג אין מיזרח-אייראָפּע, וווּ ס’איז געווען ניט צו פֿאַרגלײַכן שווערער דורכצופֿירן אַזאַ אונטערנעמונג, ווײַל די רוסישע געזעצן האָבן ניט דערלויבט עס צו טאָן. נאָציאָנאַלע שולן וועט מען אין צאַרישן רוסלאַנד דערלויבן צו עפֿענען ערשט אין אַ פּאָר יאָר אַרום.

און כאָטש איך בין קיין מאָל אין לעבן נישט געווען אין קיין שום ייִדישן שטעטל, קיין מאָל אין לעבן נישט געזען קיין ייִדיש שטעטל פֿאַר די אויגן, פֿאָרט האָט זיך אין מיר אַרײַנגעגנבֿעט אַ נשמה פֿון אַן אַמאָליק ייִדיש שטעטל, ווי מײַן מאַמעס קוזינען האָבן מיר אַמאָל געשילדערט זייער שטעטל זגערזש און פּאַביאַניץ לעבן לאָדזש. פֿאַרשטייט זיך, אַז לאָדזש און וואַרשע האָבן זיך גערוכעוועט מיט סאַמאָראָדנע ייִדן, פֿרומע און פֿרײַע, לומדים און עם־הארצים; אַלערליי ייִדן — גערעדט מאַמע־לשון, זיך פֿאַרשטענדיקט אויף מאַמע־לשון, זיך געפֿרייט אויף מאַמע־לשון און זיך געסקאַרזשעט (געקלאָגט) אויף מאַמע־לשון.

אַנטקעגן וואָס האָב איך זיך דאָ צעזונגען איבער אונדזער לשון? אַנטקעגן דעם וואָס עס איז געווען נישט נאָר אַ שפּראַך, נאָר אַ גאַנצער באַגאַזש וואָס איז אַריבער צו אונדז פֿון דורות. און ווען אַ ייִד האָּט גערעדט אויף ייִדיש, האָבן זיך ייִדישע נשמות דערקוויקט.

צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

אַ שמועס מיט ד״ר שמעון אַלפּעראָוויטש
ראָש־הקהילה פֿון ליטע

A Talk with Shimon Alperovitch
Chairman of the Lithuanian Jewish Comunity
A program hosted by Boris Sandler

פֿאַראַן אַ שפּאָר ביסל טעאַטערס אַרום דער געגנט וווּ איך פֿאַרברענג אַ טייל פֿון מײַנע זומערס און ווינטערס. ווען עס פֿאַרענדיקט זיך דער ערשטער און צווייטער סעמעסטער אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. כאַפּ איך זיך אַרײַן אָדער קיין מיאַמי אָדער קיין פּאַלם־ביטש זען וואָס עס טוט זיך אויף די ברעטער פֿון די בינעס.
פֿלאָרידע פֿאַרמאָגט אַ שיינע צאָל טעאַטער־גייערס, דער עיקר ייִדן. מיטליעריקע און עלטערע לײַט. אַ סך פֿון זיי זײַנען גוט אײַנגעפֿונדעוועט; ס׳הייסט, מאַגנאַטן, מעצענאַטן, האַלטן זיי אויס אַ שפּאָר ביסל טעאַטערס. בדרך־כּלל זיצן זיי אויבן אָן ווי די אָנגעלייגטע געסט. אין דער ערשטער ריי, אויסגעסטרויעט אין עסיק און אין האָניק, אין גראַנאַטענע הויזן און ווײַסע, זײַדענע העמדער מיט אַ רויטער בינדע. די גרויע קעפּ זײַנען אַנדולירט, לאַקסירט און שמעקן מיט פּערפֿום. די ייִדענעס זײַנען לגמרי אײַנגעטונקען אין בלישטשענדיקע קייטלעך אַרום האַלדז. בראַסלעטן און רינגעלעך אויף די פֿינגער וואָס האַלטן אין איין פֿינקלען. גלאַנצנדיקע שיכעלעך אויף הויכע אָפּצאַסן וואָס וואָלטן געפּאַסט אַ יונגיטשקער פֿון זיבעצן יאָר. לאַנגע לאַקירטע, רויטע נעגל סײַ אויבן און סײַ אונטן, קליינינקע פּורפּורענע בײַטעלעך וואָס שימערירן מיט בריליאַנטלעך און אַ פּריטשאָסקע, ערשט אַרויס פֿון "ביוטי־פּאַרלאָר."
אין מיאַמי גופֿא איז פֿאַראַן אַ טעאַטער וואָס הייסט "גייבל־סטיידזש."
וווּ דער פּראָדוצענט און קינסטלערישער דירעקטאָר, הייסט דזשאָו אַדלער, אַ ייִד אין די יאָרן. ער קערט זיך בכלל נישט אָן מיט די אַמאָליקע גרויסאַרטיקע אַדלערס, איך צווייפֿל אַפֿילו צי ער האָט אַמאָל געהערט פֿון אַ יעקבֿ פּ. אַדלער.

