Video Banner
‫פֿון רעדאַקציע

בערך מיט אַ חודש צוריק האָט די מעדיאַ צעטראָגן איבער דער וועלט, בפֿרט דער ייִדישער וועלט, די אויספֿירן פֿון אַ פּרטימדיקן באַריכט וועגן אַנטיסעמיטיזם אין פֿראַנקרײַך. דער סך-הכּל פֿון דער פֿאָרשונג איז געווען אַזאַ: אַזוי גוט איז דער מצבֿ אין פֿראַנקרײַך שוין לאַנג ניט געווען. אין פֿאַרגלײַך מיטן יאָר 2010, איז פֿאַר אַ יאָרן אויף 16 פּראָצענט געפֿאַלן די צאָל אַנטיסעמיטישע געשעענישן. קאָמענטאַטאָרן פֿון דעם באַריכט האָבן געלויבט די פּאָליציי, ריכטער, לערער און היסטאָריקער פֿאַר זייער בײַטראָג אין אונטערהאַלטן אַ מער אָדער ווייניקער נאָרמאַלע געזעלשאַפֿטלעכע טעמפּעראַטור אין דעם לאַנד, וואָס האָט די גרעסטע אין אייראָפּע ייִדישע באַפֿעלקערונג — אַרום 500 טויזנט נפֿשות.
דעם 19טן מאַרץ האָט מאָהאַמעד מעראַה, דער 23־יאָריקער פֿראַנצויז פֿון אַן אַלזשירישן אָפּשטאַם, אָנגעמאָלט אַ בלוטיקן פֿראַגע-צייכן צו אָט דעם באַריכט. פֿאַר אַן אָביעקט, שוין דריטן אין זײַן קאַמפּאַניע פֿון טעראָר (תּחילת איז ער געווען אויף אַ געיעג אויף מיליטערלײַט), האָט ער אויסגעקליבן אַ ייִדישע שול אין טולוז, דער דריט-גרעסטער שטאָט אין לאַנד. לעבן דער שול האָט מעראַה דערהרגעט איינעם פֿון די לערער און דרײַ תּלמידים. דער טולוזער ייִדישער ייִשובֿ פֿון 14 טויזנט נפֿשות שטאַמט, דער עיקר, פֿון די אַראַבישע לענדער.
איצט רעדט מען שוין וועגן דער פּאָליציי אַנדערש, מע לויבט זי ניט. פֿאַרקערט, מע האָט באַרעכטיקטע טענות צו איר פֿאַר ניט רעאַגירן גיכער און בעסער אויף די פֿריִערדיקע מעשׂים-רעים פֿון דעם זעלביקן מאָהאַמעד מעראַה. עס לאָזט זיך אויס, אַז די רייד גייט ניט וועגן עפּעס אַ פּנים-חדשות. אַ קרימינעלער טיפּ, האָט מעראַה אויך געוויזן קלאָרע סימנים פֿון פֿונדאַמענטאַליסטישער ראַדיקאַליזאַציע, האָט, כּלומרשט ווי אַ טוריסט, באַזוכט פּאַקיסטאַן און אַפֿגאַניסטאַן, און איז אַפֿילו געווען אַרעסטירט אין אַפֿגאַניסטאַן דורך די אַמעריקאַנער. ער איז געווען אויף דער רשימה פֿון די לײַט, וואָס מע האָט ניט געטאָרט אַרײַנלאָזן אין קיין אַמעריקאַנער עראָפּלאַן.


