כ׳ווייס נישט. עפּעס די טעג איז מיר אויסגעקומען צו זען אַ שלל מיט פֿאָרשטעלונגען, פֿילמען, ענגלישע און ייִדישע. זינט דער סעמעסטער האָט זיך געענדיקט, קען איך גאָרנישט אָפּכאַפּן דעם אָטעם. אינטערעסאַנט צו באַמערקן, אַ סך פֿון די פֿאָרשטעלונגען און פֿילמען געהערן צו דער קאַטעגאָריע פֿון אויסלענדישן אָדער פֿרעמד־שפּראַכיקן אימפּאָרט, אָדער דראַמאַטורגן וואָס געהערן צו צוויי וועלטן.
רעדט זיך דאָ וועגן אַ פֿאָרשטעלונג וואָס הייסט "אַ באַשיידענער פֿאָרשלאָג." געשריבן האָט די פּיעסע דער ישׂראלדיק־אַמעריקאַנער דראַמאַטורג קען קייסאַר, וועלכער איז געבוירן געוואָרן אין רמת־גן און צו זײַנע צוויי יאָר האָט זיך זײַן משפּחה איבערגעפּעקלט קיין אינדיאַנאַפּאָליס. מיט דער צײַט האָט ער זיך באַזעצט אין ניו־יאָרק און האָט זיך גענומען צו דער מלאָכה פֿון שריפֿטשטעלערײַ.
ערשטנס, האָט ער זיך מיט דער דראַמע אַרײַנגעלאָזט אין דער טעמע אַנטיסעמיטיזם, ייִדישער מאַסנמאָרד, און בכלל — וועגן ייִדנהאַס דורך די דורות. די שלאָג־ווערטער: "ייִדן זײַנען גײַציק אויף געלט," "רײַך," "קאַרג," "פֿאַרנעמען די בעסטע שטעלעס," דער עיקר אין דער פֿילם־אינדוסטריע. שוין אָפּגערעדט פֿון "יעזוס־מערדער."
דאָס טעאַטערל זעלבסט פֿאַרמאָגט נישט מער ווי אַ 75 זיצפּלעצער, און נישט מער ווי אַ צוויי טוץ מענטשן האָבן באַזעצט די שטולן. איך האָב פֿאַרגעסן צו דערמאָנען, אַז ס׳איז פּונקט אויסגעפֿאַלן "מוטערס־טאָג". זײַנען אַלע מאַמעס געווען רעקרוטירט צו עסן אין די רעסטאָראַנען, באַהאָנגען מיט בלומען־קראַנצן, אײַנגעטונקען אין די שאָקאָלאַדנע באָנבאָניערעס, אָדער גאָר געזעסן אין די היימען און געוואַרט אויף אַ טעלעפֿאָן־קלונג, געלאַשטשעט זיך אויף אַ גוטער ווינטשעוואַניע.

געלויבט צו גאָט מיר האָבן דערלעבט, נאָך אַ קײַמא־לן פֿון יאָרן צו זען וואָס די נײַע אַרטיסטישע גרופּע "ייִדישרעפּ" (רעפּערטואַר־טעאַטער) האָט זיך אונטערגענומען צו שטעלן עקספּערימענטאַלן ייִדישן טעאַטער וואָס מ׳קען זיך נישט פֿאַרשעמען מיט זיי. די טרײַבקראַפֿט צווישן זיי איז אַ ייִד מיטן נאָמען דוד מאַנדלבוים. וואָס ס׳זאָל נאָר נישט זײַן, דעם ייִדן גייט אין לעבן צו עפֿענען אַ נײַ קאַפּיטל אין ייִדישן שוישפּיל, וואָס מען האָט פֿאַרנאַכלעסיקט אַ שלל מיט יאָרן. אָנערקענען ייִדיש־רעדנדיקע טאַלאַנטן, אַרטיסטן, הייסט עס, און אַרײַנקוקן וואָס ס׳טוט זיך אין אונדזערע קינסטלערישע שופֿלאָדן.