לעצטנס האָבן זיך אויף דער אינטערנעץ באַוויזן דרײַ קורצע פֿילמען אויף ייִדיש, געשאַפֿן פֿון סטודענטן פֿון אַ קינאָ־שול אין ירושלים. הגם די פֿילמען זענען פּראָדוצירט געוואָרן צווישן די יאָרן 2000 און 2003, זענען זיי איצט צום ערשטן מאָל צוטריטלעך פֿאַר יעדן איינעם.
די שול, "מעלה", איז די איינציקע קינאָ־שול פֿאַר פֿרומע ייִדישע סטודענטן אויף דער וועלט, און איר ציל, לויט דער וועבזײַט, איז צו אינספּירירן די פֿילמאָגראַפֿן צו שאַפֿן ווערק אויפֿן סמך פֿון זייער רעליגיעזער, עטנישער און ישׂראלדיקער קולטור־ירושה. לויט די תּקנות פֿון דער שול, טאָר זיך אין די פֿילמען נישט געפֿינען קיין נאַקעטקייט, גראַפֿישע בלוט־פֿאַרגיסונג אָדער ניבול־פּה. בדרך־כּלל, זענען די פֿילמען צווישן 25 און 35 מינוט לאַנג.
זינט די שול איז געגרינדעט געוואָרן אין 1989, האָבן אַ צאָל פֿון די פֿילמען פּראָדוצירט אין "מעלה" געוווּנען פּריזן און געוויזן געוואָרן אין מער ווי 70 ישׂראלדיקע און אינטערנאַציאָנאַלע קינאָ־פֿעסטיוואַלן, צווישן זיי: דער "טרײַבעקאַ־פֿילם־פֿעסטיוואַל" אין ניו־יאָרק; דער ישׂראלדיקער פֿילם־פֿעסטיוואַל אין אַמסטערדאַם, און דער "פֿעסטיוואַל פֿון קורצע פֿילמען" אין האַמבורג.
די ווערק פֿון די סטודענטן זענען געלויבט געוואָרן פֿאַר זייער שאַפֿערישקייט בײַם באַהאַנדלען קאָנטראָווערסאַלע רעליגיעזע און מאָראַלישע פֿראַגעס, ווי אויך ענינים וועגן דער בײַטנדיקער ייִדישער און ישׂראלדיקער אידענטיטעט. די פֿילמאָגראַפֿן קומען אַרויס, בדרך־כּלל, פֿון מאָדערן־פֿרומע משפּחות, אָבער די אַקטיאָרן זענען אַלע סעקולער, האָט איבערגעגעבן עינת קאפּח, די דירעקטאָרין פֿון אינטערנאַציאָנאַלע באַציִונגען בײַ "מעלה". "מע באַצאָלט די אַקטיאָרן זייער ווייניק, און אָפֿט מאָל — אין גאַנצן נישט, אָבער זיי טוען עס ווײַל זיי שאַצן אָפּ דעם קוראַזש פֿון די פֿילמאָגראַפֿן אין באַהאַנדלען אַזוינע סענסיטיווע טעמעס."
נאָך מער אינטערעסאַנט איז, וואָס במשך פֿון די פֿאַרגאַנגענע 10 יאָר, זענען דרײַ פֿון די פֿילמען, געשאַפֿן פֿון די סטודענטן, געווען אויף ייִדיש: "אשת־כּהן" (2000), "אליוקים" (2002) און "אַ מעשׂה" (2003).

איך האָב שוין עטלעכע מאָל דערמאָנט דעם "היסטאָרישן פֿאַקט", אַז אין דעם פֿאַרגאַנגענעם זומער האָב איך זיך אַ פּאָר מאָל אַרײַנגעכאַפּט אין דער "אַלטער היים". ווען מיר פֿאָרן ערגעץ, האָט מײַן ווײַב ליב אַרײַנצוקוקן אין די געשעפֿטן, וווּ מע פֿאַרקויפֿט כּלערליי הויז-ווירטשאַפֿטלעכע סחורות. האָב איך אין איינעם פֿון זיי פּלוצעם דערזען אַ בעזעם — פֿון אַן אַלטן שניט, אַ "ריכטיקן", אַזאַ ווי ס’איז געווען בײַ אונדז אין אוקראַיִנע און, אויב איך פּלאָנטער ניט, אויך אין מאָסקווע. איך האָף, אַז דעם אַרטיקל וועט מען באַזאָרגן מיט אַ בילד פֿון דעם "אַלטן" בעזעם, וועלכן ס’רובֿ לייענער וועלן, גלייב איך, ניט געפֿינען אין זייערע שטיבער. איך בין אַפֿילו ניט זיכער, צי מע נוצט נאָך אַלץ דאָס דאָזיקע וואָרט, סײַדן מע מיינט אַ ביסל אַן אַנדער זאַך, דאָס הייסט אַ באַרשט צי אַ בערשטל.
אמת, דאָס וואָרט "בעזעם" לעבט נאָך אַלץ אין ייִדישע אידיאָמאַטישע אויסדרוקן, אַזעלכע ווי:
"אַז גאָט וויל, שיסט אַ בעזעם אויך",
"אַ נײַער בעזעם קערט גוט" (אָדער שיין),
"אַז מע טוט אַ בעזעם שיין אָן, זעט ער אויס ווי אַ מענטש",
"אַזוי ווי עס איז ניטאָ קיין בעזעם אָן ריטער, אַזוי איז ניטאָ קיין גוטע שטיפֿמוטער".
אַגבֿ, איך בין גאָר ניט זיכער, אַז דאָס לעצטע שפּריכוואָרט איז ריכטיק, ווײַל גוטע שטיפֿמאַמעס זײַנען יאָ פֿאַראַן.

די "פּאַרטיי פֿון רעגיאָנען", וואָס האָט די גרעסטע פּאַרלאַמענטאַרע פֿראַקציע אין אוקראַיִנע און איר פֿירער איז דער פּרעזידענט וויקטאָר יאַנוקאָוויטש, לייגט פֿאָר אָנצונעמען אַ געזעץ, וואָס פֿאַרגלײַכט די רעכט פֿון רוסיש און אוקראַיִניש אין 13 (פֿון בסך-הכּל 25) געגנטן פֿון לאַנד. איך ווייס ניט, צי דאָס דאָזיקע געזעץ וועט אָנגענומען ווערן, אָבער אין זאַפּאָראָזשיע, פֿון וואַנען איך שטאַם, דאָמינירט, בלי-ספֿק, רוסיש — איך האָב עס לעצטנס אַליין געזען און געהערט. כאַראַקטעריש, אַז אין דעם גרעסטן היגן ביכער-געשעפֿט האָב איך כּמעט ניט געזען קיין אוקראַיִנישע טיטלען. צווישן די רוסישע ביכער, וועלכע איך האָב דאָרטן געקויפֿט, איז געווען אַ נאָר וואָס דערשינענער (אין מאָסקווע מיט אַ טיראַזש פֿון 3,000 קאָפּיעס) באַנד אונטערן טיטל "זכרונות פֿון אַ ייִדן-רויטאַרמייער" (Воспоминания еврея-красноармейца), וואָס איז כּולל צוויי זאַכן: די זכרונות גופֿא פֿון לעאָניד קאָטליאַר און אַ פֿאָרש-אַרבעט פֿון פּאַוועל פּאָליאַן וועגן דעם גורל פֿון געפֿאַנגענע ייִדישע סאָלדאַטן און אָפֿיצירן פֿון דער רויטער אַרמיי בעת דער צווייטער וועלט-מלחמה.