ליטעראַטור

צייכענונג פֿון חיים גראָס

אַ מעשׂה מיט רגל־געלט, וואָס דער גבֿיר האָט געשיקט דעם רבֿ

אין אַ שטעטל אין דער אַלטער היים איז געווען אַ רבֿ, אַן איש־תּמים. ער איז געזעסן יום־ולילה און האָט עומק געווען אין תּורה. קיין שׂכירות האָט ער נישט באַקומען. ווילט איר דאָך וויסן אַוודאי פֿון וואָס ער האָט געצויגן זײַן ביסל חיונה? איז אַזאַ מעשׂה: די רביצין האָט אונטערגעהאַנדלט. זי האָט פֿאַרקויפֿט הייוון די ווײַבער אויף שבת און יום־טובֿ. נאָר דאָס איז נישט געווען גענוג. און ס׳איז טאַקע געווען צרות. מ׳האָט נעבעך אונטערגעהונגערט צו ביסלעך. ייִדן האָבן געזען אַזאַ זאַך, האָט מען נישט געשוויגן, און די קהילה האָט באַשלאָסן, אַז איטלעכער באַלעבאָס זאָל געבן דעם רבֿ רגל־געלט. אַז סע קומט פֿאַר אַ יום־טובֿ, זאָל איטלעכער שיקן וויפֿל ער קען. אַ גבֿיר זאָל געבן אַ קערבל, אַ שיינער באַלעבאָס — אַ האַלב קערבל, אַ קרעמער — אַ גילדן, אַ בעל־מלאָכה — גריוונע, אַ צענער, אַ זעקסער. הכּלל, איטלעכער זאָל עפּעס געבן.
מאַכט זיך, אַז דער גבֿיר פֿאָרט אַוועק חנוכּה־צײַט וועגן מיסחר אין ווײַטע מקומות, און קומט צוריק אַהיים ערשט ערבֿ־פּסח. דערמאָנט ער זיך, אַז מע דאַרף שיקן דעם רבֿ רגל־געלט. ס׳איז טאַקע אַ ביסל שפּעט, נאָר שיקן דאַרף מען. און ער נעמט גלײַך פֿיר רובל, לייגט זיי אַרײַן אין אַ קופּערטע, און שרײַבט צו עטלעכע ווערטער: "איך שיק אײַך, רבי, פֿיר קערבלעך אַנטקעגן די פֿיר בנים פֿון דער הגדה". און ער רופֿט צו דעם משרת, גיט אים די קופּערטע, און הייסט אים דאָס אָפּטראָגן צום רבֿ.
אויפֿן וועג גיט דער משרת אַ קוק, אין דער קופּערטע ליגן פֿיר קערבלעך. טראַכט ער: ווען האָט דער רבֿ געזען אַזוי פֿיל געלט? ער וועט אַראָפּנעמען אַ קערבל פֿאַר זיך. נישקשה, דרײַ קערבלעך וועט אויך זײַן גענוג.


פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר

אַ חסידיש בלעטל פֿאַר קינדער זיך אויסצולערנען "די פֿיר קשיות" , באַקומען אין וויליאַמסבורג, ברוקלין
אַזוי פֿיל מינהגים זענען פֿאַרבונדן מיט פּסח, און פֿאַר יעדן מינהג קען מען געפֿינען מער ווי איין אויסטײַטש, איין סיבה, איין טעם, פֿאַר וואָס מע האַלט זיך בײַ דעם מינהג. די טעמים בײַטן זיך במשך פֿון דורות, און דער וואָס זאָגט, אַז מע טוט אַ מינהג צוליב בלויז איין סיבה, דאַרף אַרײַנקוקן אין די אַלטע מינהגים־ביכער צו פֿאַרשטיין ווי קאָמפּליצירט דער ענין איז באמת.
שבת־הגדול, דער שבת פֿאַר פּסח, האָט מען אין מײַן טאַטנס שטעטל, סערעט, אין דער בוקעווינע, זיך אָנגעטאָן אין אַלטע קליידער, און אָנגערופֿן דעם טאָג "שמאַטע־שבת". דער געדאַנק אַפּנים, איז געווען, אַז מע זאָל נאָך דעם טאָג זיך צוגרייטן אויף פּסח מיט נײַע קליידער, ריינע שטיבער און באַגריסן דעם יום־טובֿ מיט ריינקייט. פּסח איז דאָך אַ פֿרילינג־יום־טובֿ און די באַנײַוּנג פֿונעם יאָר ווערט פֿאַרבונדן מיט דער ייִדישער געשיכטע. בײַ די קריסטן איז אויך אַ מינהג פֿאַר זייער פֿרילינג־חגא — פּאַסכע ("איסטיער"), צו טראָגן נײַע קליידער.
שבת־הגדול האַלט דער רבֿ אַ דרשה אין שיל וועגן דער גרויסער צאָל דינים פֿון פּסח. אין אַמעריקע איז דאָס אויך געווען אַ זעלטענע געלעגנהייט צו הערן אַ דרשה אויף ייִדיש, אַפֿילו דעמאָלט ווען אַלע אַנדערע וואָכן פֿון יאָר האָט מען שוין געדרשנט אויף ענגליש. לויטן "טעמי־מינהגים", האָט מען נאָך אַ טײַטש פֿאַר וואָס עס הייסט "שבת־הגדול", פּראָסט־פּשוט ווײַל "אין דעם דרשענען דויערט זייער לאַנג, דעריבער ווײַזט זיך אויס דער טאָג בײַ דעם פֿאָלק לאַנג און גרויס, מער ווי אַן אַנדער טאָג." נישט אַלע מאָל דאַרף מען האָבן אַ טיפֿן זינען צו יעדן מינהג.
לייענענדיק די מינהגים־ביכער געפֿינט מען אויך אויס אַלטע טראַדיציעס וואָס זענען נישט אַזוי באַקאַנט. לויטן "ספֿר מטעמים" עסט מען מילכיקס ערבֿ־פּסח. פֿאַר וואָס? "ווײַל מילעך מאַכט שווער דעם גוף און עס ברענגט שלאָף. וועט מען זיך אויסשלאָפֿן בײַ טאָג כּדי מען זאָל קענען בײַ נאַכט צום סדר זײַן וואַך".


ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

וועראַ אינבער.
"דער טויט פֿון דער לבֿנה".
מאָסקווע׃ "טעקסט", 2011

וועראַ אינבער געהערט צו דעם קלאַסישן קאַנאָן פֿונעם סאָוועטישן סאָציאַליסטישן רעאַליזם. פֿאַר אירע פּאַטריאָטישע לידער איז זי אין 1946 באַלוינט געוואָרן מיט דער סטאַלין־פּרעמיע. זי איז געווען אַן אַקטיווער פֿונקציאָנאַר אינעם אַפּאַראַט פֿונעם סאָוועטישן שרײַבער־פֿאַראיין, האָט זיך באַטייליקט אין אידעאָלאָגישע אַקציעס און קאַמפּאַניעס; און לאַנגע יאָרן האָט זי געלעבט מיטן שטענדיקן פּחד מצד אַן אַרעסט, ווײַל דערצו זײַנען געווען וואָגיקע סיבות.
ניט נאָר דאָס, וואָס זי האָט געשטאַמט פֿון אַ "בורזשואַזער" משפּחה און האָט געלעבט עטלעכע יאָר אין אויסלאַנד, וואָס דאָס אַליין וואָלט שוין געווען דיינו. זי האָט געהאַט אַנדערע "חטאָים" אויך׃ געדרוקט אירע זאַכן אין ארץ־ישׂראל, איבערגעזעצט פֿון ייִדיש, אָנגעשריבן דעם קאַפּיטל וועגן אָדעס פֿאַרן "שוואַרצן בוך" פֿון גראָסמאַן און ערענבורג. אָבער דער סאַמע גרויסער חטא אירער איז געווען דער פֿאַקט, וואָס אירער אַ שוועסטערקינד פֿון דער מוטערס צד איז געווען לייב טראָצקי. אין זײַן יוגנט האָט טראָצקי געלעבט עטלעכע יאָר אין זייער משפּחה בעת זײַנע שטודיען אין אָדעס. שפּעטער האָט אינבער געווידמעט אים עטלעכע לידער.
אָבער אינבער האָט איבערגעלעבט אַלע רדיפֿות און גזירות און איז געשטאָרבן בשלום אין 1972 אינעם עלטער פֿון 82 יאָר. זי האָט אויך איבערגעלעבט איר טאָכטער און איר אייניקל. אינבער האָט באַשריבן איר סאָוועטישע דערפֿאַרונג אָפּגעהיט, אויף אַ מעטאַפֿאָרישן אופֿן׃ "איך האָב ניט געהאַט קיין מזל מיט מײַן ביאָגראַפֿיע. מײַנע סאָציאַלע וואָרצלען זײַנען ניט געווען שטאַרק גענוג, און איך בין ניט געווען בכּוח אַרויסצוזאַפּן פֿון מײַן באָדן אַלץ, וואָס זי וואָלט געקאָנט מיר געבן."


דאָס פּינטעלע ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון גענאַדי עסטרײַך

