איך האָב געהערט, אַז עמעצער, דאַכט זיך אין דײַטשלאַנד, שרײַבט שוין יאָרנלאַנג אַ דאָקטאָר-אַרבעט אויף דער טעמע פֿון טראַקטאָריסטן און טראַקטאָריסטקעס אין דער ייִדישער ליטעראַטור. געהערט האָב איך עס מיט אַ יאָר זעקס, צי זיבן, צוריק. אָבער קיין פֿאַרטיקער פּראָדוקט איז, אויף וויפֿל איך ווייס, פֿון אָט דער אידעע דערווײַל ניט אַרויס. אַ שאָד. די טעמע איז אַן אינטערעסאַנטע און אַ רײַכע. דער עיקר, אַ סאָוועטישע, פֿאַרשטייט זיך. (הײַנטיקע קלעזמאָרים האָבן ליב אַזעלכע "עקזאָטישע" זאַכן — ניט צופֿעליק האָט זיך פֿאַראַיאָרן באַוויזן אַ קאָמפּאַקטל מיטן נאָמען "טראַקטאָריסט".)

מיט 75 יאָר צוריק, סוף יוני 1934, איז די הויפּטשטאָט פֿון אוקראַיִנע אַריבערגעפֿאָרן פֿון כאַרקאָוו (אָדער כאַרקיוו, לויטן אוקראַיִנישן נוסח) קיין קיִעוו. פֿריִער, נאָך דער רעוואָלוציע, איז "ניט אָנגעשטאַנען" צו האָבן קיִעוו פֿאַרן צענטער פֿון סאָוועט-אוקראַיִנע, ווײַל די שטאָט האָט אויף זיך געטראָגן די שרעקלעכע זינד פֿון נאַציאָנאַליזם. מיט קיִעוו איז דאָך געווען פֿאַרבונדן די געשיכטע — אמת, אַ קורצע — פֿון דער אוקראַיִנישער אומאָפּהענגיקייט. אין כאַרקאָוו האָט מען געשאַפֿן די סאָוועטישע רעגירונג נאָך איידער מע האָט סאָוועטיזירט קיִעוו, און אַזוי איז עס שוין פֿאַרבליבן.

איר געדענקט, אַ פּנים, ווי אין דעם פֿילם Moonstruck (וואָס איך האָב ליב און נעם אויף ווי, אין תּוך אַרײַן, אַ ייִדישע געשיכטע מיט איטאַליענישע פּערסאָנאַזשן) זאָגט צום סוף דער פֿאַרוויינטער עלטערער קאַסטאָריני: I am confused, "איך האָב זיך פֿאַרפּלאָנטערט" — דער זקן האָט ניט געקענט פֿאַרשטיין, מיט וועמען זײַן אייניקל גייט חתונה האָבן. אַזוי האָבן לעצטנס געהאַלטן בײַם פֿאַרפּלאָנטערן זיך די בריטישע ריכטער.

איך בין זיכער, אַז אַ סך מענטשן האָבן איבערגעלעבט אַזאַ דערפֿאַרונג: דו גיסט דעם קעלנער דײַן קרעדיט-קאַרטל און באַקומסט עס צוריק מיט די ווערטער, אַז די באַנק לאָזט ניט דורך די טראַנזאַקציע. איך בין ניט נעכטן געבוירן געוואָרן, אַזוי אַז ווייניקער פֿון צוויי קאַרטלעך האַלט איך ניט און, ווי אַ פּועל-יוצא, האָב איך מיט וואָס זיך צערעכענען. כאַראַקטעריסטיש, אַז איך האָב קיין מאָל ניט געהאַט קיין צרות מיט מײַנע בריטישע קאַרטלעך — איך נוץ זיי אומעטום אין אייראָפּע.