פּאַוועל פּאָליאַן באַשעפֿטיקט זיך שוין לאַנג מיט דער געשיכטע פֿון געפֿאַנגענע ייִדישע מיליטערלײַט, און כאָטש זײַנע פֿילצאָליקע אַרויסטרעטונגען און פּובליקאַציעס טראָגן אין זיך, בדרך-כּלל, געוויסע סימנים פֿון אַמאַטאָרישקייט, זײַנען זיי אויך זייער אינפֿאָרמאַטיוו. ער האָט אויך זײַן טעאָריע, לויט וועלכער דער חורבן אויף דער סאָוועטישער טעריטאָריע האָט זיך אָנגעהויבן פֿון סיסטעמאַטישן אויסהרגענען ייִדן צווישן געפֿאַנגענע רויטאַרמייער. געטאָן האָבן עס זייער אָפֿט ניט די "זאָנדערקאָמאַנדעס" צי אַנדערע ספּעציעלע גרופּעס תּלינים, נאָר דווקא די אַרמיי — דער "ווערמאַכט", וואָס האָט באַקומען אַזאַ באַפֿעל בײַם אָנהייב פֿון דער מלחמה מיטן סאָוועטן-פֿאַרבאַנד.

זעט אויס, אַז שפּילן מעטאַל־מוזיק און לערנען ייִדיש איז אַ מין ליבע וואָס ווערט אַלץ וואַרעמער און וואַרעמער. אפֿשר דערפֿאַר, ווײַל ביידע וועקן זיי סענטימענטאַלע געפֿילן און ביידע ווערן גערעכנט ווי אַ שטיף-קינד אין פֿאַרגלײַך מיט "ייִחוסדיקע" זשאַנערס און שפּראַכן: למשל, מיט דער קלאַסישער מוזיק (אָדער מיטן הויפּט־שטראָמיקן "ראָקל-און-ראָל") און מיט דער העברעיִשער אָדער דײַטשישער שפּראַך. צוריק געשמועסט, מאַכט עס דאָך ניט אויס, ווײַל וויכטיקער איז דער גאָר אינטערעסאַנטער קינסטלערישער רעזולטאַט פֿון אָט דעם סינטעז.

שוועדן איז אַ לאַנד אין אַ ראַיאָן וואָס איז באַרימט פֿאַר זײַנע מעטאַל־טעטיקייטן. דער קאַנאַדער פֿילם-מאַכער סעם דאַן באַזוכט נאָרוועגיע אין זײַן באַרימטן דאָקומענטאַרישן פֿילם וועגן מעטאַל-מוזיק ("מעטאַל: אַ קאָפּשלאָגערס רײַזע", פֿון 2005), און ווײַזט די אָרטיקע סצענע פֿון שוואַרץ-מעטאַל. לויטן פֿילם און בפֿרט לויט אַ קורצן המשך-פֿילם זײַנעם, וואָס באַהאַנדלט די זעלבע טעמע, ווײַזט ער, אַז אַחוץ דעם שוואַרץ-מעטאַל מיט זײַנע טיפּיש טײַוולאָנישע מאָטיוון, איז פֿאַראַן גאָר אַ בליִענדיקע סצענע דאָרטן פֿון אַן אַנדער סאָרט שווערן מעטאַל. דער מין שווער-מעטאַל באַשעפֿטיקט זיך דווקא מיט דער אַלטער סקאַנדינאַווישער מיטאָלאָגיע, און ער איז מער פֿאָלקיסטיש געשטימט און מעלאָדיש. די גרופּע "דיבוקים" פֿון שוועדן, וואָס זינגט אויף ייִדיש, געהערט מער צו דעם צווייטן סטיל. די מיטאָלאָגיע איז אין דעם פֿאַל די ייִדישע שפּראַך און דאָס מיזרח-אייראָפּעיִשע ייִדישע לעבן. סע שאַדט פֿאַרשטייט זיך אויכעט נישט, אַז מע האַלט ייִדיש ווי אַן אָפֿיציעלע שפּראַך אין שוועדן שוין זינט אַפּריל 2000 (זע: שׂרה-רחל שעכטער, סעפּטעמבער 2, 2011).

