אָבער מיר וועלן אַלע געדענקען:
אָט די שיינע מיט די שיינע האָר —
ווײַל די פֿרײַנדשאַפֿט וועט קיינמאָל
ניט לאָזן אונדזער האַרץ צו פֿאַרגעסן.
אַ ליבע פֿאַרהייליקט אין בלוט
וועסט זיך אומקערן צו זײַן צווישן אונדז און בליִען.

אָט די ווערטער פֿון "שיר הרעות" (דאָס ליד פֿון פֿרײַנדשאַפֿט) פֿון דעם העברעיִשן דיכטער חיים גורי, איבערגעזעצט אויף ייִדיש, סימבאָליזירן אין דער מיטאָלאָגיע פֿון ישׂראל די ווערטן פֿון "דור תּש״ח". דער דור וואָס האָט געקעמפֿט סײַ קעגן די ענגלענדער, סײַ קעגן די אַראַבער און סײַ (ווען עס רעדט זיך וועגן פּלמ״חניקעס) קעגן די ייִדן פֿון די אַנדערע ציוניסטישע פֿראַקציעס; יענער דור האָט אויך געגרינדעט מדינת-ישׂראל.
אָבער וואָס געשעט מיט יאָרן שפּעטער, ווען מע עלטערט זיך, און מע קריכט אַראָפּ "פֿון דער בינע"; ווען מע פֿאַרגעסט אין דיר און אין די דערגרייכונגען פֿון דײַן דור? די יונגע הייבן אָן אין דײַנע אויגן אויסצוזען ווי אַ באַנדע פֿון פֿריש־אָפּגעבאַקענע, אומדאַנקבאַרע שוויצערס, וואָס פֿילן גאָרניט, אַפֿילו ווען אויף דער גאַס פֿאָרן זיי אַרויף אויף אַן אַלטער פֿרוי. "נבֿלות!" — אַזוי רופֿט זיי דער הויפּט־העלד פֿונעם פֿילם, בשעת ער לייגט אַוועק אויפֿן טיש אַן אַלטע ביקס — "דאָס איז אַ מלחמה קעגן די וואָס האָבן פֿאַרגעסן, ווי אַזוי די מדינה איז געגרינדעט געוואָרן. קליינע פּישערס. זיי דאַרפֿן זיך אויסלערנען דרך-ארץ!"

Film Ahead of Time,
Director Bob Richman,
2010

דאָס היסטאָרישע בילד, וואָס מיר האָבן פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט, איז אין אַ היפּשער מאָס געשאַפֿן געוואָרן דורך די זשורנאַליסטישע באַריכטן און פֿאָטאָגראַפֿישע אימאַזשן. צווישן די חשובֿע זשורנאַליסטן פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט פֿאַרנעמט רות גרובער, וואָס האָט ניט לאַנג צוריק אָפּגעמערקט איר הונדערטסטן געבוירנטאָג, אַ ספּעציעל אָרט.

געבוירן אין ברוקלין אין אַ ייִדיש־רעדנדיקער משפּחה, האָט זי שוין צו פֿופֿצן יאָר אָנגעהויבן אירע קאָלעדזש־שטודיעס אינעם ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט. שפּעטער האָט זי זיך דערמאָנט, ווי אויף דער ערשטער לעקציע האָט דער פּראָפֿעסאָר פֿון דײַטש געמאַכט אַ ספּעציעלע דערקלערונג פֿאַר די ייִדישע סטודענטן: "אויב עמעצער פֿון אײַך האַלט, אַז דײַטש איז פּונקט דאָס זעלבע וואָס ייִדיש און עס וועט זײַן גרינג צו לערנען, האָט איר אַ טעות. אײַער קענטעניש אין ייִדיש קאָן קאַליע מאַכן אײַער דײַטש. דאָס בעסטע איז צו פֿאַרגעסן באַלד אַלץ, וואָס איר קענט אין ייִדיש!".

רות האָט זיך געחידושט׃ "ווי קאָן איך פֿאַרגעסן ייִדיש, וואָס איך האָב זיך געלערנט בײַ מײַן באָבען?" — אָבער אין גיכן האָט זי באַמערקט, אַז איר ייִדיש ווערט אַלץ מער דײַטשמעריש. אַזוי האָט זיך אָנגעהויבן איר ליבע מיט דער דײַטשער קולטור (און אויך מיט דעם פּראָפֿעסאָר פֿון דײַטש).

