צוויי סקאַנדאַלן אַרום איין טעמע זײַנען אויסגעבראָכן אין מאָסקווע און לאָנדאָן. עס גייט די רייד וועגן דעם ווי ס׳ווערט פֿאָרגעשטעלט יעזוסעס קרייציקונג אין דער הײַנט־צײַטיקער קונסט. דער לאָנדאָנער מוזיי פֿון ייִדישער קונסט "בן־אורי" האָט מיט שטאָלץ מודיע געווען, אַז ער איז "דער ערשטער מוזיי אין בריטאַניע און דער ערשטער ייִדישער מוזיי אין דער גאָרער וועלט, וואָס האָט געוויזן די עוואָלוציע פֿונעם קרייציקונג־אימאַזש — פֿון דער קריסטלעכער איקאָנע ביז דעם אַלגעמיינעם אויסדרוק פֿון פּײַן."

אויף דער אויסשטעלונג מיטן נאָמען "קרייץ־צוועקן" ווערן פֿאָרגעשטעלט די ווערק פֿון 21 מאָדערנע קינסטלער אויף דער קרייציקונג־טעמע.

מיט דעם גרעסטן אינטערעס און פֿאַרגעניגן האָב איך געלייענט אײַער אַרטיקל וועגן ייִדישער קאָלאָניזאַציע אין סאָוועט-רוסלאַנד אין 'פֿאָרווערטס’ פֿון 17טן נאָוועמבער. אין אײַער ענטפֿער [די בערלינער קאָרעספּאָנדענטן פֿון דער צײַטונג] איוואַנאָוויטשן און לעשצינסקין האָט איר בײַ מיר ממש די ווערטער פֿון מויל אַרויסגענומען. איך האָב זיך אַליין געקליבן נעמען דעם 'שלוס-וואָרט’ אין דער דעבאַטע. [...]

דאָס לעבן אינעם קליינעם שטעטעלע קאָראַל־ספּרינגס אין פֿלאָרידע, קען זײַן שטאַרק קאַלעמוטנע און מאָנאָטאָן, אַפֿילו מיט די קינדער און אייניקלעך אַרום מיר, זיי זײַנען פֿאַרנומען מיט זייערע געשעפֿטן און איך דאַרף הנאה האָבן פֿון דער זון, פֿונעם באַסיין און פֿון דעם אַרום. אַ נעכטיקער טאָג. קאָראַל־ספּרינגס איז נישט ניו־יאָרק וווּ עס פּולסירט טאָג און נאַכט מיט לעבן. קען מען דאָך נישט האָבן ביידע וועלטן אין איינעם. קוקט מען אַרײַן אין צײַטונג און איך דערזע, אַז לעבן אונדזער שטעטעלע איז פֿאַראַן אַ שרײַבער־קאַפֿע. נו, דאָס האָט מיך שוין אינטריגירט און אויפֿגעהײַטערט. וואָס קען דאָס זײַן? און ווער זײַנען די שרײַבער?

טײַערע חזנטע,

מײַן שוועסטער איז געפֿאָרן אויף אַ נסיעה קיין ישׂראל דעם ווינטער און איז נישט צוריקגעקומען. מײַנע טאַטע־מאַמע האָבן געטראַכט, אַז זיי שיקן זי נאָר אויף אַ "אש־התּורה"־אַקטיוויטעט. זיי האָבן געמיינט, אַז זי וועט דאָרטן גוט פֿאַרברענגען, הנאה האָבן פֿון ישׂראל, זיך באַקענען מיט נײַע חבֿרים און נענטער זיך פֿאַרבינדן מיט ייִדישקייט. אַז זיי וועלן נישט צוריקבאַקומען זייער טאָכטער איז זיי נישט אײַנגעפֿאַלן.

צום ערשטן מאָל אין דער אַמעריקאַנער געשיכטע האָט אַ שטעטל אויסגעקליבן אַ מוסולמענישן בירגער-מײַסטער מיט אַ פֿרומען ייִדישן פֿאַרטרעטער.

פֿאַראַכטאָגן מאָנטיק האָט דער שטאָטראַט פֿון טינעק, ניו־דזשערזי, באַשטימט מאָהאַמעד כאַמידודין פֿאַר בירגער-מײַסטער, און אַדאַם גאָסען פֿאַר זײַן פֿאַרטרעטער. זיי וועלן אָנהאַלטן זייערע פּאָזיציעס אויף צוויי יאָר.