דער פֿאַראיין פֿון ייִדישע קינסטלערס, אימיגראַנטן פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, איז געוואָרן אַ וויכטיקע אָרגאַניזאַציע אינעם קולטור־לעבן פֿון ניו־יאָרק. דער פֿאַראיין, אָדער "גילדיע", מערקט הײַיאָר אָפּ איר 10טן יוביליי. אין שײַכות מיט דער דאַטע, ווערן דורכגעפֿירט פֿאַרשידענע אויסשטעלונגען, וואָס זאָגן עדות וועגן דעם וווּקס פֿון די מאָלערס און דעם וואַקסנדיקן אינטערעס צו זייער שאַפֿונג. הײַנט פֿאַראייניקט די "גילדיע" פֿופֿציק מאָלערס, גראַפֿיקערס און מײַסטערס פֿון דעקאָראַטיווער קונסט.

במשך פֿון די 10 יאָר האָט די "גילדיע" געפֿירט אַ פֿאַרשפּרייטע אַרבעט און אָרגאַניזירט אויסשטעלונגען אין פֿאַרשיידענע ראַיאָנען פֿון גרויס־ניו־יאָרק: אין ברוקלין, קווינס און מאַנהעטן. אַ באַזונדערע אויסשטעלונג איז געוויזן געוואָרן בײַם ייִדישן טעאַטער "פֿאָלקסבינע", פּונקט אין די טעג, ווען דאָרט איז, מיט דערפֿאָלג, געשפּילט געוואָרן די פּיעסע "הערשעלע אָסטראָפּאָליער". צווישן די מאָלערס, וועמענס פּייסאַזשן זײַנען אַרויסגעשטעלט געוואָרן, איז אויך געווען אַן אָפּשטאַמיקער פֿונעם שטעטל אָסטראָפּאָל.

לעצטנס איז געעפֿנט געוואָרן אַן אויסשטעלונג פֿון דער "גילדיע" אינעם ניו־יאָרק־קאָלעדזש ASA, אין וועלכער עס באַטייליקן זיך זיבעצן מאָלערס, מיט איבער זעכציק ווערק פֿון פֿאַרשידענע זשאַנערס. די סטודענטן און די אַדמיניסטראַציע פֿונעם קאָלעדזש האָבן וואַרעם אויפֿגענומען און באַגריסט די קינסטלער.

אָט קום איך אײַך צו דערציילן אַ געשיכטע, אין ניכטערן לשון וועגן ממשותדיקע פֿאַרברעכנס אַנטקעגן דער ייִדישער שפּראַך. עס רעדט זיך דאָ וועגן ייִדישע פּראָפֿעסאָרן וואָס האָבן זיך שוין צענדליקער יאָרן אַרײַנגעזאָטלט אין די פּראָפֿעסיעס פֿון ייִדיש־לערערײַ, נעמלעך ייִדישער ליטעראַטור, לינגוויסטיק, ייִדישער געשיכטע. און דאָס אין די אָנגעזעענסטע אוניווערסיטעטן אין דער וועלט און דורך די צענדליקער יאָרן, אָן אָפּשטעל זײַנען זיי באַגאַנגען סכּנות־נפֿשותדיקע טאַטן אַנטקעגן דער ייִדישער שפּראַך און די סטודענטן. די פּראָפֿעסאָרן מיט חזקה אויף זייערע שטעלעס, אויף וועלכע ס׳איז געפֿאַלן דער חובֿ צו דערציִען דורות ייִדיש־קענער, ליטעראַטור־קריטיקער, געשיכטע־פֿאָרשער. האָט מען אָבער אין דער אמתן דערצויגן עם־הארצים. וואָס גרעסער דער עם־האָרץ אַלץ אַ גרעסערע געלעגנהייט צו באַקומען אַ דאָקטאָראַט. דער עיקר, ווען מען איז אַ בחור און נישט קיין מיידל. אָבער ס׳איז פֿאַראַן דערין אַ גרעסערער פֿאַרברעכן. ווען דער פּראָפֿעסאָר גלייבט נישט אין דער פּראָפֿעסיע מיט וועלכער ער פֿאַרנעמט זיך, נאָר טוט עס צוליב פּרנסה, אָט דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. ווער לײַדט? די ייִדישע שפּראַך און די אַשכּנזישע קולטור אונדזערע.

