ווער עס קומט אויף ייִדישע אונטערנעמונגען אין ניו־יאָרק, זעט די פֿאָטאָגראַפֿקע דזשאָון ראָט בײַ דער אַרבעט. אָדער מיט איר ווידעאָ־אַפּאַראַט, אָדער מיט איר פֿאָטאָ־אַפּאַראַט, אָדער מיט ביידע, כאַפּט זי אָפּ די וויכטיקע מאָמענטן און די פּערזענלעכקייטן אויף אונדזער ייִדישער גאַס. ווער עס וויל וויסן, וואָס זי טוט מיט די אַלע פֿאָטאָגראַפֿיעס זאָל קומען די וואָך אינעם "ייִדישן קולטור־קאָנגרעס", 25 איסט 21סטע גאַס אין מאַנהעטן און זען אַן אויסקלײַב פֿון אירע בילדער פֿון דער ייִדישער קולטור־וועלט. עס זענען אַרויסגעשטעלט גרויסע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון באַקאַנטע פּנימער ווי מינאַ בערן, שפֿרה לערער, און אַנדערע פּאָרטרעטן, וואָס זי האָט פֿאָטאָגראַפֿירט מיט די וואַרעמסטע געפֿילן צו אירע סוביעקטן.

דעם 20סטן פֿעברואַר איז אין "יד־ושם", ירושלים, דערעפֿנט געוואָרן אַ נײַע אויסשטעלונג מיטן נאָמען "ברונאָ שולץ — וואַנט־מאָלערײַ אונטער צוואַנג". אין דער אויסשטעלונג זענען פֿאַראַן 3 וואַנט־מאָלערײַען, די לעצטע דרײַ שאַפֿונגען פֿון ברונאָ שולץ פֿאַר דעם, ווי ער איז דערמאָרדעט געוואָרן דורך אַן עס־עס־אָפֿיציר דעם 19טן נאָוועמבער 1942. די דאָזיקע מאָלערײַען ווערן אַרויסגעשטעלט פֿאַר אַן עולם צום ערשטן מאָל.

בײַ דער געלעגנהייט איז אין "יד־ושם" אונטערגעשריבן געוואָרן אַ הסכּם צווישן דעם וויצע־דירעקטאָר און פֿאָרזיצער פֿון דער אָפּטיילונג פֿאַר צענטראַל־אייראָפּע בײַם אויסערן־מיניסטעריום און דעם אַמבאַסאַדאָר פֿון אוקראַיִנע אין ישׂראל, בײַ דער אָנוועזנהייט פֿון וויצע־פּרעמיער־מיניסטער פֿון אוקראַיִנע.

דער נאָמען פֿון גיטל בראַון, אַ לאָנדאָנער קינסטלערין פֿון דער פֿרומער חסידישער געגנט סטעמפֿראָד־היל, באַווײַזט זיך אַלץ אָפֿטער אויף די זײַטן פֿון די גרעסטע ענגלישע צײַטונגען. זי האָט שוין אויסגעשטעלט אירע ווערק אין חשובֿע גאַלעריעס פֿון לאָנדאָן און ניו־יאָרק, און אין גיכן וועלן די ישׂראלים זען צוויי נײַע אויסשטעלונגען אירע. די ווערק פֿון בראַון קומען מיט פּערזענלעכע געשיכטעס, וואָס שפּילט הײַנט אַ וויכטיקע ראָלע אינעם מאַכן דעם קינסטלער דערפֿאָלגרײַך און פּאָפּולער בײַם ברייטערן עולם.

קיין אַנדערער ייִדישער שרײַבער האָט נישט איבערגעלאָזט אַזאַ השפּעה אויף דער אַלגעמיינער פּאָפּולער קולטור, ווי עס טראָגט אין זײַנע ווערק, שלום־עליכם. און וואָס איז דען דער חידוש: צי איז נישט געווען דער גאַנצער געדאַנק פֿון ניצן אַזאַ פּען־נאָמען, כּדי צו באַצייכענען דעם מחברס ציל פֿון ווערן אַ פּשוטער ייִד, נישט אַנדערש פֿון אַלע פֿאָלקס־טיפּן, וואָס ער האָט באַשריבן מיט זײַן פּען?

מיט אַ צײַט צוריק איז אין פּאַריז אַוועק פֿון דער וועלט דער ייִדישער קינסטלער יעקבֿ מאַרקעל — אַ מײַסטער פֿון פּאָרטרעטן, פּייסאַזשן און שטיללעבנס. לאָמיר, לשם הספּד, וועגן אים און זײַן קונסט, זאָגן אַ פּאָר ווערטער.

עפּעס האָט דער קינסטלער מאַרקעל נישט געהאַלטן פֿון דער הײַנטצײַטיקייט. אַ מהלך ווײַט איז ער געווען פֿון די אַלע “איזמען" פֿון דער הײַנטצײַטיקער קונסט.

די "מאָרגאַן־ביבליאָטעק" וואָס דער פֿינאַנציר־מאַגנאַט פּירפּאַנט מאָרגאַן (1837—1913) האָט געגרידנעט מיט הונדערט יאָר צוריק האָט זיך אָנגעהויבן ווי זײַן פּריוואַטע ביבליאָטעק, און איז געוואָרן אַ וויכטיקער פּריוואַטער מוזיי און אומאָפּהענגיקע פֿאָרש־ביבליאָטעק אין צענטער ניו־יאָרק. אין 1924 האָט זײַן זון דזשאַק איבערגעמאַכט די ביבליאָטעק, און זי געמאַכט פֿאַר אַן עפֿנטלעכער אינסטיטוציע.

