דער באַגריף "גאַליציע" איז גאַנץ טיף אײַנגעוואָרצלט אינעם ייִדישן היסטאָרישן באַוווּסטזײַן. די סטערעאָטיפּישע געשטאַלט פֿון "גאַליציאַנער" איז דער היפּוך צו דעם סטערעאָטיפּישן "ליטוואַק". דער ערשטער איז אַ נאַיִווער און פּאַטעטישער חסיד, צומאָל אַ ביסל אַ צעטראָגענער; דער צווייטער איז אַ קאַלטער און שאַרפֿזיניקער מתנגד. אָבער ווי עס באַווײַזט פּראָפֿעסאָר לאַרי וווּלף אין זײַן פֿאָרשונג וועגן דער "אידעע פֿון גאַליציע", איז דער גאַנצער באַגריף פֿון גאַליציע היסטאָריש רעלאַטיוו נײַ, להיפּוך צו דעם באַגריף פֿון "ליטע",

דערציילונג

דער פֿאַרדינסטפֿולער קעכער פֿון פּאָלק — מיט דעם טיטל האָבן אים געקרוינט די רויטאַרמייער פֿון זײַן פּאָלק. און אין דער אמתן, וואָס נאָך וואָלט מען געקאָנט צוטראַכטן פֿאַר אים, אַז אַ מעדאַל פֿאַר געוואַגטקייט האָט ער שוין באַקומען, אַן אָרדן פֿון רויטן שטערן אויך, כּבֿוד פֿון אַ גאַנצן פּאָלק אַוודאי.

זלמן קאַראַס שמייכלט אונטער. ס׳אַרט אים ניט, ווען די חבֿרה גיבן אַמאָל אַ שפּאַס איבער אים, ער איז אַליין אויך אַזאַ פּאַרשוין, וואָס האַלט ניט פֿון קיין מרה־שחורהניקעס און נודניקעס.

Eli Lederhendler. Jewish Immigrants and American Capitalism, 1880—1920: From Caste to Class. Cambridge University Press, 2009.

די ייִדישע אימיגראַציע פֿון מיזרח־אייראָפּע אין די יאָרן 1880—1920 האָט געבראַכט קיין אַמעריקע בערך צוויי מיליאָן מענטשן און פֿאַרלייגט דעם יסוד פֿונעם אַמעריקאַנער ייִדישן קיבוץ. עס איז נאַטירלעך, אַז אַזאַ אויסערגעוויינטלעכער היסטאָרישער פֿענאָמען געפֿינט זיך שוין לאַנגע יאָרן אינעם שפּאַקטיוו פֿון דער היסטאָרישער וויסנשאַפֿט. יעדער נײַער דור און יעדע אַלטע און נײַע אידעאָלאָגישע שיטה קומט אַרויס מיט אַן אייגענער אויסטײַטשונג פֿון דער דאָזיקער געשיכטע, וואָס שפּיגלט אָפּ זייער באַציִונג צו דעם עבֿר און צו דעם הײַנט.

ווער עס האָט זיך אין די לעצטע פּאָר צענדליק יאָר פֿאַראינטערעסירט מיטן אַמאָל אָדער מיטן הײַנט פֿון ייִדישן לעבן און ייִדישער קולטור אין ליטע, האָט נישט געקענט פֿאַרבײַגיין אומבאַמערקט די געשטאַלט פֿון עספֿיר בראַמסאָן–אַלפּערניענע, די איצט שוין צוריקגעצויגענע ביבליאָגראַפֿין און פֿאַרצייכענערין פֿון ייִדישע ביכער און פּעריאָדיק אין דער ליטווישער מלוכישער ביבליאָטעק. פֿירע, ווי עס רופֿן זי היימיש אירע פֿרײַנד, האָט געשפּילט אַן ערשטראַנגיקע ראָלע אין דער רעטונג פֿון ייִדישע פּובליקאַציעס און דאָקומענטן, אַרײַנגערעכנט אַ היפּשן טייל פֿון די ייִוואָ–אוצרות,

אינעם 19טן יאָרהונדערט האָט זיך דאָס פֿראַנצויזישע ייִדנטום קונה־שם געווען ווי אַ מוסטער פֿון אַסימילאַציע. אָבער די פֿראַנצויזישע ייִדן האָבן אויך געשאַפֿן אַן אייגנאַרטיקע ליטעראַרישע קולטור, וואָס האָט אָפּגעשפּיגלט זייערע האָפֿענונגען און אַנטוישונגען, הצלחות און מפּלות.

מאָריס סעמועלס, אַ פּראָפֿעסאָר פֿון פֿראַנצויזיש אין יעל־אוניווערסיטעט, האָט דורכגעאַקערט טויזנטער זײַטן פֿון אַלטע פֿראַנצויזיש־ייִדישע צײַטשריפֿטן און ביכער, און האָט אָנגעשריבן אַ היסטאָרישן איבערזיכט פֿון דער ייִדישער בעלעטריסטיק אויף דער פֿראַנצויזישער שפּראַך.

די געשיכטע פֿון ייִדיש און דײַטש האָט איר פֿאָרבילד אין ספֿר "בראשית" וווּ עס ווערט דערציילט וועגן הבֿל און קין. די צוויי לשונות האָבן געלעבט איינער לעבן דעם אַנדערן אין משך פֿון אַ טויזנט יאָר, ביז איין "ברודער" האָט דערהרגנעט דעם אַנדערן. עס איז דערפֿאַר ניט קיין חידוש, וואָס אינעם באַוווּסטזײַן פֿון דער הײַנטיקער דײַטשישער אינטעליגענץ, וואָס וויל זיך אָפּגעבן אַ דין־וחשבון וועגן דעם עבֿר, פֿאַרנעמט ייִדיש אַ גאָר באַזונדער אָרט. פֿאַר אַ צאָל דײַטשן פֿאַרקערפּערט ייִדיש אַן "אַלטערנאַטיוון" דײַטשלאַנד, אַ ווירטועלן בימקום פֿון דעם ווירקלעכן מערדערישן גאַנג פֿון דער דײַטשישער געשיכטע.