איך בין, חס־ושלום, נישט אויסן צו צעשטערן און חרובֿ מאַכן אַ חשובֿה ייִדישע פּאָזיציע; און כאָטש ער האַלט זײַנע ייִדישע ליטעראַטור־קלאַסן אויסשליסלעך אויף ענגליש, איז מסתּמא אַזוי אײַנגעפֿירט. דערין האַלט די גאַנצע וועלט; אַז ער איז דאָס אייבערשטע פֿון שטייסל. כאָטש איך בין נישט באַקאַנט מיט זײַנע ווערק אויפֿן געביט פֿון ייִדיש, אויף ייִדיש, איז משה — זוך מיך און יוקל — געפֿינען מיך. ס׳הייסט, אַ ייִדיש ווערק זײַנס אונטער זײַן חתימה. אין צײַט פֿון מײַן סטודענטישער קאַריערע האָט מיך דער פֿויגל צוגערופֿן און מיט אַ פֿאַרשוויצטער נאָז גענומען מיט מיר אײַנטענהן.

אין דער שוועדישער שפּראַך געפֿינט זיך אַ וואָרט, וואָס איז נישט סתּם אַ וואָרט, נאָר אַ קולטורעלער באַגריף: "לאַגאָם". בערך מיינט עס "נישט איבערכאַפּן די מאָס". אין שוועדן האַלט מען, אַז אַ מענטש דאַרף תּמיד זײַן באַשיידן און אויסמײַדן עקסטרעמען; זײַן נישט צו רײַך און נישט צו אָרעם; נישט צו פֿריילעך און נישט צו טרויעריק; זיך נישט אַרײַנמישן אין די ענינים פֿון אַנדערע; בקיצור — זיך נישט וואַרפֿן אין די אויגן.

דעם פֿאַרגאַנגענעם סוף־וואָך האָבן בערך 90 ייִדישע אײַנוווינער פֿון שוועדן — כּמעט אַלע צווישן 50 און 65 יאָר, און ס׳רובֿ פֿון זיי, קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה — געהאַט אַ געלעגנהייט זיך צו באַפֿרײַען אַ ביסל פֿון "לאַגאָם", און פֿון דער שוועדישער געזעלשאַפֿט בכלל. במשך פֿון דרײַ טעג האָבן זיי אין אַ קליינעם האָטעל, מחוץ דער שטאָט שטאָקהאָלם, זיך מחיה געווען מיט דער ייִדישער שפּראַך און קולטור, געהערט לעקציעס, געפֿירט דיסקוסיעס, געזונגען לידער, און געשריבן און פֿאָרגעשטעלט הומאָריסטישע סקיצעס אויף ייִדיש. אין פֿאַרגלײַך מיט זייער געוויינטלעכן שוועדישן אויפֿפֿיר, האָבן זיי דאָ מיטן גאַנצן האַרצן אַרומגענומען זייערע פֿרײַנד, זיך באַרימט מיט די פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון זייערע אייניקלעך, זיך געטיילט מיט זכרונות וועגן זייערע מיזרח־אייראָפּעיִשע משפּחות, דערציילט וויצן אויף ייִדיש (נישט תּמיד סאַלאָן־פֿעיִקע), און אָפֿט מאָל זיך געקאַטשעט פֿון געלעכטער.

די אונטערנעמונג איז געווען דאָס צוועלפֿטע יאָר פֿונעם שוועדישן "ייִדיש־סעמינאַר". צוליב דעם וואָס ייִדיש האָט דאָ דעם סטאַטוס פֿון אַן אָפֿיציעלער מינאָריטעט־שפּראַך, האָט די רעגירונג אין אַלע פֿריִערדיקע יאָרן ברייטהאַרציק פֿינאַנצירט דעם סעמינאַר דורך אַ סובסידיע פֿון 630,000 שוועדישע קראָנען (100,000$ דאָלאַר), און דערבײַ דערמעגלעכט די אָרגאַניזירער צו ברענגען עקספּערטן און אַרטיסטן פֿון אויסלאַנד צו געבן לעקציעס און פֿאַרווײַלן דעם עולם אויף מאַמע־לשון. צווישן די געסט פֿון פֿריִערדיקע יאָרן: דער "פֿאָרווערטס"־שרײַבער גענאַדי עסטרײַך; דער פּאַריזער ייִדיש־פּראָפֿעסאָר יצחק ניבאָרסקי; די ניו־יאָרקער אַקטיאָרן אָרון ריקמאַן און יעלענע שמואלענזאָן, און דער רעציטאַטאָר און כּישוף־מאַכער שיין בייקער. הײַאָר האָט מען פֿאַרבעטן די נאָרוועגישע זינגערין בענטע קאַהאַן (וואָס איז, אַגבֿ, אַ ווײַטע קוזינע פֿונעם גרינדער פֿון "יונג ייִדיש" אין ירושלים, מענדי קאַהאַן); דער לינגוויסט דוד־הירשע כּץ, און די שרײַבערין פֿון די שורות.