ש. אַנ־סקיס דראַמע "דער דיבוק" איז זיכער די פֿאַרשפּרייטסטע פּיעסע וואָס די ייִדישע דראַמאַטורגיע האָט געשאַפֿן. די דראַמע האָט מען נישט בלויז איבערגעזעצט אויף פֿאַרשיידענע שפּראַכן, נאָר אויך באַאַרבעט אין פֿאַרשיידענע טעאַטראַלישע זשאַנערן — אַ טאַנץ, אַן אָפּערע, אַ דראַמע פֿאַר בלויז צוויי כאַראַקטערן. לעצטנס איז צוגעקומען נאָך אַ באַאַרבעטונג פֿונעם קלאַסישן ווערק: פֿון דער אַמאָליקער אַמעריקאַנער טעלעוויזיע.

דאָס יאָר האָט "דער אַרכיוו פֿון אַמעריקאַנער טעלעוויזיע" אָנגעהויבן אַרויסלאָזן אַלטע טעלעוויזיע־פּראָגראַמען פֿון די 1950ער יאָרן אין אַ ווידעאָ־קאָמפּאַקטל־פֿאָרמאַט. צווישן די נײַע ווידעאָ־קאָמפּאַקטלעך האָט מען אויך אַרויסגעגעבן צוויי פּיעסעס אויף ייִדישע טעמעס פֿון דער פּראָגראַם־סעריע "די דראַמע פֿון דער וואָך": די ערשטע — "די וועלט פֿון שלום־עליכם"; און די צווייטע — "דער דיבוק", רעזשיסירט פֿונעם יונגן, אָבער שפּעטער מער באַקאַנטן, סידני לומעט, באַאַרבעט פֿון יוסף ליס, מיט די אַקטיאָרן קאַראָל לאָרענץ, טעאָדאָר ביקעל און לודוויג דאָאַט.

פּראָגראַמען וועגן ייִדן, אָדער מיט אַ ייִדישן טעם, האָט מען אַ סך זעלטענער געזען אויף טעלעוויזיע אין די 1950ער יאָרן אין פֿאַרגלײַך מיט די 1960ער און 1970ער יאָרן, ווען דער ייִדישער הומאָר האָט ממש דאָמינירט אין דער אַמעריקאַנער פּאָפּולערער קולטור. דערפֿאַר איז וויכטיק צו זען די אַלטע סעריעס פֿון דער תּקופֿה, ווײַל זיי גיבן אונדז אַן אַרײַנבליק אין דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט פֿון יענער צײַט און ווי אַזוי די ייִדן האָבן געוואָלט, אַז אַמעריקע זאָל באַטראַכטן און אָפּשאַצן ייִדישקייט און די ייִדישע געשיכטע, געציילטע יאָרן נאָכן חורבן פֿון די ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע.

די צווייטע, פֿאַרברייטערטע און באַנײַטע אויפֿלאַגע פֿון י. האָבערמאַנס געשיכטע פֿונעם ייִדישן פֿילם "די בריק פֿון ליכט" איז אַ שיינע מתּנה פֿאַר אַלע ליבהאָבער פֿון ייִדישער קולטור. ווי אַ צוגאָב צו דעם בוך באַקומט מען אַ ווידעאָדיסק, וואָס אילוסטרירט דעם טעקסט מיט בילדער און אויסשניטן פֿון פֿילמען.

די ערשטע אויפֿלאַגע איז דערשינען ווי אַ באַגלייטונג־באַנד צו דעם ייִדישן פֿילם־פֿעסטיוואַל, וואָס איז פֿאָרגעקומען אינעם ניו־יאָרקער מוזיי פֿאַר מאָדערנער קונסט אין 1991. דעמאָלט האָט דער ברייטער עולם באַקומען, נאָך אַ לאַנגער הפֿסקה, אַ מעגלעכקייט צו זען אַלטע ייִדישע פֿילמען, דאָס רובֿ געמאַכט אין די 1920ער און 1930ער יאָרן; אייניקע פֿון זיי האָט מען שוין לאַנג געהאַלטן פֿאַר פֿאַרלוירענע.