און אַ דאַנק דעם וווּנדערלעכן שוישפּילער, פֿאַרווײַלער און זינגער מײַק בורשטיין האָבן זיך מיט אַ מאָל געעפֿנט די טירן פֿון "Hebrew Actors Union" (ייִדישער אַקטיאָרן־יוניאָן), וואָס זייער טיר איז געשטאַנען געשלאָסן צענדליקער מיט צענדליקער יאָרן נאָך אַנאַנד. האָט מען באַוויליקט צו עפֿענען דעם אייבערשטן צימער און פֿאַרוואַנדלען עס אין אַ טעאַטערל מיט אַ 50 זיצפּלעצער, אַ פּראָוויזאָריש בינעלע, אַן עקראַן מיט איבערגעזעצטע סובטיטלען, ווײַל די פֿאָרשטעלונג וועגן וועלכער איך וועל זיך הײַנט אָפּגעבן מיט איר, איז אין גאַנצן אויף ייִדיש; אַ ליטעראַרישן ייִדיש, מיט אַקטיאָרן בײַ וועמען דאָס ייִדישע וואָרט דזשאַמדזשעט זיך נישט אין מויל, נאָר קומט אַרויס ריין און פֿאַרשטענדלעך. ווידער אַ מאָל... געלויבט צו גאָט.
בין איך אַוועק זען "משיח אין אַמעריקע," געשריבן פֿון משה נאַדירן; און ווער עס ווייסט נישט, איז משה נאַדיר אַמאָל געווען אַ ריזיקער הומאָריסט, אָנגעשריבן אַ פּאָר צענדליק ביכער פֿון הומאָר, סאַטירע, מיניאַטור־עסייען, פּאָעזיע און טעאַטערשטיק.
און ווען דער פֿאָרהאַנג האָט זיך געדאַרפֿט עפֿענען, און קיין פֿאָרהאַנג איז נישט געווען בנימצא, האָבן זיך באַוויזן צוויי באַקאַנטע אַקטיאָרן, יעלענאַ שמואלסאָן און רפֿאל גאָלדוואַסער. ער קומט צו אונדז פֿון פֿראַנקרײַך, וווּ ער פֿירט אָן אין שטראַסבורג מיטן "לופֿט"־טעאַטער.

דער מאָסקווער ייִדישער טעאַטער "שלום" איז אַנטשטאַנען אין דער צײַט פֿון דער "פּערעסטרויקע" אויף דער כוואַליע פֿון דער אויפֿלעבונג פֿונעם ייִדישן לעבן אין רוסלאַנד. זינט דעמאָלט איז פֿאַרבײַ שוין מער ווי צוואַנציק יאָר, אָבער דער טעאַטער בלײַבט עד־היום פּאָפּולער בײַם מאָסקווער עולם. דער קערן פֿונעם דאָזיקן מעמד באַשטייט פֿון עלטערע מענטשן, וואָס קומען אויף אַלע ספּעקטאַקלען און האָבן ליב דעם אייגנאַרטיקן רוסיש־ייִדישן סטיל פֿונעם טעאַטער.
ניט געקוקט אויף דעם, וואָס אינעם ווינקל בײַם אַרײַנגאַנג אין דעם טעאַטער־זאַל איז מיט שטאָלץ אַרויסגעשטעלט דער פֿאָטעלשטול מיטן אויפֿשריפֿט, אַז דערין פֿלעגט זיצן שלמה מיכאָעלס, האָט דער טעאַטער אַ קנאַפּן שײַכות צו דער טראַדיציע פֿונעם ייִדישן טעאַטער. "שלום" געהערט צו דער אַנדערער טעאַטראַלער שיטה, וואָס האָט זיך אויסגעפֿורעמט אין דער האַלב־אָפֿיציעלער סאָוועטישער קולטור פֿון די 1960ער און 1970ער יאָרן.
דעמאָלט, אין דער צײַט פֿון דער ליבעראַלער "אָדליגע" נאָך סטאַלינס טויט, זײַנען אויפֿגעקומען עטלעכע טעאַטראַלע טרופּעס, וואָס האָבן זיך אַנטקעגנגעשטעלט דער אָפֿיציעלער דאָגמאַטיק פֿון סאָציאַליסטישן רעאַליזם. זיי האָבן פֿאַרבאַהאַלטן זייער קריטיק פֿון דער סאָוויעטישער סיסטעם און איר אידעאָלאָגיע הינטער רמזים און היסטאָרישע פּאַראַלעלן, וואָס זײַנען געווען צוטריטלעך דעם אינטעליגענטן צושויער.
בײַם הײַנטיקן טאָג איז דער דאָזיקער קאַמף שוין לאַנג ניט אַקטועל מער, און סאָציאַליסטישער רעאַליזם איז געוואָרן אַ היסטאָרישער באַגריף. אָבער די סטיליסטיק פֿון דער לעצטער סאָוועטישער תּקופֿה לעבט ווײַטער אין פֿאַרשידענע גילגולים, און געפֿינט אַן אָפּרוף בײַ דעם עולם. "שלום" האָט אויסגעאַרבעט אַן אייגנאַרטיקן ייִדישן נוסח, וואָס פּאַסט גאַנץ גוט אַרײַן אינעם הײַנטיקן רוסישן צײַטגײַסט.

