די מיצווה פֿון געדענקען

אָט זײַנען מיר אין חודש ניסן און גרייטן זיך צו פֿײַערן דעם יום־טובֿ פּסח, דעם זמן־חרותנו. פֿון די זעקס זכירות וואָס די חכמי־הקבלה האָבן באַשטימט וואָס אַ ייִד דאַרף דערמאָנען יעדן טאָג איז "למען תּזכּור את יום צאתך מארץ־מצרים כּל־ימי חייך" — דו זאָלסט דערמאָנען דעם טאָג פֿון דײַן באַפֿרײַונג (אַרויסגאַנג) פֿון מצרים אַלע טעג פֿון דײַן לעבן — די סאַמע ערשטע. אַזוי וויכטיק איז די געשעעניש ביז גאָר, אַז דער "אָנוכי" — דאָס ערשטע וואָרט פֿון די עשׂרת־הדיברות ווען דער אייבערשטער שטעלט זיך פֿאָר פֿאַר דעם פֿאָלק איז: "איך בין דײַן גאָט וואָס האָט דיך אַרויסגעצויגן פֿון מצרים". איז קיין וווּנדער ניט אַז די דראַמע פֿון יציאת־מצרים און דער מעמד הר־סיני זײַנען די הויפּט־עלעמענטן אין דעם פּראָצעס וואָס האָט פֿאַרוואַנדלט די שבֿטים אין אַ פֿאָלק. "היום הזה נהיית לעם לד’ אלוהיך" — הײַנטיקן טאָג ביסטו געוואָרן פֿאַר אַ פֿאָלק צו גאָט דײַן האַר (יהואש, דבֿרים כ״ז: 9). מיר לעבן איבער די דראַמע בײַם אָפּריכטן דעם סדר און זײַן מקיים די מיצווה פֿון דור צו דור מיט אַ פֿײַערלעכער שטימונג, גײַסטיקער דערהויבוננג און נאַציאָנאַלן שטאָלץ. די הגדה איז דאָס איינציקע רעליגיעזע בוך, וואָס איז ניט געחתמעט. מיר האַלטן אין איין רעדאַגירן, צוגעבן נײַע קאַפּיטלעך און פּירושים, ווײַל די דראַמע האָט זיך נישט געענדיקט. וועלכער פֿריִערדיקער דור פֿאַר אונדזער האָט דערפֿאַרן, איבערגעלעבט די שואה — דעם חורבן פֿונעם אייראָפּעיִשן ייִדנטום און דעם אויפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל?

Shalom Auslender.
Hope: A Tragedy. A Novel.
Riverhead, 2012

דער ערשטער ראָמאַן פֿונעם אַמעריקאַנער שרײַבער שלום אויסלענדער זעט אויס ווי אַ פּרוּוו אונטערצוציִען אַ סך־הכּל צו דער לעצטער תּקופֿה אין דער אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור. די דאָזיקע תּקופֿה קאָן מען באַשרײַבן ווי אַ "נאָך-קלאַסישע", וואָס איז געקומען נאָך דעם, ווי די קלאַסיקער, אַזעלכע ווי סאָל בעלאָו, פֿיליפּ ראָט, בערנאַרד מעלאַמוד האָבן געהאַט אָנגעשריבן זייערע וויכטיקסטע ווערק און אַנטדעקט פֿאַר דער וועלט דעם נײַעם אַמעריקאַנער ייִדישן העלד.
נאָך זיי איז געקומען אַ ייִנגערער דור׃ מײַקל שאַבאָן, דאַראַ האָרן, יונתן סאַפֿראַן־פֿאָער, נתן ענגלענדער, גערי שטיינגאַרטאַון. זיי האָבן אַרײַנגעבראַכט מער איראָניע און פֿאַנטאַזיע אין ליטעראַטור, געשאַפֿן אַ נײַעם מין העלד, אַ לײַכטזיניקן כּמו־אינטעליגענט, וואָס איז דער היפּוך צו די "ערנסטע" כאַראַקטערן פֿון זייערע פֿאָרגייערס.
אַזוי ווי אַנדערע יונגע "פּאָסט־קלאַסיקער", שפּילט זיך אויסלענדער מיט כּלערליי קולטורעלע קלישעען פֿון אַמעריקאַנער ייִדנטום. זײַן ראָמאַן איז דורכגעזאַפּט מיט ליטעראַרישע רמזים און אַסאָציאַציעס, אָבער זיי שפּילן אַ ריין איראָנישע ראָלע. דאָס בוך איז איינצײַטיק אי אַ פּאַראָדיע אויף דער אַמעריקאַנער־ייִדישער ליטעראַטור, אי אַ מין פֿילאָסאָפֿישער משל וועגן דעם מיין פֿון לעבן און טויט, אָבער אָט די ביידע אַספּעקטן לאָזן זיך ניט צעטיילן.

די לעצטע צוויי טעג פֿון פּסח זענען פֿאַרבונדן מיט קריעת־ים־סוף — דער עיקר־נס פֿון יציאת־מצרים. ווען די ייִדן זענען אַרויס פֿון מצרים, האָט פּרעה באַשלאָסן זיי ווידער צו פֿאַרשקלאַפֿן.
דעם זיבעטן טאָג נאָכן אַנטלויפֿן, זענען די ייִדן צוגעקומען צום ברעג פֿונעם ים־סוף. פּרעהס אַרמיי האָט זיי נאָכגעיאָגט, נאָר ס׳איז געשען אַ גרויסער נס. די וואַסערן האָבן זיך געשפּאָלטן, און די ייִדן זענען אַריבער אויף דער אַנדערער זײַט פֿונעם ים, און האָבן זיך ענדגילטיק באַרפֿרײַט פֿון זייערע פֿאַרשקלאַפֿער.
צוליב דער וויכטיקייט פֿונעם דאָזיקן נס, ווערן די לעצטע צוויי טעג פֿון פּסח פֿאַררעכנט פֿאַר אַ ספּעציעלן יום־טובֿ. מע קאָן זאָגן, אַז די פּסח־נאַכט סימבאָליזירט דעם אָנהייב פֿון גאולת־מצרים, דער חול־המועד — דעם פּראָצעס פֿון באַפֿרײַונג, און די לעצטע צוויי טעג — דעם קולמינאַציע־מאָמענט, דער סוף פֿון דער "מיסטישער רעוואָלוציע", בעת וועלכער די ייִדן האָבן זיך פֿאַרוואַנדלט פֿון אַ גרופּע דערנידעריקטע שקלאַפֿן אין אַ פֿרײַ פֿאָלק — אין אַ געזעלשאַפֿט פֿון "בני־מלכים", ווי יעדער מענטש פֿילט זיך אומאָפּהענגיק און חשובֿ ווי אַ פּרינץ.
די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן מיר באַהאַנדלט דעם נאָמען פֿונעם הײַנטיקן יום־טובֿ, וועלכער איז מרמז אויף דעם ענין פֿון "תּיקון־הדיבור". די מקובלים אינטערפּרעטירן דאָס וואָרט "פּסח" ווי "פּה סח" — "דאָס מויל, וואָס האָט געשמועסט". להיפּוך, קאָן מען פֿאַרשטיין דאָס וואָרט "פּרעה", אויב מע רוקט דעם אות "הא" אויף אַן אַנדער אָרט, ווי "פּה רע" — "אַ שלעכט מויל".