שלמה מיכאָעלס (אין מיטן) רעדט אין נאָמען פֿונעם "אַנטיפֿאַשיסטישן קאָמיטעט". שכנא עפּשטיין שטייט אויף רעכטס.
דער נאָמען פֿון שכנא עפּשטיין (1881—1945) איז בדרך-כּלל באַקאַנט יעדן מענטשן, וואָס קומט אין אַן ערנסטן באַריר מיט דער סאָוועטיש-ייִדישער געשיכטע, מיט דער געשיכטע פֿון דער אַמעריקאַנער קאָמוניסטישער באַוועגונג אָדער מיט ליטעראַטור-געשיכטע, באַזונדערס אין שײַכות מיט אַזעלכע שרײַבער ווי י. ל. פּרץ, אשר שוואַרצמאַן און יוסף אָפּאַטאָשו.
אין די היסטאָרישע סוזשעטן, מיט וועלכע איך אַליין האָב זיך באַשעפֿטיקט, האָט זיך עפּשטיין "באַוויזן" עטלעכע מאָל: ווי אַן ערנסטער ליטעראַטור-קריטיקער אין די יאָרן ערבֿ און בעת דער ערשטער וועלט-מלחמה, ווען ער האָט געוווינט אין אַמעריקע; ווי אַ בונדיסטישער טוער אין אוקראַיִנע אין די רעוואָלוציאָנערע יאָרן; ווי דער הויפּט-רעדאַקטאָר פֿון דער מאָסקווער ייִדישער קאָמוניסטישער צײַטונג "דער עמעס"; ווי אַ שליח פֿון קאָמינטערן, געשיקט אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן צו העלפֿן שטעלן אויף די פֿיס די ייִדישע קאָמוניסטישע באַוועגונג; ווי דער רעדאַקטאָר פֿון דעם כאַרקאָווער זשורנאַל "די רויטע וועלט"; ווי דער סעקרעטאַר פֿון דעם ייִדישן אַנטי-פֿאַשיסטישן קאָמיטעט און דער הויפּט-רעדאַקטאָר פֿון זײַן צײַטונג "אייניקייט". מע ציטירט אויך עפּשטיינס זכרונות וועגן דעם דיכטער וולאַדימיר מאַיאַקאָווסקי — זיי האָבן פֿאַרבראַכט צוזאַמען עפּעס אַ צײַט אין זומער 1925, בשעת מאַיאַקאָווסקיס נסיעה קיין אַמעריקע.
קיין אַמעריקע איז עפּשטיין צום ערשטן מאָל אָנגעקומען אין יאָר 1909. צו יענער צײַט איז ער שוין געווען אַן אויסגעפּרוּווטער טוער פֿון "בונד", געזעסן אַ פּאָר מאָל אין תּפֿיסה. דערנאָך האָט מען אים פֿאַרשיקט אין צפֿון-רוסלאַנד, פֿון וואַנען ער איז אַנטלאָפֿן קיין אויסלאַנד. עפּעס אַ צײַט האָט ער געוווינט אין מערבֿ-אייראָפּע, געאַרבעט אין דער סבֿיבֿה פֿון אַנדערע רוסישע עמיגראַנטן. ער האָט אויך געמאַכט ערשטע פּרוּוון אין ליטעראַרישער טעטיקייט, געמאַכט ליטעראַרישע איבערזעצונגען פֿון רוסיש אויף ייִדיש.


פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין דער פֿריִערדיקער פּרשה האָבן מיר אָנגעהויבן צו באַטראַכטן דעם לייטמאָטיוו פֿונעם חומש "ויקראָ". אין פֿאַרגלײַך מיט די ערשטע צוויי טיילן פֿון דער תּורה, וווּ עס גייט אַ רייד וועגן דעם אַלגעמיינעם וועלט־באַשאַף און דער סאָציאַלער אַנטוויקלונג פֿונעם ייִדישן פֿאָלק בפֿרט, און פֿון דער מענטשלעכער געזעלשאַפֿט בכלל, קאָן מען אָפּטײַטשן דעם איצטיקן, דריטן חלק, ווי אַ דערציילונג וועגן דעם אינערלעכן "בראשית" פֿון דער מענטשלעכער נשמה, וועלכע דערוועקט זיך פֿון איר שלאָף אין דער פֿינצטערניש פֿונעם גראָבן גשמיות, זיך צוהערנדיק צום ג־טלעכן רוף, וועלכער קומט פֿון איר טיפֿן עצם און ברענגט זי אַרויף, טראַנספֿאָרמירנדיק גשמיות גופֿא אין רוחניות.
אין דער אמתן, ווי עס ווערט דערקלערט אין קבלה און חסידות, איז דער חילוק צווישן גשמיות און רוחניות אַ רעלאַטיווער און אַ סוביעקטיווער. בעצם, ווי דער בעל־שם־טובֿ פֿלעגט זאָגן, איז ג־ט אַלץ און אַלץ איז ג־ט; סײַ די מאַטעריעלע וועלט, סײַ די העכסטע מדרגות פֿון רוחניות, זענען ג־טלעכע אַנטפּלעקונגען. אַ גײַסטיק דערהויבענער מענטש קאָן דערזען די הייליקע שכינה אין די גראָבסטע גשמיותדיקע זאַכן, און אַ פֿאַרגרעבטער מענטש קאָן אָפּטײַטשן, נעבעך, די העכסטע רוחניותדיקע אידעע אויף אַ פֿאַרדאָרבענעם גראָבן אופֿן.
אין דער הײַנטיקער פּרשה גייט אַ רייד ווײַטער וועגן די קרבנות. ווי מיר האָבן דאָס שוין באַהאַנדלט מיט אַ וואָך פֿריִער, איז דער עיקר־קרבן דאָס אייגענע מסירת־נפֿש און איבערגעגעבנקייט פֿונעם מענטש אַליין. הגם, ווי עס דערקלערן די מקובלים, פֿלעגן אין די גשמיותדיקע בהמות, וועלכע מע האָט מקריבֿ געווען אינעם בית־המיקדש, מגולגל ווערן מענטשלעכע נשמות, כּדי צו באַקומען זייער תּיקון דורכן קרבן, איז אָבער דער פּשוטער באַדײַט פֿון די קרבנות אַ פּסיכאָלאָגישער. דער טויט פֿון די בעלי־החיים האָט סטימולירט דאָס תּשובֿה־געפֿיל אינעם מענטש.