צווישן די גרינע בערג פֿון מערבֿ־קאָנעטיקאָט געפֿינט זיך אַ וואַקאַציע־אָרט פֿון אַ גאָר אַנדערן שניט. אָן קאַסינאָס, אָן אַ גאָלף־פֿעלד, אָן אַ באַר. אַנשטאָט יענע געוויינטלעכע פֿאַרווײַלונגען, באַמיט זיך דער "גײַסטיקער צענטער אויפֿן נאָמען פֿון איזאַבעלאַ פֿרידמאַן" צו פֿאַרפֿלאַנצן אַ ליבשאַפֿט פֿאַר די ייִדישע ווערטן, פֿאַרשטאַרקן אַהבֿת־ישׂראל און אָנקניפּן אַ גײַסטיקע באַציִונג מיט דער נאַטור.

די ערשטע אַקאַדעמישע ביאָגראַפֿיע פֿון שמעון דובנאָוו פֿילט אויס אַ בלויז, וואָס האָט לאַנגע יאָרן עקזיסטירט אין דער ייִדישער היסטאָרישער וויסנשאַפֿט. די צרה איז, וואָס דאָס דאָזיקע בוך פֿונעם באַקאַנטן פּעטערבורגער היסטאָריקער, פּראָפֿעסאָר וויקטאָר קעלנער, איז אַרויס אויף רוסיש, און וועט מין הסתּם בלײַבן פּונקט אַזוי מחוץ דעם תּחום פֿון דער הײַנטיקער וויסנשאַפֿט, ווי די ביאָגראַפֿישע שטודיע פֿון ישׂראל צינבערג, וואָס איז אַרויס מיט עטלעכע יאָר פֿריִער אין מאָסקווע. דער פֿינאַנציעלער מצבֿ פֿון ייִדישע שטודיעס הײַנט־צו־טאָג איז אַזאַ, אַז די ענגליש-שפּראַכיקע פֿאַרלאַגן קאָנען זיך ניט פֿאַרגינען איבערצוזעצן פֿון אַזאַ "עקזאָטישן" לשון ווי רוסיש.

דער לעבנס־שטייגער אין די קליינע ייִדישע קהילות האָט שוין אין משך פֿון די לעצטע יאָרן אײַנגעפֿירט זײַן אייגענעם לוח, וווּ מע קאָן געפֿינען סײַ די טראַדיציאָנעלע ייִדישע יום־טובֿים און סײַ די דאַטעס און חגאות, וואָס אונדזער טאָג־טעגלעכקייט האָט זיי אײַנגעפֿירט.

אַזוי איז פֿאָרגעקומען אויך הײַיאָר אין סעפּטעמבער־חודש, וווּ די צענטראַלע אונטערנעמען איז פֿאַרבונדן מיט דער טראַגישער יאָרצײַט נאָך די אומגעקומענע אינעם דובאָסאַרער "באַבי יאַר".

די וואָס האָבן געהאַט די זכיה צו זײַן אין דעם פֿלעמישן טייל פֿון בעלגיע און באַזוכן אַנטווערפּען, געדענקען אַוודאי די געגנט, לעבן דער צענטראַלער אײַזנבאַן-סטאַנציע, וווּ עס האָבן זיך איינס צום אַנדערן צוגעטוליעט קרעמלעך מיט סחורה מער אָדער ווייניקער די זעלבע — בריליאַנטן. כ׳געדענק, אַז איך האָב געקוקט אויף דעם און ניט געקענט פֿאַרשטיין, אויף וועמען די אַלע געשעפֿטן זײַנען אויסגערעכנט געוואָרן. אָבער איך בין ניט קיין מבֿין אויף אַזעלכע זאַכן.

"וילך משה" — און משה איז געגאַנגען צום ייִדישן פֿאָלק, און געזאָגט, אַז ער איז שוין הונדערט און צוואָנציק יאָר אַלט, און קען מער נישט לערנען מיט זיי די תּורה. רש״י דערקלערט, אַז משה רבינו איז ביז זײַן לעצטן טאָג געבליבן געזונט און שטאַרק; דער אייבערשטער האָט אים אָבער געהייסן איבערצוגעבן זײַן פֿירערשאַפֿט צו זײַן תּלמיד, יהושע בן-נון.