לעצטנס האָבן זיך אויף דער אינטערנעץ באַוויזן דרײַ קורצע פֿילמען אויף ייִדיש, געשאַפֿן פֿון סטודענטן פֿון אַ קינאָ־שול אין ירושלים. הגם די פֿילמען זענען פּראָדוצירט געוואָרן צווישן די יאָרן 2000 און 2003, זענען זיי איצט צום ערשטן מאָל צוטריטלעך פֿאַר יעדן איינעם.
די שול, "מעלה", איז די איינציקע קינאָ־שול פֿאַר פֿרומע ייִדישע סטודענטן אויף דער וועלט, און איר ציל, לויט דער וועבזײַט, איז צו אינספּירירן די פֿילמאָגראַפֿן צו שאַפֿן ווערק אויפֿן סמך פֿון זייער רעליגיעזער, עטנישער און ישׂראלדיקער קולטור־ירושה. לויט די תּקנות פֿון דער שול, טאָר זיך אין די פֿילמען נישט געפֿינען קיין נאַקעטקייט, גראַפֿישע בלוט־פֿאַרגיסונג אָדער ניבול־פּה. בדרך־כּלל, זענען די פֿילמען צווישן 25 און 35 מינוט לאַנג.
זינט די שול איז געגרינדעט געוואָרן אין 1989, האָבן אַ צאָל פֿון די פֿילמען פּראָדוצירט אין "מעלה" געוווּנען פּריזן און געוויזן געוואָרן אין מער ווי 70 ישׂראלדיקע און אינטערנאַציאָנאַלע קינאָ־פֿעסטיוואַלן, צווישן זיי: דער "טרײַבעקאַ־פֿילם־פֿעסטיוואַל" אין ניו־יאָרק; דער ישׂראלדיקער פֿילם־פֿעסטיוואַל אין אַמסטערדאַם, און דער "פֿעסטיוואַל פֿון קורצע פֿילמען" אין האַמבורג.
די ווערק פֿון די סטודענטן זענען געלויבט געוואָרן פֿאַר זייער שאַפֿערישקייט בײַם באַהאַנדלען קאָנטראָווערסאַלע רעליגיעזע און מאָראַלישע פֿראַגעס, ווי אויך ענינים וועגן דער בײַטנדיקער ייִדישער און ישׂראלדיקער אידענטיטעט. די פֿילמאָגראַפֿן קומען אַרויס, בדרך־כּלל, פֿון מאָדערן־פֿרומע משפּחות, אָבער די אַקטיאָרן זענען אַלע סעקולער, האָט איבערגעגעבן עינת קאפּח, די דירעקטאָרין פֿון אינטערנאַציאָנאַלע באַציִונגען בײַ "מעלה". "מע באַצאָלט די אַקטיאָרן זייער ווייניק, און אָפֿט מאָל — אין גאַנצן נישט, אָבער זיי טוען עס ווײַל זיי שאַצן אָפּ דעם קוראַזש פֿון די פֿילמאָגראַפֿן אין באַהאַנדלען אַזוינע סענסיטיווע טעמעס."
נאָך מער אינטערעסאַנט איז, וואָס במשך פֿון די פֿאַרגאַנגענע 10 יאָר, זענען דרײַ פֿון די פֿילמען, געשאַפֿן פֿון די סטודענטן, געווען אויף ייִדיש: "אשת־כּהן" (2000), "אליוקים" (2002) און "אַ מעשׂה" (2003).

וואָס טראַכט מען צום אַלעם ערשטן, ווען מען הערט דעם נאָמען "נטורי־קרתּא"? דורכויס אַנטי-ציוניסטיש, פֿאַררעטערס, קאַריקאַטורן פֿון פֿרומע ייִדן, חבֿרים פֿון דעם ימח-שׁמוניק אַכמאַדינעדזשאַד, אָדער פּשוט אַ באַנדע משוגעים, וואָס זאָגן זיך אָפּ שוין לאַנגע יאָרן אַראָפּצוקריכן פֿונעם דאַך?