טינעק איז באַקאַנט בײַ די ניו־יאָרקער ייִדן ווי אַ שפּרודלדיקער צענטער פֿון ייִדישן לעבן: 18 שילן, 2 ייִדישע טאָגשולן און 26 כּשרע רעסטאָראַנען. ווייניקער באַקאַנט איז אָבער, אַז אין טינעק געפֿינען זיך אויך צוויי מעטשעטן און אַ מוסולמענישע טאָגשול.

איך פֿאַרברענג אַ היפּש ביסל צײַט בײַם לייענען אַלטע נומערן פֿון "פֿאָרווערטס", און מיט אייניקע רעזולטאַטן פֿון מײַנע "אויסגראָבונגען" טייל איך זיך אין אָט דעם ווינקל פֿון "פֿאָרווערטס". כ’מוז זאָגן, אַז איך האָב הנאה פֿון גריבלען זיך אין דעם אַלטן "פֿאָרווערטס", בפֿרט ביזן אָנהייב 1930ער יאָרן. דער "פֿאָרווערטס" געפֿעלט מיר ווי אַ צײַטונג מיט אַ רעלאַטיוו באַגרענעצטן ניוואָ פֿון דאָגמאַטישקייט. דאָס הייסט, אַז די צײַטונג האָט, פֿאַרשטייט זיך, געפּריידיקט סאָציאַליזם, אָבער "סאָציאַליזם" האָט מיט זיך פֿאָרגעשטעלט ניט קיין שמאָלע אידעאָלאָגישע סטעזשקע, נאָר אַ ברייטן שליאַך, מיט אַ גרויסער צאָל בײַ-וועגן. אין דעם "פֿאָרווערטס" האָבן געשריבן לײַט מיט גאַנץ פֿאַרשיידענע מינים וועלט-באַנעמען.

די אַנטוויקלונג פֿון נײַע עלעקטראָנישע טעכנאָלאָגיעס, וואָס דערמעגלעכן צו האַלטן און איבעראַרבעטן ריזיקע מאַטעריאַלן פֿון אינפֿאָרמאַציע, האָט אויפֿגעלעבט אַ בראַנזשע פֿון שפּראַך־וויסנשאַפֿט, וועלכע מען האָט שוין לאַנגע יאָרן געהאַלטן פֿאַר אַן אַלט־פֿרענקישע. אין די 1960 יאָרן האָט דער לינגוויסטישער הויפּטשטראָם געביטן זײַן ריכטונג, אין דער גרויסער מאָס אונטער דער השפּעה פֿונעם אַמעריקאַנער פֿאָרשער נועם כאָמסקי. אַנשטאָט צו פֿאָרשן דעם שפּראַך־מאַטעריאַל ווי אַן עמפּירישן פֿענאָמען, וואָס עקזיסטירט פֿון און פֿאַר זיך אַליין, האָט זיך דער נײַער דור לינגוויסטן גענומען צו פֿאָרשן די אַלגעמיינע פּראָצעסן פֿון פֿאָרמירן איינצלנע שפּראַך־איינסן, וועלכע קומען פֿאָר אינעם מענטשלעכן קאָפּ און זײַנען אומאָפּהענגיק פֿון אַ קאָנקרעטער שפּראַך.

איך ווייס, אַז אַ לוויה איז נישט קיין פֿריילעך געשעעניש. ס׳איז טרויעריק און ביטער ווער עס פֿאַרלירט אַ נאָענטן. בדרך־כּלל גיי איך נישט אויף קיין לוויות. וואָס אַן אמת, מײַדט איך אויס בר־מיצוות און חתונות אויך. וועט איר דאָך פֿרעגן היתּכן? ווי קומט עס עפּעס וואָס איך מײַד אויס שׂימחות און לוויות? וועל איך אײַך אויסזאָגן דעם סוד. אַ הײַנטיקע בר־ אָדער בת־מיצווה איז אַזוי גוט ווי אַ חתונה. אַ חתונה ווידער, איז נישט מער און נישט ווייניקער ווי אַ יום־טובֿדיקע פֿײַערונג, געפּאַסט, לאָמיר זאָגן פֿאַר דובײַ, אָדער מאָנאַקאָ, לאַס־וועגאַס מיט קאַסינאָס. ס׳איז "דיזני־וווירלד" מיט "מיקי־מויז" און "דאָנאַלד־דאַק" וואָס פֿאַרווײַלן און פֿאַרטשאַדען די געסט. מײַד איך זיי אַלע אויס ווי אַ משוגענעם הונט.