פּלוצעם, אָן שום צוגרייטונג איז אַראָפּגעפֿאַלן אויף אונדז אַ גאַנצע וואָך פֿון פּאָעזיע. איך זאָג אויף אונדז, און כ׳בין אויסן — אויף תּל־אָבֿיבֿ. ס׳איז אַזוי אויסגעקומען, אַז אין דער זעלבער וואָך האָט מען אָפּגעמערקט די שלושים פֿון אַבֿרהם סוצקעווער, וווּ באַוווּסטע ייִדיש־שאַפֿער אין איינעם מיט יונגע ישׂראלדיקע קינסטלער, האָבן דורכגעפֿירט אַן אייגנאַרטיקן טרויער־צערעמאָניאַל אויף ייִדיש און אויף העברעיִש.

נישט ווײַט פֿון דאָרט, אין מוזיי ארץ־ישׂראל אין תּל־אָבֿיבֿ, איז דערעפֿנט געוואָרן אַ ברייט־פֿאַרנעמיקע אויסשטעלונג "נתן אַלטערמאַן — דער דיכטער אין זײַן שטאָט — 100 יאָר פֿון זײַן געבורט".

דער זשאַנער פֿון ליטעראַרישן "פּאָרטרעט" איז געווען פּאָפּולער אין דער רוסישער און אין דער ייִדישער ליטעראַטור אינעם 20סטן יאָרהונדערט. דעם דאָזיקן זשאַנער האָט באַנײַט דער באַקאַנטער היסטאָריקער פֿונעם רוסישן ייִדנטום ברײַען האָראָוויץ, פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישע לימודים אינעם טוליין־אוניווערסיטעט אין ניו־אָרלעאַן. די העלדן פֿון זײַן נײַעם בוך זײַנען די חשובֿע פֿיגורן פֿונעם ייִדישן קולטורעלן און עפֿנטלעכן לעבן אין דער רוסישער אימפּעריע פֿונעם סוף 19טן — אָנהייב 20סטן — יאָרהונדערט.

אייניקע נעמען זײַנען הײַנט באַקאַנט נאָר די מומחים פֿון דער רוסיש־ייִדישער געשיכטע. אייניקע פֿון זיי האָבן קיין מאָל ניט זוכה געווען צו באַקומען כאָטש איין פֿאָרשערישן אַרטיקל. האָראָוויצעס בוך איז, קודם־כּל, אַן אויפֿטו פֿון היסטאָרישער יושרדיקייט.

די שלושים צום זכר פֿון אַבֿרהם סוצקעווער, וואָס איז דורכגעפֿירט געוואָרן דעם פֿאָריקן פֿרײַטיק אין "צוותּא"־זאַל, תּל־אָבֿיבֿ, קאָן אין אַ געוויסער מאָס באַטראַכט ווערן ווי אַ תּיקון צו זײַן לוויה. דווקא פֿאַרקערט ווי אויף דער לוויה, וווּ ס׳איז נישט געווען קיין סימן אַפֿילו פֿון אַ היגער מלוכישער פֿאָרשטייערשאַפֿט, וואָס זאָל אָפּגעבן כּבֿוד דעם אָנדענק פֿון גרויסן פּאָעט — אויסער פֿון פֿרעמדע רעגירונגס־פֿאָרשטייער — האָבן זײַנע איבערגעגעבענע פֿאַרערעס און משפּחה־מיטגלידער, מיט אַ חודש צוריק באַגלייט דעם דיכטער אין זײַן לעצטן וועג.

שאָפּען איז בלי־שום־ספֿק איינער פֿון די ריזן אין דער מוזיק־געשיכטע. דער־אָ גאָון שלא כּל אָדם זוכה — דער־אָ וווּנדער פֿון אַ וווּנדערקינד — ער האָט באַשאַפֿן אַ לשון פֿון מוזיק וואָס פֿליסט אַרויס פֿון זײַן האַרץ און באַהערשט דאָס האַרץ פֿון צוהערער. דער פּוילישער פּאָעט און וויזיאָנער פֿון ימי־הראָמאַנטיזם נאָרוויד האָט געזאָגט: "שאָפּען איז מיטן האַרץ אַ פּאָליאַק — מיט זײַן טאַלאַנט איז ער אַ וועלט־בירגער". הײַנריך הײַנע ווידער, האַלט, אַז "שאָפּען אין דער מוזיק, איז דאָס וואָס ראַפֿאַעל,

מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק, עפֿנדיק דעם ענגלישן "פֿאָרווערטס", האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף אַזאַ פֿראַזע׃ "דער אָבי־וואַן קענאָבי פֿון דער ייִדישער פֿילאָסאָפֿיע פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט, דער ליטוויש־געבוירענער פֿראַנצויזישער פֿילאָסאָף עמנואל לעווינאַס..." ווער איז געווען לעווינאַס, ווייס איך (הגם, איך וואָלט אים אָנגערופֿן אַ "ייִדישער פֿילאָסאָף", און געבוירן איז ער טאַקע אין דער רוסישער אימפּעריע, נאָר דאָס זײַנען קלייניקייטן) — אָבער ווער איז אָט דער חכם אָבי־וואַן קענאָבי, וואָס איז אַ סבֿרה בעסער באַקאַנט דעם לייענער פֿונעם Forward, איידער לעווינאַס?