אַלע ענטפֿערס זענען די געוויינטלעכע ריכטיקע ענטפֿערס, אָבער לויט דעם דאָקומענטאַר־פֿילם, וואָס מע האַלט בײַם פֿאַרענדיקן, זענען עפּעס אָט די חסידים אינגאַנצן גאָר אַנדערש. זיי קומען אַרויס אינעם פֿילם ווי אַ מין מענטשן־רעכט גרופּע, וואָס איז באַזאָרגט מיט די רעכטן פֿון די פּאַלעסטינער און צילעוועט מסביר צו זײַן פֿאַר דער וועלט דעם גרויסן חילוק צווישן "עכטער ייִדישקייט" און ציוניזם.

דער פֿילם דערמאָנט ניט, למשל, זייערע וואַרעמע באַציִונגען מיט יענעם איראַנישן פֿירער, עפּעס וואָס אַפֿילו אַנטי-ציוניסטישע גרופּעס ווי סאַטמאַר האָבן לגנאַי אָפּגעשאַצט. העטער טענצער, די רעזשיסאָרין פונעם פֿילם טענהט, אַז "דער פֿילם פֿאָקוסירט זיך טאַקע אויף די באַציִונגען פֿון נטורי־קרתּאניקעס מיט פּאַלעסטינע און פּאַלעסטינער, אָבער ער באַהאַנדלט אויכעט זייער אַרבעט ווי אַקטיוויסטן, וואָס פּרוּוון צו שאַפֿן בריקן מיט דער גאַנצער מוסולמענישער און אַראַבישער וועלט. זיי האַלטן זיך אָן אין דער געשיכטע פֿון אַ בשותּפֿותדיק לעבן צווישן ייִדן און מוסולמענער (פֿאַר 1948). בעת זיי שמועסן מיט די אַראַבער און מוסולמענער, דערמאָנען זיי דאָס דאָזיקע בשותּפֿותדיק לעבן, ווען ס׳איז געווען אַ מין שלום און מע האָט געלעבט ווי שכנים; דער ענין פֿון נאַציאָנאַליזם האָט נאָך ניט עקזיסטירט. ווען זיי האָבן געלעבט אונטער סעקולערע אָדער ניט-ייִדישע ממשלות, איז געווען קאָ-עקזיסטענץ."

עס איז ניט צופֿעליק, אַז וואַדים יענדרייקאָס נײַער דאָקומענטאַר "די פֿרוי מיט פֿינף העלפֿאַנדן" וועגן אַ זיבן-און-אַכציק־יאָריקער איבערזעצערין פֿון רוסיש אויף דײַטש, הייבט זיך אָן מיט אַ בילד פֿון אַ באַן, וואָס פֿאָרט איבער אַ בריק. בעת די קליינע ליכטלעך שימערירן דורך די פֿענצטער פֿון דער באַן, הערט מען דעם קול פֿון דער העלדין פֿונעם פֿילם, סוועטלאַנאַ גײַער׃ "טײַערער פֿרײַנד, זעסטו דען נישט, אַז אַלץ וואָס מען זעט מיט די אויגן, איז בלויז אַן אָפּשפּיגלונג פֿון דעם אומזעיִקן? טײַערער פֿרײַנד, הערסטו דען נישט, אַז דער לעבנס־אָפּקלאַנג איז נאָר אַ ווידערקול פֿון די אַריבערשטײַגנדיקע האַרמאָניעס? טײַערער פֿרײַנד, פֿילסטו דען נישט, אַז גאָרניט עקזיסטירט ניט אין דער וועלט, אַהוץ דעם, וואָס איין האַרץ רעדט צו אַן אַנדערן, אָן ווערטער?"

זי לייענט אַן אויסצוג אין דײַטש, ווערטער וואָס זי האָט איבערגעזעצט פֿון רוסיש; ווערטער וואָס פֿאַרכאַפּן זי, ווײַל זיי האָבן אַ שײַכות צו זאָגן עפּעס אָן ווערטער, און דאָס פֿאַרשאַפֿט איר הנאה. אויב עפּעס ווערט געזאָגט אָן ווערטער, דאַרף מען עס ניט איבערזעצן.