די לעצטע גרויסע כוואַליע פֿון דער ייִדישער עמיגראַציע פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד איז געגאַנגען אין דרײַ ריכטונגען. דאָס רובֿ עמיגראַנטן האָבן עולה געווען קיין ישׂראל; די צוויי אַנדערע שטראָמונגען זײַנען געגאַנגען קיין אַמעריקע און דײַטשלאַנד. יעדע גרופּע האָט מיט דער צײַט געשאַפֿן אַן אייגענע קולטור׃ פּרעסע, טעאַטער, ליטעראַטור, אַפֿילו קינאָ. אין די 1990ער יאָרן איז די הויפּט־שפּראַך פֿון אַלע אימיגראַנטן געווען רוסיש. אָבער אינעם נײַעם יאָרהונדערט איז אונטערגעוואַקסן אַ נײַער דור, וואָס פֿילט זיך באַקוועמער אין דער נײַער שפּראַך פֿונעם לאַנד וווּ מען וווינט.

אַ קאָלעגע פֿון דײַטשלאַנד האָט מיר געזאָגט: "די צאָל ביכער וועגן ייִדן אין מיזרח-דײַטשלאַנד וועט אָט-אָט דערגרייכן די צאָל ייִדן, וואָס האָבן דאָרטן געוווינט." אַז מע קוקט אַרײַן אין דער סטאַטיסטיק, זעט מען וואָס ער האָט געמיינט. אין 1989 האָט די ייִדישע קהילה אין דער דײַטשישער דעמאָקראַטישער רעפּובליק (דדר) געהאַט בסך-הכּל 380 מיטגלידער, בערך 250 פֿון זיי זײַנען געווען בערלינער תּושבֿים. לעצטנס האָב איך אין מינכן, אין דעם ייִדישן ביכער-געשעפֿט וואָס איז לעבן דער היגער שיל, געקויפֿט אַ פֿרישע אויסגאַבע אויף דער טעמע — "די דדר און די ייִדן: אַ קריטישע פֿאָרשונג".

כ׳ווייס נישט צי כ׳האָב אײַך שוין דערציילט די מעשׂה. אויב יאָ, זײַט מיר מוחל. דאָס פּאַסירעניש איז פֿאָרגעקומען אין מיאַמי־אוניווערסיטעט, ווען איך בין געגאַנגען אין קאַלעדזש, און ס׳האָט מיר גענומען אָנדערטהאַלבן יאָר צו באַקומען מײַן באַקאַלאָריאַט. איך האָב זיך גאָרנישט געקאָנט אָפּוווּנדערן ווי אַזוי איך האָב עס באַוויזן. ווײַל ביז איך האָב חתונה געהאַט און געבוירן קינדער, האָב איך בלויז געהאַט אונטער זיך דעם "ייִדישן לערער־סעמינאַר", וווּ איך בין געגאַנגען גאַנצע דרײַ יאָר און באַקומען אַ לערער־דיפּלאָם — דעם ייִדישן באַקאַלאָריאַט. סוף 1960ער יאָרן בין איך אַוועק אין אַ פּרעכטיקן אוניווערסיטעט, וואָס הייסט ביזן הײַנטיקן טאָג די "ניו־סקול פֿאָר סאָשל־ריסוירטש".

טײַערע חזנטע,

דאָס פֿאַרברענגען מיט מײַן ברודער און שוועגערין איז געוואָרן אַ גרויס אָפּקומעניש. ביידע זענען זיי נישט קיין סימפּאַטישע מענטשן. איך האָב אים ליב, ווײַל ער איז מײַן ברודער, אָבער ס'איז מיר שווער צו זײַן מיט אים. מײַן ברודער און שוועגערין פֿירן זיך אויך אויף הינטיש איינער צום אַנדערן. יעדער גאַסט אין זייער שטוב פֿילט זיך אומבאַקוועם. איך האָב זיך געכאַפּט, אַז איך פֿריי זיך מער, ווען איך בלײַב ווײַט פֿון זיי. די איינציקע פּראָבלעם איז, וואָס איך האָב ליב מײַן פּלימעניק און פּלימעניצע!