לעבן דעם "קאָלומבוס־קרײַז" אין מאַנהעטן האָט זיך מיט עטלעכע יאָר צוריק שטילערהייט געעפֿנט אַ קליינער מוזיי — "דער מוזיי פֿאַר ביבלישער קונסט" — מיטן שליחות אַרויסצוהייבן די פֿאַרשיידענע פֿאַרבינדונגען צווישן קונסט, רעליגיע און דער ביבל — וואָס פֿאַר די גרינדער, נעמט אַרײַן סײַ דעם ייִדישן תּנ״ך, סײַ דעם קריסטלעכן "נײַעם טעסטאַמענט". לויט זייער פּירסום ווילן זיי "פֿאַרבינדן די באַקאַנטע רעליגיעזע אימאַזשן מיט זייערע געשיכטעס, נישט נאָר קוקן אויף דער קונסט עסטעטיש, נאָר אויך באַטראַכטן זי דורך די פּערספּעקטיוון פֿון מינהג, לעבן־שטייגער, קולטורעלן קאָנטעקסט, פֿונקציע און דעם באַטײַט פֿונעם ווערק, ווען עס איז געשאַפֿן געוואָרן.

דער ייִדישער בית-עולם לעם לענינגראַד.
אַ קרומער פּלויט פֿון צעפֿוילטער פֿאַנערע.
הינטער דעם פּלויט ליגן נאָכ׳נאַנד
יוריסטן, הענדלער, מוזיקאַנטן, רעוואָלוציאָנערן.

...

ניט געדענקט און ניט פֿאַרגעסן.
גאָרניט און אַלצדינג.

דאַכט זיך, וואָס מיינט אַ ווינקל טעלערס און וואַזעס. קומט חגי שׂגבֿ (כאַגאַי סעגעוו), דער קוראַטאָר פֿון דער אויסשטעלונג, אַליין אַ לייטער־קוראַטאָר פֿון ישׂראל־קונסט, ווי אויך אַ ראַטגעבער איבער אַרכעאָלאָגישע און אַרכיטעקטור־פּראָיעקטן, און שטעלט אײַן אַ סדר אויף דעם צעפּראַלטן קעראַמישן געביט.

דווקא ווײַל דער קוראַטאָר קומט נישט פֿון דעם דאָזיקן צווײַג און האָט נישט קיין פּרעטענזיעס מ'זאָל אים אָננעמען ווי אַ געניטן קענער אין דעם ספּעציפֿישן קעראַמישן פֿעלד, האָט ער אין זײַנע ערשטע שריט נאָכן באַקומען די שטעלע, זיך גענומען פֿאַראינטערעסירן אין די קינסטלער, וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט דעם.

ווייניק ווער וועט הײַנט פֿאַרחידושט ווערן פֿון דעם, וואָס אין אַ סינאַגאָגע קאָן דורכגעפֿירט ווערן אַן אויסשטעלונג פֿון אַ ייִדישן מאָלער. די סינאַגאָגעס, אָדער ווי מע רופֿט זיי אין אַמעריקע, "דזשויִש־סענטערס", זײַנען אויפֿגעהערט געוואָרן צו זײַן בלויז גײַסטלעכע ערטער, וווּ מע דאַוונט נאָר. אין אַ סך שילן פֿון ניו־יאָרק קומען פֿאָר געזעלשאַפֿטלעכע אַסיפֿות, קאָנצערטן און צו מאָל — אויך קינסטלערישע אויסשטעלונגען. אַזוי, למשל,

דעם זונטיק, דעם 9טן נאָוועמבער, האָט זיך געעפֿנט אַ זעלטענע אויסשטעלונג אינעם "ייִדישן מוזיי" (Jewish Museum) אין ניו־יאָרק — "שאַגאַל און די קינסטלער פֿונעם ייִדישן טעאַטער אין סאָוועטרוסלאַנד, 1919—1949". די אויסשטעלונג נעמט אַרײַן מער ווי 200 חפֿצים — מאָלערײַען, צייכענונגען, אַפֿישן, פּראָגראַמען, קאָסטיומען־עסקיזן — ס‘רובֿ האָט מען קיין מאָל נישט געזען פֿריִער אין אַמעריקע. די קוראַטאָרין פֿון דער אויסשטעלונג, סוזאַן טומאַרקין־גודמאַן, פֿונעם "ייִדישן מוזיי", האָט צוזאַמענגעבראַכט די אָביעקטן פֿון די אַרכיוון און פּריוואַטע זאַמלונגען אין רוסלאַנד, פֿראַנקרײַך, ישׂראל און די פֿאַראייניקטע שטאַטן.

אַמאָליקע אַריסטאָקראַטן און אַדל־לײַט פֿון אייראָפּע פֿלעגן זאַמלען אָביעקטן פֿון דער נאַטור; זאַכן, וועלכע, אָפֿט מאָל, האָט מען זיי ערשט געפֿונען אין "דער נײַער וועלט" און מען איז נישט געווען זיכער אַפֿילו, וואָס זיי זענען. די קוריאָזן האָט מען אויסגעשטעלט פֿאַר געסט, דיפּלאָמאַטן, אָדער אַנדערע מענטשן מיט אַ דעה, כּדי צו מאַכן אויף זיי אַ רושם מיט זייער וויסן און מאַכט. אויף דײַטש האָט מען אַזאַ זאַמלונג אָנגערופֿן אַ וווּנדער־קאַמער, מיינענדיק אַ גאַנצע שטוב, אָנגעפֿילט מיט די קוריאָזן־חפֿצים. אין אַנדערע ערטער האָט מען זיי אויסגעשטעלט אין אַ שאַפֿקע, און די זאַמלונג אָנגערופֿן — "אַ שאַפֿקע פֿון קוריאָזן".