סוועטלאַנאַ גײַער ווערט באַטראַכט צו זײַן דער בעסטער איבערזעצער פֿון רוסישער ליטעראַטור אויף דײַטש. אינעם טיטל פֿונעם פֿילם פֿאַררופֿט מען זיך אויף דאָסטאָיעווסקיס גרעסטע ליטעראַרישע ווערק וואָס גײַער האָט איבערגעזעצט. זי אַליין רופֿט יעדן באַנד — אַן "העלפֿאַנד".

וויפֿל פֿילמען, לידער, און קונסטווערק האָט מען שוין געווידמעט דער שטאָט פּאַריז און עס מאַכט ניט אויס, ווי אָפֿט מען טוט דאָס, בלײַבט תּמיד דער חשק צו האָבן נאָך מער. וווּדי אַלען מיינט זיכער אַזוי. ער, וואָס האָט געוואַנדערט אין זײַנע לעצטע פֿילמען איבער אייראָפּע, בפֿרט אין לֹאָנדאָן און באַרצעלאָנע, לכתּחילה, צוליב עקאָנאָמישע סיבות — האָט איצטער געמאַכט דעם פֿילם "האַלבע נאַכט אין פּאַריז" (Midnight in Paris). נאָר פֿונעם ערשטן אייבערפֿלאַכיקן קוק, קען מען באַקומען דעם רושם, אַז מען האָט צו טאָן מיט נאָך אַ פּשוטן לויב־געזאַנג צו איינער פֿון די באַליבטסטע שטעט אויף דער וועלט. אָבער די הויפּט־טעמע פֿונעם פֿילם איז אייגנטלעך ניט די ממשותדיקע שטאָט פּאַריז, נאָר "דער אימאַזש פֿון דער שטאָט", אויף אַן ענלעכן אופֿן ווי דן מירונס "דער אימאַזש פֿון שטעטל".

אין ניו־יאָרק האָט זיך דאָנערשטיק דעם 5טן מײַ געעפֿנט דער 25סטער ישׂראל־פֿילם־פֿעסטיוואַל וואָס וועט דויערן ביז מײַ 19, און אין דער זעלבער צײַט קומט ער פֿאָר אין מיאַמי און לאָס־אַנדזשעלעס. און ס׳איז ניט צופֿעליק, ווײַל די דרײַ אַמעריקאַנער שטעט זענען באַוווינט מיט דער גרעסטער ייִדישער און ישׂראלדיקער באַפֿעלקערונג.

דער פֿילם־אויסקלײַב איז גאָר אַ רײַכער און ער נעמט אַרײַן אי גרויסע קינאָ־ווערק, אי קליינע אומאָפּהענגיקע פֿילמען; אי פֿיקציע, אי דאָקומענטאַרן. מע וועט דאָרטן ווײַזן די סאַמע נײַע ישׂראלדיקע פֿילמען און איך קען עדות זאָגן, אַז ווי עס ווײַזט אויס, וועט דער פֿעסטיוואַל האָבן אַ גרויסן קאָמערציעלן דערפֿאָלג, וועדליק דעם פֿול געפּאַקטן גרעסטן זאַל, שבת־צו־נאַכטס, אינעם קינאָ־קאָמפּלעקס אויף דער אַפּער־וועסט־סײַד.

מיר איז שוין אויסגעקומען צו זען איין פֿילם פֿונעם רעזשיסאָר אבֿי נשר וואָס האָט מיך, ווי אַ חיפֿהער, זייער פֿאַראינטערעסירט צוליב דעם פֿאַקט, אַז דער גאַנצער סיפּור־המעשׂה געשעט אין חיפֿה בעת דעם הייסן זומער 1968, מיט די אַלע היסטאָרישע געשעענישן פֿון יענער צײַט אינעם הינטערגרונט. דער פֿילם הייסט אויף עבֿרית "פּעם הייתי" (אַמאָל בין איך געווען) אָבער אויף ענגליש האָט מען אים איבערגעזעצט ווי The Matchmaker (דער שדכן).

געהערט, אַז עס שפּילט אַזאַ פֿילם ווי "אַ מתּנה סטאַלינען", בין איך געווען אַ בעלנטע דאָס צו זען. מיר זײַנען אָנגעקומען אין קינאָ, ווען מען האָט געוויזן דעם פֿילם צום לעצטן מאָל. אָבער פֿאַר די, וואָס זײַנען גאַנצע שמעלקעס מיט דער אינטערנעץ, וועט עס זיכער נישט זײַן קיין מניעה.