"סטאַטיסטיק" וועגן ייִדיש איז זייער אַ דעליקאַטער ענין. ערשטנס, דאַרף מען דאָך ציילן מענטשן פֿון פֿאַרשיידענע מינים און לויט פֿאַרשיידענע סימנים. ייִדן האָבן ספּעציעל ניט ליב ווען מען ציילט זיי. דערפֿאַר זאָגט מען דאָך בײַ אונדז אין דער משפּחה, "ניט איינס", "ניט צוויי", אאַז״וו, אויב עמעצער פֿרעגט די פּשוטסטע נומערישע פֿראַגע; למשל, וועגן וויפֿל "זענען מיר הײַנט בײַם טיש?" מיר זענען טיף איבערצײַגט, אַז קיין גוטס קען דערפֿון ניט אַרויס, אַז ס׳קען נאָר, חלילה, שאַדטן. דערצו, קומט נאָך צו די חשיבֿות פֿון דעם געציילטן. "עני חשובֿ כּמת", זאָגן מיר און אין דער וועלט פֿון לשונות איז ייִדיש נעבעך אַן עני (אָרעמאַן) און ס׳איז ניט כּדאַי זיך דערמיט צו פֿיל צו צאַצקען. אין דער מאָדערנער וועלט אָבער, וווּ רעגירונגען ציילן כּסדר אַלץ און אַלעמען, מוזן זיי, פֿון צײַט צו צײַט, אויך ציילן און "דערציילן" וויפֿל פֿון זייערע אײַנוווינערס ס׳רעדן אויף איין שפּראַך צי אויף אַן אַנדערער. פֿון אָט דעם "דערציילן" וואַקסט אַרויס אַן אַנדער צרה: די לשונות וועמען עס גייט גוט, זיי הייבן אָן צו ווערן נאָך בעסער בלויז פֿונעם דערציילן אַליין. מענטשן האָבן ליב זיך צו אידענטיפֿיצירן מיט לשונות וועמען עס גייט מיט דער פּוטער אַרויף און זיך אָפּצוטרייסלען פֿון די וועמען עס גייט מיט דער פּוטער אַראָפּ. צוליב אָט די אַלע סיבות בין איך ניט קיין שטאַרקער מאמין אין שפּראַך־סטאַטיסטיק. אָבער פּונקט ווי בײַם פּסחדיקן סדר איז אויך וועגן דעם ענין "שפּראַך" פֿאַראַן אַ וויכטיקע "פֿערטע קשיא": וואָס איז אייגנטלעך פּונקט די פֿראַגע אויף וועלכער די אויסגעפֿרעגטע מוזן ענטפֿערן. אויב מען בײַט אַפֿילו איין וואָרט פֿון דער פֿראַגע באַקומט מען אַן אַנדער ענטפֿער, פֿון איין לאַנד צו אַן אַנדערן און פֿון איין יאָר צו אַן אַנדערן. די צרה איז וואָס די פֿראַגע בלײַבט ניט אַלע מאָל פּונקט די זעלבע פֿון מאָל צו מאָל. אויב מען פֿרעגט אויף איין אָרט וועגן "מוטערשפּראַך", אויף אַן אַנדערס וועגן "היימשפּראַך" און אויף אַ דריט אָרט וועגן "שפּראַך פֿון דער קינדהייט" באַקומען זיך יעדער מאָל אַנדערע ענטפֿערס אַפֿילו אינעם זעלבן טאָג און פֿון די זעלבע אינפֿאָרמאַנטן. און אויב דערצו בײַט מען נאָך דאָ און דאָרט אַ וואָרט פֿון דער פֿראַגע פֿון איין יאָר צום צווייטן, ווערן שוין די ענטפֿערס צו אַלע פֿראַגעס "ניט־פֿאַרגלײַכלעך" און דאָס איז שוין די "הויפּטזינד" בײַ שפּראַך־סטאַטיסטיקער.