ייִדישער פּלוראַליזם

עס איז איבעריק איבערצוחזרן דעם פֿאַקט, אַז ייִדן שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ פּלוראַליסטישע געזעלשאַפֿט פּאָליטיש, קולטורעל און רעליגיעז. ווי אַ וועלט־פֿאָלק, זײַנען הײַנט צו טאָג, נאָכן חורבן אייראָפּע, די שפּראַכלעכע אונטערשיידן די האַרבסטע. ייִדיש איז באַעוולט געוואָרן אין ישׂראל און העברעיִש האָט ניט פֿאַרנומען איר פּלאַץ אין די תּפֿוצות. ייִדיש איז געווען דער גלאָבאַלער בולטסטער פֿענאָמען פֿון "דאָס פּינטעלע ייִד".

קול תּקיעה וקול תּרועה — און עס קומט נאָך אַלץ ניט די ישועה

דער שורש פֿונעם וואָרט "שופֿר" איז פֿאַרבונדן, האַלט מען הײַנט, מיטן וואָרט פֿאַר אַ ווילדן שעפֿל. די בלאָז־קלאַנגען פֿונעם שופֿר "תּקיעה" און "תּרועה" ווערן דערמאָנט אין חומש. ווי וויכטיק איז די ראָלע פֿונעם שופֿר אין דער צײַט פֿונעם נײַעם יאָר, זעט מען שוין אין דער פֿאַרצייכענונג פֿון ראָש־השנה ווי "יום-תּרועה" אין חומש.

ווען איך האָב אַנומלטן געשריבן וועגן דרײַ ייִדיש־וועלטלעכע בעלי־חרטה (אַבֿרהם גאָלאָמב, שלמה סײַמאָן און לייבוש לעהרער) וואָס האָבן אין די 1950ער און 1960ער יאָרן, אין סאַמע בלי פֿון זייערע קאַריערעס, “אויסגעדרייט דעם דישעל", חרטה געהאַט אָדער זיך אַנטוישט אין זייער וועלטלעכקייט און גענומען שטרעבן צו נאָך מער ייִדישער טראַדיציע, האָבן אפֿשר אייניקע “פֿאָרווערטס"־לייענער דאָס אַוועקגעמאַכט מיט דער האַנט.

מע האָט ניט ווייניק געשריבן וועגן דעם, אַז אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד פֿלעגט מען פֿאַרשווײַגן דעם חורבן. מע האָט טאַקע ניט געהאַט קיין קאַטעדרעס, מוזייען און אינסטיטוטן, וועלכע זאָלן זיך באַשעפֿטיקן מיטן פֿאָרשן און באַשרײַבן די געטאָס, די זאָנדערקאָמאַנדעס און אַנדערע קאָמפּאָנענטן פֿון דער נאַציסטישער אויסראָטונג-מאַשין. אין ליטעראַטור, קינאָ און טעאַטער האָט מען וועגן דעם גערעדט זייער אָפּגעהיט, נאָר אַזוי ווי עס האָט געפֿאָדערט דער אַזוי-גערופֿענער אַגיטפּראָפּ (די אויפֿזעער פֿון אַגיטאַציע און פּראָפּאַגאַנדע).

פֿעני און פֿרעדי זײַנען געווען צוויי חבֿרה־לײַט אַרויסגעקומען פֿון אָרעמקייט און געחלומט איין טאָג אָנצוכאַפּן זיך אין די פּאָלעס פֿונעם אַמעריקאַנער חלום. פֿעני האָט גענומען דעם "סאָבוויי" צו דער אַרבעט. זי האָט געאַרבעט אויף דער "לאַוער איסט סײַד," לעבן וואָל־סטריט. דאָרט איז זי געווען אַ טעלעפֿאָניסטקע. גענומען אַ דיקטאַנט פֿונעם בעל־הבית און געקלאַפּט אויף דער שרײַב־מאַשינקע. איר געהאַלט איז געווען נישט מער ווי פֿינף און דרײַסיק שמאַלאַרעס אַ וואָך.

צו זײַן 55סטער יאָרצײַט