דאָס לעצטע מאָל וואָס איך האָב געזען אַ פֿילם מיט קאַזאַכסטאַן, איז עס געווען נישט מער ווי אַן אָנשטעל, אַ מאַכערײַקע, אַ לאַכערײַקע מיט יאַשטשערקעס וווּ דער העלד פֿונעם פֿילם איז געווען נישט קיין אַנדערער ווי סאַשאַ באַראָן־כּהן, און דער פֿילם האָט געהייסן "באָראַט." אָבער דאָס מאָל איז עס געווען עכט, אַכצן קאַראַטיק, אין קאַזאַכסטאַן, איינע פֿון די רעפּובליקן אונטערן סאָוועטישן רעזשים און אונטער זייער לאַפּע.

דאָס יאָר איז 1949, ווען די סאָוועטן האָבן זיך נישט אויפֿגעהערט צו איזדיעקעווען איבער זייער באַפֿעלקערונג, און מיינט נישט, אַז דער דיקטאַטאָר פֿון ליביע, מואַמאַר קאַדאַפֿי, האָט דערפֿינדן דעם מיטל אויסצוראָטן די אייגענע בירגער. פֿאַר אונדזערע אויגן באַווײַזן זיך טאַקע וואַגאָנען, פּונקט אַזעלכע ווי די נאַציס האָבן גענוצט בײַם אָפּפֿירן די ייִדישע קרבנות קיין אוישוויץ, טרעבלינקע און אַ שלל מיט אַנדערע טויטלאַגערן. און ווי נאָר די איבערגעלאָדענע וואַגאָנען מיט מענטשן־פֿראַכט באַווײַזן זיך אין קאַזאַכסטאַן, באַפֿאַלן זיי אָרעמע און פֿאַרוואָרלאָזטע קינדער־יתומים, מיט קרוגן אין די הענט און זיי שרײַען:

Gainsbourg (Vie Heroique).
France, 2010

פֿאַר אַן אויסלענדער איז שווער תּופֿס צו זײַן דאָס חשיבֿות פֿון סערזש גיינסבור (1928—1991) פֿאַר דער פֿראַנצויזישער קולטור. ווען ער איז געשטאָרבן האָט דער דעמאָלטיקער פּרעזידענט פֿראַנסואַ מיטעראַן געזאָגט׃ "ער איז געווען אונדזער באָדלער, אונדזער אַפּאָלינער. ער האָט דערהויבן דאָס זינגליד אויף דער מדרגה פֿון קונסט." מיט וואָס זשע האָט אַ ניט־קיין־שיינער, שעמעוודיקער ייִדישער בחור, וואָס אַליין איז קיין מאָל ניט געווען זייער דערפֿאָלגרײַך ווי אַ זינגער, אַזוי אויסגענומען בײַ דעם פֿראַנצויזישן עולם?

וועגן דער מאָדנער ייִדישקייט, וואָס האָט זיך געשאַפֿן אין די סאָוועטישע באַדינגונגען, איז שוין ניט ווייניק געזאָגט געוואָרן. אַבֿרהם (אַרקאַדיוס) כּהן, דער היסטאָריקער פֿון רוסיש-ייִדישן עקאָנאָמישן לעבן, האָט געשריבן, אַז די סאָוועטיש-ייִדישע אידענטיטעט איז פֿאַרבליבן נאָר ווי עפּעס אַ מיטישע, כּמעט מיסטישע זאַך, וואָס דער אַרומיקער עולם האָט ניט געקענט פֿאַרשטיין און די ייִדן גופֿא האָבן עס שוין אויך ניט אימשטאַנד געווען צו באַגרײַפֿן. פּיאָטר ווײַל און אַלכּסנדר געניס, די היסטאָריקער פֿון סאָוועטישער קולטור, האָבן זיך האַלב-געוויצלט, אַז ייִדן זײַנען געווען שיִער ניט דער הויפּט-סוד, וואָס מע האָט אָפּגעהיטן אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד. מער עניגמאַטיש איז, אפֿשר, פֿאַרבליבן בלויז סעקס.