איך שרײַב די דאָזיקע שורות דעם 22סטן יוני. פֿאַר ס׳רובֿ לייענער פֿון "פֿאָרווערטס" איז עס, משמעות, נאָר דער לענגסטער טאָג אין יאָר. פֿאַר מיר איז עס תּמיד דער טאָג, ווען עס האָט זיך אָנגעהויבן די סאָוועטיש-דײַטשישע מלחמה. איך געדענק עס, כאָטש דעם 22סטן יוני 1941 בין איך נאָך (ווי אַן עלטערער קרובֿ מײַנער פֿלעגט זאָגן) ניט געווען אַפֿילו פֿאַרפּראָיעקטירט. אָבער יענע מלחמה האָט איבערגעלאָזט אַזאַ טיפֿן, בלוטיקן שפּור אין מײַן משפּחה, אין דעם גאַנצן אַרום, אין וועלכן איך בין געבוירן געוואָרן,

מיט אַ חודש צוריק, שוין צום סוף פֿון דעם אַקאַדעמישן יאָר, איז מײַן שמועס מיט אַ קלאַס פֿון אַן ערך פֿערציק ביזגראַדויִר-סטודענטן אַוועק אין אַ ריכטונג, אין וועלכער מיר האָט אויסגעזען לאָגיש צו פֿרעגן זיי: "וועלכע ייִדישע שרײַבער האָט איר געהאַט געלייענט סתּם אַזוי, ניט ווי אַ היים-אַרבעט, וואָס איינער פֿון די פּראָפֿעסאָרן גיט אײַך?" צוויי סטודענטן (מיר דאַכט זיך, אַז ביידע האָבן געשטאַמט פֿון רוסיש-ייִדישע משפּחות) האָבן געזאָגט, אַז זיי האָבן געהאַט געלייענט שלום-עליכמען. קיינער — קיינער! — האָט ניט געלייענט באַשעוויסן. אין שײַכות מיט יצחק באַשעוויס-זינגערן באַקום איך ענלעכע ענטפֿערס פֿון אַמעריקאַנער סטודענטן שוין אין משך פֿון זעקס יאָר.

אין פֿערציק יאָר אַרום נאָך זײַן פּטירה, פֿאַרנעמט מאַקס ווײַנרײַך (1894—1969) דעם העכסטן פּעדעסטאַל אין דער ייִדישער שפּראַך-קענטעניש. גלײַכצײַטיק, ווייסן מיר זייער ווייניק וועגן זײַן לעבן. ס׳איז שוין ניט איין מאָל געזאָגט און געשריבן געוואָרן, אַז — אַ חוץ ענציקלאָפּעדישע אַרטיקלען — האָבן מיר זייער ווייניק ביאָגראַפֿישע ווערק מכּוח די יחידים, וואָס האָבן בשעתּם געשפּילט פֿירנדיקע ראָלעס אין דער ייִדישער קולטור. מיר שײַנט, אַז טיילווײַז איז אַזאַ מצבֿ פֿאַרבונדן מיט אַן אָביעקטיווער שוועריקייט צו באַהאַנדלען דעם מאַטעריאַל. די פֿאָרשער, וואָס נעמען זיך אונטער צו שרײַבן וועגן אַזאַ פֿיגור ווי ווײַנרײַך, מוזן דאָך קענען לייענען (לכל-הפּחות) ייִדיש, דײַטש, רוסיש און ענגליש און זיך פֿאַנאַנדערקלײַבן אין די פּאָליטישע און קולטור-ענינים פֿון רוסלאַנד, דײַטשלאַנד, פּוילן און די פֿאַראייניקטע שטאַטן, שוין אָפּגעשמועסט פֿון די פֿראַגן פֿון ייִדישער קולטור, שפּראַך און געשיכטע.

איך בין לעצטנס אַוועק הערן אַ לעקציע וועגן דעם קאַמף פֿון די אַמעריקאַנער ייִדן פֿאַר דער סאָוועטיש-ייִדישער עמיגראַציע. דעם לעקטאָרס בוך האָב איך געהאַט געלייענט און גענוצט בײַם צוגרייטן מײַנע קלאַסן, אַזוי אַז מיך האָט לחלוטין ניט געחידושט דער הויכער ניוואָ פֿון דער פּרעזענטאַציע. געחידושט האָט מיך די נישטיקע צאָל מענטשן, וואָס זײַנען געקומען אים הערן; עטלעכע גראַדויִר-סטודענטן און יונגע געלערנטע, ווי אויך אַ פּאָר געוועזענע אַקטיוויסטן פֿון דער באַוועגונג פֿאַר עמיגראַציע. און שוין. אַ סימן, אַז דער ענין איז שוין אויסגעשעפּט געוואָרן און איז אַריבער אין דער קאַטעגאָריע פֿון אַ מסורה.

