איינער פֿון די גרעסטע און שאַפֿערישסטע, ווי אויך עקצענטרישסטע, אַמעריקאַנער דענקער אינעם 20סטן יאָרהונדערט איז געווען ר. באָקמינסטער פֿולער (1895 — 1983). ער איז געווען אַן אַרכיטעקט, אַ פֿילאָסאָף, אַ פּאָעט, אַן אויסגעפֿינער און צווישן די ערשטע שטיצער פֿון אַלטערנאַטיווע מקורים פֿון ענערגיע. פֿולער האָט אויסגעטראַכט דעם "געאָדעזישן קופּאָל", וואָס מע האָט געניצט איבער דער וועלט צו בויען הײַזער און אַנדערע סטרוקטורן.

דזשאַן מאַק׳קיינס באַשלוס אויסצוקלײַבן די אַלאַסקער גובערנאַטאָרין סאַראַ פּיילין ווי זײַן שותּף פֿאַר וויצע־פּרעזידענט, האָט שטאַרק אָפּגעפֿרישט זײַן קאַמפּאַניע און, לויט אַן אַנקעטע, דורכגעפֿירט פֿון דער "וואַשינגטאָן פּאָסט" און "איי־בי־סי"־נײַעס, האָט מאַק׳קיין איצט אויף 12% מער שטיצע בײַ ווײַסע פֿרויען, ווי באַראַק אָבאַמאַ — 53% קעגן 41%.

אַ טייל מענטשן מיינען, אַז דער געאָגראַפֿישער אַספּעקט פֿון ייִדישקייט קאָן רעדוצירט ווערן צום כּותל-המערבֿי און אַנדערע ערטער אין ארץ־ישׂראל; הגם בײַ אַ טייל פֿרומע ייִדן אין דער וועלט שפּילן אויך אַ גרויסע ראָלע אַזעלכע הײַנטיקע ייִדישע צענטערס, ווי לייקוווּד אָדער אַנטווערפּן, ווערן זיי געוויינטלעך באַטראַכט בלויז ווי צופֿעליקע און צײַטווײַליקע. אַ סך ערטער, וווּ די ייִדן האָבן אַמאָל געלעבט — אין בבֿל, שפּאַניע, ליטע, פּוילן און אַנדערע לענדער — זענען יאָ פֿאַראייביקט געוואָרן אינעם פֿאָלק-זכּרון און די הייליקע ספֿרים, אָבער בלויז ווי סימבאָלן, אָפּגעריסן פֿון דער רעאַלער געאָגראַפֿישער מאַפּע.

(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

(פֿיפֿטער קאַפֿיטל)

ווען חיים קומט אַהיים פֿון דער אַרבעט פּאָרעט זיך טאָליע אין קיך. זי איז אין גאַנצן פֿאַרשוויצט. זי שטייט בײַ אַ קאָכעדיקן טאָפּ און מישט מיט אַ הילצערנעם לעפֿל. דער קאָפּ איז בײַ איר אַרומגעבונדן מיט אַ טוכלער שמאַטע. זי טראָגט אַ פֿאַרריסטן (שמוציק) פֿאַרטעך און הערט נישט אויף צו ווישן זיך די הענט אין אים. חיים שליסט אויף די טיר, לייגט אַוועק די צײַטונג אויפֿן טיש, דאָס ליידיקע מיטיק־זעקעלע אויפֿן בענקל און אײַלט זיך אין וואַשצימער זיך אַרומצוּוואַשן. טאָליע שרײַט אים נאָך פֿון קיך:

אין 1973, ווען ייִוואָ האָט אַרויסגעגעבן ד״ר מאַקס ווײַנרײַכס מײַסטערווערק — די פֿיר בענדיקע "געשיכטע פֿון דער ייִדישער שפּראַך" האָט מען באַלד אײַנגעזען, אַז דאָס איז נישט נאָר אַ געשיכטע פֿון ייִדיש, נאָר אַ געשיכטע פֿון דער גאַנצער אַשכּנזישער קהילה, און נאָך מער — עס האָט אויך אַנאַליזירט די באַציִונג צווישן שפּראַך און געזעלשאַפֿט און די היסטאָרישע אַנטוויקלונג פֿון שפּראַכן אין אַלגעמיין. ווײַנרײַכס "געשיכטע" האָט תּיכּף פֿאַרנומען דעם אויבן אָן אין דער ליטעראַטור פֿון דער ייִדישער לינגוויסטיק.

מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק האָט די ישׂראלדיקע "אינסטאַנץ פֿון אַנטיקן" איבערגעגעבן, אַז זי פּלאַנירט אַרויסצושטעלן די באַרימטע מגילות פֿון ים־המלח אויף דער אינטערנעץ. לויט דעם פּלאַן, וועלן די אינטערנעץ-באַנוצער באַקומען אין צוויי יאָר אַרום אַן אָפֿענעם צוטריט צו טויזנטער בילדער פֿון די מגילות, סקאַנירט מיט אַ הויכער קוואַליטעט אינעם געוויינטלעכן און אינפֿראַ-רויטן ליכט; די אינפֿראַ-רויטע בילדער ווײַזן צומאָל אַרויס אומזעעוודיקע אותיות און אַנדערע צוגאָב-פּרטים אין די 2000־יעריקע כּתבֿ־ידן.

(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

(פֿערטער קאַפּיטל)

ביז אַהער איז דאָס לעבן פֿון די נײַע אימיגראַנטן, וואָס זײַנען געקומען קיין אַמעריקע געפֿלאָסן געמיטלעך. די שארית־הפּליטה האָבן זיך אויסגעשפּאַנט פֿון יענע טרויעריקע טעג און זיך אַרײַנגעוואָרפֿן אין דעם אַמעריקאַנעם לעבן מיט אַלע אבֿרים. עס האָט אויסגעזען אַז נאָכן חורבן וועט די וועלט אויפֿהערן האַלטן מלחמות, און דאָ האָט זיך אונטערגערוקט קאָרעע, און די מאַמעס האָבן גענומען זאָרגן וועגן זייערע זין וואָס וועלן גענומען ווערן אין מיליטער. דערווײַל פֿאַרזאַמלען זיך די ווײַבער אין דערבײַיִקן פּאַרקל אין דער בראָנקס און האַלטן גאַנצע וויכּוחים וועגן שפּינאָזען. דעם שמועס האָט אַרײַנגעברענגט טאָליע.

פֿונעם נײַעם נומער "ירושלימער אַלמאַנאַך: צײַטשריפֿט פֿאַר ליטעראַטור, קולטור און געזעלשאַפֿטלעכע פּראָבלעמען תּשס״ח/ 28" איז צו זען, אַז פֿון אַ ירושלימער אַלמאַנאַך איז געוואָרן אַ וועלט־אַלמאַנאַך פֿון דער ייִדישער פּרעסע און ליטעראַטור. דער הײַנטיקער רעדאַקטאָר, פּראָפֿ׳ דובֿ־בער קערלער, וועלכער האָט איבערגענומען די רעדאַקציע פֿון זײַן טאַטן, דער פּאָעט, יוסף קערלער ז״ל, האָט פֿאַרברייטערט דעם תּוכן פֿון דער צײַטשריפֿט, סײַ געאָגראַפֿיש, סײַ טעמאַטיש.

(דריטער אַרטיקל)

(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

דער פֿעטער ידידיה לייענט "די פֿרײַהייט" בעת זײַן ווײַב דאָקוטשעט אים:

"הערסט ידידיה, איך האָב געזען אין גאַס אַ ׳סעקטשועל קאַנווויטיבל׳־סאָפֿע, די לעצטע מאָדע. נאָך דעם ווי די גרינהאָרנס וועלן אַרויס פֿון דאַנען וועלן מיר מוזן בײַטן דאָס מעבל. ווער ווייסט, וואָס פֿאַר אַ כאָליעריעס זיי האָבן מיט זיך מיטגעשלעפּט פֿון יענער זײַט ים." דער פֿעטער רעגט זיך אויף:

גרוזיע, דאָס אוראַלטע קאַווקאַזישע לאַנד אויף דער גרענעץ צווישן אייראָפּע און אַזיע, ווערט איצט אַסאָציִיִרט אין דער וועלט מיטן בלוטיקן קאָנפֿליקט אין דרום-אָסעטיע. די קאָנקורענץ צווישן רוסלאַנד און אַמעריקע, צוויי גרויסע וועלט-אימפּעריעס, איבער זייערע געאָ-פּאָליטישע ספֿערעס, ווי אויך די אימפּעריאַליסטישע אַמביציעס פֿון דער קליינער גרוזינישער מלוכה און דער אָסעטינער נאַציאָנאַליזם, האָבן שוין געבראַכט צום טויט פֿון הונדערטער, מעגלעך טויזנטער מענטשן.

קיין מער טרעפֿלעכן אויפֿשריפֿט אויף דער מצבֿה פֿון מײַן טאַטן, אַהרון פֿישמאַן, ע"ה (אַן אָפּשטאַמיקער פֿון סאָראָקע, בעסאַראַביע, בלויז לפֿי־ערך אַ קליינעם מהלך פֿון טשערנאָוויץ) האָב איך ניט געקענט געפֿינען ווי צו ציטירן אייניקע ווערטער פֿון י.ל. פּרצעס אומשטערבלעכער דערעפֿענונגסרעדע בעת דער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ אין 1908: