די וואָך האָט דאָס אַמעריקאַנער העכסטע געריכט אָנגעהויבן באַטראַכטן דעם ענין פֿון צוויי אַמעריקאַנער ייִדישע עלטערן, וועלכע טענהן, אַז זייער ירושלים־געבוירן ייִנגעלע האָט אַ רעכט, אַז אין זײַן אַמעריקאַנער פּאַספּאָרט זאָל שטיין אָנגעוויזן דאָס לאַנד פֿון זײַן געבוירן ווערן.

מענטשן וואָס זענען געבוירן געוואָרן אין ירושלים זענען די איינציקע אויף דער וועלט, וואָס בײַ זייערע אַמעריקאַנער פּאַספּאָרטן שטייט נישט אָנגעשריבן זייער היימלאַנד. בײַ אַ געבוירענעם אין פּאַריז שטייט פֿראַנקרײַך; בײַ אַ געבוירענעם אין תּל־אָבֿיבֿ — ישׂראל. אָבער בײַ אַ ירושלים־געבוירענעם שטייט בלויז ירושלים.

הגם ישׂראל באַצייכנט ירושלים ווי איר אייביקע און אומצעטיילעוודיקע קרוינשטאָט, האַלטן כּמעט אַלע לענדער אויף דער וועלט, אַרײַנגערעכנט די פֿאַראייניקטע שטאַטן, זייערע אַמבאַסאַדעס אין תּל־אָבֿיבֿ.

אין 2002 האָט דאָס פּאָרפֿאָלק, נעמי און אַרי זיוואָטאָפֿסקי, געהאַט אַ ייִנגעלע, מנחם, אינעם "שערי־צדק שפּיטאָל" אין מערבֿ־ירושלים און געבעטן, אַז אין מנחמס אַמעריקאַנער פּאַספּאָרט און אַנדערע דאָקומענטן, זאָל שטיין, אַז זײַן געבוירן־אָרט איז ירושלים, ישׂראל. די אַמעריקאַנער דיפּלאָמאַטישע אינסטאַנצן האָבן אָבער געענטפֿערט, אַז לויט די תּקנות פֿונעם אַמעריקאַנער מלוכה־דעפּאַרטאַמענט, מעגן זיי בלויז שרײַבן "ירושלים" ווי זײַן געבוירן־אָרט, ווײַל די פֿאַראייניקטע שטאַטן אָנערקענט נישט קיין לאַנד, וואָס זאָל האָבן די השגחה איבער ירושלים. ווי אַ פּועל־יוצא האָט דאָס פּאָרפֿאָלק אָנגעקלאָגט די סעקרעטאַרין פֿונעם מלוכה־דעפּאַרטאַמענט, הילאַרי ראָדהאַם קלינטאָן.

עס קאָכט זיך אין גאַנץ אייראָפּע מיט קלעזמער־ און ייִדישע קולטור־אַקטיוויטעטן. אָבער, ביז לעצטנס, האָט מען אין גאַנצן נישט באַמערקט קיין שום אינסטיטוציעס אָדער אונטערנעמונגען, וועלכע האָבן געשטרעבט אויפֿצולעבן, אָדער אַפֿילו דערמאָנען, די ייִדישע קולטור אין רומעניע — דאָס באַזונגענע לאַנד פֿון אַהרן לעבעדיעוו, וואָס איז "שיין און פֿײַן", וווּ "מע טרינקט רומעניש ווײַן" און "מע עסט קאַרנאַצעלעך (וווּרשטן), מאַמעליגע, ברינדזע און קאַשקאַוואַל (ווייכע און האַרטע שאָפֿענע קעזן)."

ווי ווײַט ס'איז אָפּגעפֿרעמדט געוואָרן די הײַנטיקע רומענישע סבֿיבֿה פֿון אַזאַ אויפֿלעבונג, פֿאַרשטייט מען פֿונעם ווײַטערדיקן עפּיזאָד: ווען די ניו־יאָרקער מוזיקער דבֿורה שטראַוס, דזשעף וואַרשאַוער און בנימין פֿאָקס־ראָזען, האָבן אָנגעהויבן זייער קאָנצערט אין טראַנסילוואַניע אין 2009 מיטן פֿריִער דערמאָנטן באַקאַנטן "סעקאָנד־עוועניו" לעבעדיעוו־ליד "רומעניע, רומעניע", האָט "קיין איינער אינעם עולם נישט געקענט דאָס ליד", דערמאָנט זיך פֿאָקס־ראָזען.

אמת, לעבעדיעווס "רומעניע" איז געווען אַ "היט" אין אַמעריקע; צי די ייִדן, וועלכע זענען געבליבן אין רומעניע, האָבן דאָס אַמאָל געהערט איז אַ ספֿק. פֿון דעסטוועגן, שפּיגלט אָפּ די שטומע רעאַקציע אויף דעם ליד בײַ דעם קאָנצערט ווי ווייניק מע ווייסט הײַנט אין רומעניע וועגן דער רײַכער ייִדישער רומענישער קולטור־ירושה, און וועגן דער פֿאַרשפּרייטונג פֿון דער דאָזיקער ירושה איבער דער וועלט. עס שפּיגלט אויך אָפּ דער אומחשק אין לאַנד אויסצופֿאָרשן די רעשטלעך פֿונעם אַמאָליקן עבֿר אין רומעניע.

דער אָנהייב פֿונעם ראָמאַן איז ענלעך צו "קינדער פֿון חצות" פֿון סאַלמאַן ראַשדי׃ די צוויי צווילינג־ברידער ווערן געבוירן פּונקט אין דעם מאָמענט, ווען עס ווערט פּראָקלאַמירט אַ נײַע מלוכה. אין ביידע פֿאַלן גייט עס וועגן אַ מלוכה, וואָס קומט אויף פֿון די חורבֿות פֿון דער בריטישער אימפּעריע, אינדיע אָדער ישׂראל. אָבער דער רוסישער ראָמאַן הייבט זיך אָן ניט אין ישׂראל נאָר אין אָדעס, און זײַנע העלדן קומען קיין מאָל ניט אין זייער "היסטאָרישן היימלאַנד". פֿון דעסטוועגן שפּילט מדינת־ישׂראל אַ מכריעסדיקע ראָלע אין קודריאַווצעווס ראָמאַן.

די האַנדלונג פֿונעם ראָמאַן שפּרינגט כּסדר איבער צײַטן און ערטער, און איז פֿול געפּאַקט מיט כּלערליי אַוואַנטורעס. אָנגעשריבן מיט קורצע זאַצן, מיט אינעווייניקע גראַמען און אַ קלאָרן ריטעם, לייענט זיך דער דאָזיקער טעקסט, ווי אַ מין פּאָעטישער סיפּור־המעשׂה, וואָס דערציילט די מאָדערנע געשיכטע אויף אַן עפּיש־מיטאָלאָגישן שטייגער. פֿון איין זײַט, זײַנען די העלדן געוויינטלעכע ייִנגלעך, וואָס וואַקסן אויף אין דער האַלב־קרימינעלער סבֿיבֿה פֿון דער נאָכמלחמהדיקער אָדעסע. פֿון דער אַנדערער זײַט, זײַנען זיי סימבאָלישע פֿיגורן, גילגולים פֿון פֿאַרשידענע מיטאָלאָגישע צווילינג־פֿיגורן, אַזעלכע ווי קין און הבֿל, יצחק און ישמעאל, יעקבֿ און עשׂו.

אין דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער פֿאָלקלאָריסטיק האָבן עטלעכע רבנים זיך באַטייליקט אין דעם זאַמלען פֿון פֿאָלקלאָר. הרבֿ יהודה עלזעט־זלאָטניק, דער מחבר פֿונעם פֿיר־בענדיקן "וווּנדער־אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך" איז געווען איינער פֿון די ערשטע פֿירער פֿון דער פֿרום־ציוניסטישער "מיזרחי"־פּאַרטיי אין פּוילן. זײַן קרובֿ, הרבֿ ישיעה זלאָטניק, האָט אַרויסגעגעבן דעם דרײַ־בענדיקן "חומש־פֿאָלקלאָר", ווי אויך דעם "ימים־טובֿים פֿאָלקלאָר". פֿאַר זיי איז דער עצם געדאַנק פֿון פֿאָלקלאָר נישט געווען קיין אַפּיקורסישער, ווי בײַ אַנדערע רבנים, נאָר אַן אופֿן אַרויסצוהייבן די שענסטע שאַפֿונגען פֿונעם פֿאָלק.

די זלאָטניק רבנים האָבן געזאַמלט און געשריבן, דער עיקר, צווישן די צוויי וועלט־מלחמות. אָבער מיט אַ דור צי צוויי פֿאַר זיי, האָט אַן אַנדער רבֿ — אַ ראַבינער — זיך אַרײַנגעוואָרפֿן אין דער אַרבעט צונויפֿצוזאַמלען וויצן, ווערטלעך און מעשׂיות אויף ייִדיש. שלום־זיסל ביילין איז געבוירן געוואָרן אין 1857 אין נאַוואָרעדאָק, ווײַסרוסלאַנד, אין אַ סוחרישער משפּחה. ער האָט געלערנט אין חדר און אין אַ "רעאַל"־שול. פֿון 1891 ביז 1901 איז ער געווען דער ראַבינער אין ראָהאַטשאָוו, און דערנאָך 20 יאָר דער ראַבינער אין ווײַטן אירקוטסק. אין 1921 האָט ער זיך פּענסיאָנירט כּדי אײַנצוסדרן זײַנע פֿאָלקלאָר־זאַמלונגען.

בײַם סוף פֿון דער פֿאָריקער פּרשה האָט דער אייבערשטער געהייסן אַבֿרהם אָבֿינו צו מאַכן זיך אַ ברית־מילה און צו מלן זײַן זון, ישמעאל. די הײַנטיקע פּרשה הייבט זיך אָן מיט אַ דערציילונג וועגן די דרײַ מלאָכים, וועלכע האָבן זיך געוויזן צו אַבֿרהמען אין אַ מענטשלעכער געשטאַלט. דאָס איז געשען אויפֿן דריטן טאָג נאָך אַבֿרהם אָבֿינוס ברית-מילה.

די מלאָכים האָבן צוגעזאָגט אַבֿרהמען, אַז אין אַ יאָר אַרום וועט ער האָבן אַ זון. דערנאָך האָבן די מלאָכים איבערגעגעבן, אַז זיי גייען צו צעשטערן די שטעט סדום און עמורה, ווײַל די דאָרטיקע אײַנוווינער זענען אײַנגעזונקען געוואָרן אין רישעות. אַבֿרהם אָבֿינו האָט אויסגעבעטן בײַם אייבערשטן, אַז די שטעט וועלן נישט צעשטערט ווערן, אויב דאָרטן לעבן, לכל-הפּחות, צען צדיקים. למעשׂה, האָט זיך אין סדום אָפּגעפֿונען בלויז איין צדיק — אַבֿרהמס פּלימעניק, לוט.

די מלאָכים האָבן געראַטעוועט לוטן, צוזאַמען מיט זײַן ווײַב און צוויי טעכטער. הגם די מלאָכים האָבן געוואָרנט נישט צו קוקן צוריק אויף דער ברענענדיקער שטאָט, האָט לוטס ווײַב זיך אַרומגעקוקט און איז פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ שטיק זאַלץ.

אין דעם "פֿאָרווערטס" פֿון 28 אָקטאָבער — 3 נאָוועמבער 2011 — ווערט אויפֿן סמך פֿון דער ייִט"אַ און NBC באַריכטעט, אַז דער ניו־יאָרקער טראַנספּאָרט־דעפּאַרטאַמענט האָט געדראָט אָפּצושאַפֿן זײַן קאָנטראַקט מיט אַן אויטאָבוס־פֿירמע, וואָס צווינגט די פֿרויען צו זיצן אינעם הינטערשטן טייל פֿונעם אויטאָבוס, הינטער די מענער, אין אַ דירעקטער סתּירה מיט איר אָפּמאַך מיט דער שטאָט־אַדמיניסטראַציע לויט וועלכן דער "אָפֿיציעל גוט־געהייסענער טראַנספּאָרט, טאָר ניט דיסקרימינירן קיין פּאַסאַזשירן; אַז די אויטאָבוס־פֿירמע טאָר ניט מאַכן קיין אויסנאַמען, וואָס שייך דעם ענין פֿון סעגרעגאַציע, באַגרינדעט אויף רעליגיעזע סיבות".

..."אויב אין די אויטאָבוסן וועט מען ווײַטער צעטיילן מענער פֿון פֿרויען, וועט דער דעפּאַרטאַמענט מעגלעך אָפּשאַפֿן דעם קאָנטראַקט".

אין דער פּראָמינענטער וועלט־צײַטונג ״New York Times״ ווערט דערציילט, אַז "אין די אויטאָבוסן הענגען נאָטיצן, וואָס הייסן די פֿרויען־פּאַסאַזשירקעס צו באַצאָלן דעם שאָפֿער פֿון פֿאָרנט, און דערנאָך אַרײַנקומען דורך דער הינטערשטער טיר, ווען דער אויטאָבוס איז פֿול־געפּאַקט און ס׳איז שווער דורכצוגיין אינעם פֿרויען־טייל פֿון אינעווייניק..."

איך הער שוין, ווי מע פֿרעגט מיך: פֿאַר וואָס דווקא "נעכטן, הײַנט, מאָרגן"?

אויב מיט אויפֿמערק באַטראַכטן די הײַנטצײַטיקע געשעענישן, אויב מען באַמיט זיך צו דערגרונטעווען צו זייער יסוד, געפֿינט מען, אַז דער הײַנט איז טיף אײַנגעוואָרצלט אין דעם נעכטן; מע זעט אויך, די צאַרטע שפּראָצן, וועלכע וועלן זיך אין גיכן צעוואַקסן, צעבליִען. צווישן די דאָזיקע דרײַ צײַט־אָפּשניטן עקזיסטירט אַ דיאַלעקטישע פֿאַרבינדונג, און מע קאָן ניט אָפּטיילן דעם הײַנט פֿונעם נעכטן, און אָפּרײַסן דעם מאָרגן פֿונעם הײַנט.

ס’רוישט אַרום אונדז דאָס הײַנטיקע לעבן. ערגעץ אין אַ שטוב, מיט דער הילף פֿון די עלטערן, טוט אַ קינד זײַן ערשטן שפּאַן. מיט דער הילף פֿון די לערער, הייבן די תּלמידים אָן אין די שולן צו לייענען, די סטודענטן אין די אוניווערסיטעטן — לאָזן זיך אין וועג אַרײַן אויף צו באַהערשן די שפּיצן פֿון וויסנשאַפֿט. ערגעץ אין אַ שפּיטאָל גרייט זיך אַ כירורג צו אַן אָפּעראַציע. אין אַ ייִדישן טעאַטער הייבט מען אויף דעם פֿאָרהאַנג...

עס זענען פֿאַראַן פֿיל טעמעס, וועגן וועלכע מע קאָן שרײַבן. עס וויל זיך אָבער אין יעדער אַרומיקער דערשײַנונג זען אַן אָפּשײַן פֿון דעם טאָג; דעם נעכטיקן און אַן אויפֿשטײַג פֿון אַ טאָג אַ נײַעם.

מײַן טאַטע ע"ה האָט שרעקלעך פֿײַנט געהאַט לעוו מעכליסן. אויף וויפֿל איך געדענק, האָט ער אים באַזונדערס ניט געקענט מוחל זײַן די טויזנטער אומגעקומענע רויטאַרמייער אין דער שלעכט-דורכגעטראַכטער מיליטערישער אַוואַנטורע אין יאָר 1942 אין קרים. מעכליס האָט דעמאָלט קאָמאַנדעוועט מיט אַלע קאָמיסאַרן אין דער רויטער אַרמיי, און מײַן טאַטע איז געווען איינער פֿון זיי; פֿון אַ נידעריקן ראַנג, טאַקע אין אַ קאָרפּוס, וואָס האָט אין קרים פֿאַרלוירן אַ גרויסן טייל פֿון זײַנע מיליטער־לײַט. אַ סבֿרא, אַז קיין פּאָפּולערע פֿיגור איז דער מענטש, וואָס איז געשטאַנען בראָש אַלע קאָמיסאַרן, ניט געווען. בכלל, מעכליס איז אַרײַן אין דער געשיכטע ווי איינער פֿון די מיאוסטע פֿיגורן אין סטאַלינס סוויטע.

אָבער לאָמיך אָנהייבן פֿון סאַמע אָנפֿאַנג. איך האָב זיך דערמאָנט וועגן מעכליסן, ווײַל מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק האָב איך אין אַ ביכער־קראָם דערזען און געקויפֿט אַ בוך וועגן אים: "מעכליס. דער שאָטן פֿונעם פֿירער" (Мехлис. Тень Вождя), אָנגעשריבן דורך יורי רובצאָוו, אַ רוסישן מיליטער-היסטאָריקער. און ס’איז טאַקע אַ בוך, וואָס איז פֿול מיט כּלערליי מיליטערישע פּרטים, וועלכע אינטערעסירן מיך דווקא אַ סך ווייניקער ווי די פּערזענלעכקייט גופֿא פֿון דעם דאָזיקן מענטש — לעוו מעכליס (1889—1953).

די טעג בין איך אַוועק זען אַ מוזיקאַלישע אויפֿפֿירונג געווידמעט דעם באַרדיטשעווער רבין, ר׳ לוי־יצחק. איז ערשטנס, וועל איך אײַך באַקענען מיט לוי־יצחקן גופֿא, און נאַכער צוטרעטן צו דער פּיעסע. דער באַרדיטשעווער פֿלעגט זאָגן אַמאָל:

און אַזוי ווי לוי־יצחק פֿלעגט זיך אויסטענהן מיטן רבונו־של־עולם אויף מאַמע־לשון, פֿלעגט ער אום ראָש־השנה דווקא צו אים רעדן מיט די ווערטער:

"רבונו־של־עולם! פֿאַר וואָס פֿירסטו זיך נישט אויף ווי אַ פּשוטער ייִד? ווען אַ פּשוטער ייִד פֿאַרלירט זײַנע תּפֿילין, הייבט ער זיי באַלד אויף און גיט אַ קוש. עם־ישׂראל זײַנען דאָך דײַנע תּפֿילין, זיי זײַנען אַראָפּגעפֿאַלן אויף דער ערד די לעצטע צוויי טויזנט יאָר, איז פֿאַר וואָס הייבסטו זיי נישט אויף, און פֿאַר וואָס ראַטעוועסטו זיי נישט פֿון זייער אָרעמקייט?"

צום אַלעם ערשטן איז לוי־יצחק געבוירן געוואָרן אין יאָר 1740 און אַוועק פֿון דער וועלט אין 1809. ער איז אויך געווען באַרימט אונטערן נאָמען "דערבאַרעמדיקער," זוכנדיק אין מענטשן זייער צד פֿון גוטסקייט. און אַזוי ווי ער האָט אָפֿט גערעדט און אויסגעטענהט זיך מיט גאָט, האָט מען אים אויך גערופֿן "דער סניגור," דער פֿאַרטיידיקער פֿון פֿאָלק ישׂראל, איינער וואָס שטעלט זיך אײַן פֿאַר ייִדן. רבי לוי־יצחק האָט זיך באַרימט געמאַכט מיט זײַנע אויסטענהנישן מיטן רבונו־של־עולם. ער האָט עס געטאָן אויף דער שפּראַך פֿון פֿאָלק — ייִדיש. ער פֿלעגט זיך ווענדן צו גאָט און קלאָגן בזה־הלשון:

טײַערע חזנטע,

איך טראָג! מײַן מאַן און איך דערוואַרטן באַלד אונדזער ערשט קינד, און זיצן ווי אויף שפּילקעס. מיר ביידע האָבן דערפֿאַרונג בײַם ניאַנטשען און אויפֿהאָדעווען עופֿעלעך און קליינע קינדער. מיר האָבן אויך נישט קיין מורא פֿאַר פּראָבלעמען, וואָס קענען פּלוצעם אויפֿקומען. פֿון דעסטוועגן וויל אונדז כּסדר יעדער גיבן אַן עצה — משפּחה, פֿרײַנד, באַקאַנטע — סתּם מענטשן אויף דער גאַס אין אונדזער געגנט. יעדער זאָגט אונדז וועלכע פּראָדוקטן מיר זאָלן קויפֿן, וואָס מע זאָל טאָן ווען דאָס קינד וויינט, און נאָך און נאָך. מיט איין וואָרט, דער קאָפּ דרייט זיך פֿון די אַלע עצות וואָס מיר מוזן אויסהערן. זאָל איך זיי זאָגן "אַ שיינעם דאַנק, ניין!" — ווען מע וויל אונדז געבן אַן עצה?

שוין אַ היפּש ביסל צײַט וווין איך אין צוויי וועלטן: אין ענגלאַנד און אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. אין ביידע לענדער רעדט מען ענלעכע שפּראַכן — איין מין ענגליש און אַן אַנדער מין ענגליש. אויף די לינגוויסטישע אונטערשיידן האָב איך כּמעט אין גאַנצן אויפֿגעהערט צו רעאַגירן. עפּעס אַזוינס איז דאָך געווען אויך אין מײַנע קינדער־יאָרן, ווײַל אַ טייל פֿון אונדזער משפּחה, ס׳רובֿ אַ ליטווישע, האָט גערעדט אַן אוקראַיִנישן ייִדיש. אפֿשר צוליב דעם טאַקע בין איך גאָר ניט פּוריסטיש געשטימט. פֿאַרקערט, איך האַלט אַז אַן איבערגעטריבענער פּוריזם מאַכט די שפּראַך אָרעם. אָבער ניט דאָס בין איך אויסן.

עס זײַנען דאָ, פֿון דעסטוועגן, אַ סך אונטערשיידן צווישן מײַנע צוויי וועלטן, וואָס איך באַמערק און בלײַב ניט גלײַכגילטיק צו זיי. קודם-כּל, מאַכט מיך משוגע די וואַל-קאַמפּאַניע. ביז די וואַלן גופֿא איז נאָך אַ יאָר, אָבער די וואַל-קאַמפּאַניע גייט שוין אָן. נאָך מער: מיר דאַכט זיך, אַז זי פֿאַרענדיקט זיך בכלל ניט. עס שעפּט זיך אויס אַן עפּיזאָד, און עס הייבט זיך אָן גלײַך אַ נײַער. ס׳איז גענוג מיר אײַנצושליסן דעם "סי-ען-ען" צי נאָך עפּעס אַזוינס, ווי אויף מיר שיטן זיך אַרגומענטן פֿאַר דעם צד און קעגן דעם צווייטן צד. מענטשן האָבן אַ מלאָכה אַזאַ — אַ גוט באַצאָלטע, אַ פּנים — וואָס מיינט צו רעדן טאָג-אײַן, טאָג-אויס וועגן די קאַנדידאַטן און זייערע שאַנסן צו געווינען אָדער פֿאַרשפּילן. מע האַלטן אין איין ברײַען: ריטש פּערי אַהין, מיט ראָמני אַהער. די וואַלן זעען אויס ווי אַ מין ספּאָרט, און אַרום דעם ספּאָרט האָדעווען זיך מענטשן, וואָס קאָמענטירן דעם אָדער יענעם מאַטש, צי ער האָט זיך באַקומען אַ געלונגענער. ווי אין ספּאָרט, האָט די שפּיל נאָר צוויי קאָמאַנדעס אָדער פּאַרטייען, מישטיינס געזאָגט, ניט מער.