א.

די טעגלעכע אינטערנעץ-קאָרעספּאָנדענץ מײַנע גייט אויף דרײַ שפּראַכן: ענגליש, ייִדיש און רוסיש. און יעדע שפּראַך פֿאָדערט אַ ספּעציפֿישן עטיקעט. מיט רוסיש און ייִדיש האָב איך ניט קיין באַזונדערע שוועריקייטן. מע דאַרף, פֿאַרשטייט זיך, ניט פּלאָנטערן, מיט וועמען איך בין אויף "דו" און מיט וועמען — אויף "איר". אין ענגליש עקזיסטירט ניט די פּראָבלעם פֿון "דוצן זיך" און "אירצן זיך", אָבער עס זײַנען דאָ אַנדערע קאָפּווייטיקן, דהײַנו: מע מוז געדענקען, וווּ דער אַדרעסאַט געפֿינט זיך: פֿון ענגלאַנד צי פֿון אַמעריקע.

צווישן די ייִדישע פּראָזע-שרײַבער, וועלכע האָבן זיך באַוויזן אין דער ליטעראַטור אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, איז יוסף אָפּאַטאָשו (1886—1954) געווען איינער פֿון די סאַמע באַקאַנטע און פּאָפּולערע. דעם גרעסטן דערפֿאָלג האָט געהאַט זײַן ראָמאַן “אין פּוילישע וועלדער" (1921), וואָס האָט געהאַט אַ צענדליק אויפֿלאַגעס אויף ייִדיש און איז אַרויס אויך אויף אַנדערע שפּראַכן, אַזעלכע ווי העברעיִש, ענגליש, דײַטש, פּויליש, רוסיש און אוקראַיִניש. אין דעם ראָמאַן האָט דער מחבר געוויזן די ליכטיקע זײַטן און די שאָטנס פֿון חסידישן לעבן אין פּוילן אין 19טן יאָרהונדערט, בפֿרט בעת דעם פּוילישן אויפֿשטאַנד קעגן דער רוסישער מאַכט אין יאָר 1863.

דאָס איז, אין תּוך אַרײַן, ניט קיין רעצענזיע, נאָר אַ מעשׂה אַרום אַ בוך.

די זאַך איז אַז אין די חדשים און טעג וואָס איך געפֿין זיך אין אַמעריקע, וווין איך אין אַ דירה אין ברײַטאָן-ביטש. דאָס איז, פֿאַרשטייט זיך, די באַקאַנטע רוסיש-ייִדישע געגנט, מיט אַלע אירע מעלות און חסרונות. דאָס קאָאָפּעראַטיווע הויז שטייט האַרט בײַם אַטלאַנטישן אָקעאַן, ממש אויף דער ברייטער זאַמדיקער פּלאַזשע, אָבער מײַן דירה האָט זיך פֿון דער ימישער שיינקייט אָפּגעקערט. זי קוקט אויף ברוקלין, און ווײַל ברוקלין איז ניט פֿאַרבויט מיט באַזונדערס הויכע בנינים, זעט מען פֿון מײַן פֿענצטער אַ ברייטע פּאַנאָראַמע פֿון דעם גרעסטן טייל פֿון דער מאַנהעטענער וואָלקן-קראַצערישער לאַנדשאַפֿט.

אַ מאָל האָט מען בײַ מיזרח-אייראָפּעיִשע ייִדן קיין געבוירן־טעג, אָדער "אימענינעס", ניט געפּראַוועט, ווײַל מע האָט עס געהאַלטן פֿאַר אַ גוייִשן מינהג. דוד בערגעלסאָן האָט אין זײַן ראָמאַן "בײַם דניעפּר" באַשריבן דעם קאָנפֿליקט אין דער משפּחה פֿון זײַן ליטעראַרישן העלד: דער עלטערער דור האָט געקוקט קרום אויף די נײַ-מאָדישע אימענינעס פֿון זייערע קינדער. איצט איז עס, פֿאַרשטייט זיך, אַנדערש, אַזוי אַז מע דאַרף זיך ניט שעמען און אָפּמערקן דעם 112טן געבוירן־טאָג פֿון "פֿאָרווערטס". דער ערשטער נומער פֿון דער צײַטונג איז דאָך אַרויס דעם 22סטן אַפּריל 1897.