ווי האָט אַמאָל געשריבן אונדזער וווּנדערלעכער פּאָעט יעקבֿ גלאַטשטיין: "געווען־געוואַן! געזען־געזאַן."
כ׳האָב דאָך שוין געזען אַ שלל מיט פּיעסעס אין מײַן לעבן, וווּ מען שילדערט אַ שרעקלעך צוזאַמענלעבן פֿון אַ פּאָרפֿאָלק, וווּ מען לײַדט פֿון גרויס אָרעמקייט, וווּ דער טאַטע אַנטלויפֿט און לאָזט איבער אויף הפֿקר אַ שטוב מיט קליינוואַרג אָן אַ גראָשן געלט, וווּ אַ מיידל גליטשט זיך אויס און פֿאַלט אַרײַן אין שלעכטער געזעלשאַפֿט, וווּ דאָס לעבן הענגט אויף אַ האָר, משפּחה־סיכסוכים, אַן איבערפֿאַל, שיכּרות. אָבער אַזוינס ווי דער "רוסישער טראַנספּאָרט" האָב איך נאָך נישט געזען.
אַנטקעגן וואָס זאָג איך עס? אַנטקעגן דעם וואָס מען האָט מיך געראַטן צו גיין זען די נײַע פֿאָרשטעלונג וואָס ווערט געשפּילט הײַנט אין ניו־יאָרק, אונטערן קעפּל "רוסישער טראַנספּאָרט." בין איך אַוועק און געזען, און געטראַכט וואָס ווייסן מיר וועגן דער רוסיש־ייִדישער כוואַליע, ווײַל ווי קען מען וויסן אַז מיר וווינען נישט אין "ברײַטאָן־ביטש," אָדער "קוני־אײַלענד־עוועניו," אָדער אין "שיפּסהעד־בײַ" אין ברוקלין, וווּ עס האָט זיך באַזעצט אַ רוסיש־ייִדישע באַפֿעלקערונג, פֿירן גרויסע און קלענערע געשעפֿטן אָדער לעבן גאָר פֿון דער אַמעריקאַנער קיצבֿה.
קומט צו גיין אַ דראַמאַטורגין מיטן נאָמען עריקאַ שעפֿער, און שרײַבט אָן אַ קאַפּיטל "רויפֿלייש", דאָס הייסט — אַ שילדערונג אַזוי ווי זי גייט און שטייט, אָן באַפּוצונגען, אָן הינטער־קוליסן, ממש אַ רויען אַבסטראַקט פֿון אַ פּיעסע וואָס דאַרף ערשט געשריבן ווערן. וואָס מיין איך דערמיט צו זאָגן? זי שילדערט אַ מיאוס קאַפּיטל אין אונדזער ייִדישער סבֿיבֿה, אָן אַ טראָפּן ייִדישן אָפּשטאַם; וועגן אַ פֿאָלק וואָס האָט זיך טויזנטער יאָר אויסגעבריט אויף ייִדישער עטיק און מאָראַל, אויף ייִדישן המשך, אויף ייִדישן גײַסט. איז געקומען אַהער אַ פּראָסט פֿאָלק ייִדן שלא ידעו את יוסף. פֿאַרשטענדלעך, אַז איך וויל עס נישט פֿאַראַלגעמיינערן.

די טרופּע פֿון ישׂראל רופֿט זיך "נפֿש", און די אַקטיאָרן גאַסטראָלירן אין ניו־יאָרק, שפּילנדיק אין "לאַ־מאַמאַ"־טעאַטער, פֿערטע גאַס און ערשטע עוועניו.
דער אקטיאָר און רעזשיסאָר האַואַרד ריפּ האָט מיך פֿאַרבעטן אין טעאַטער "לאַ־מאַמאַ" צו זען צוויי איין־אַקטערס. דער ערשטער אַקט שילדערט יצחק באַשעוויסעס דערציילונג "גימפּל תּם", און דער צווייטער אַקט באַשטייט פֿון ש״י עגנונס דערציילונג "די דאַמע מיטן מדינה־גייער" (peddler).
און אַזוי ווי דער ערשטער אַקט האָט צו טאָן מיט באַשעוויסעס "גימפּל", שפּילט אים אויס האַואַרד ריפּ קינסטלעריש אויף אַ פֿײַנער מדרגה. ער איז אַ פֿײַנער אַקטיאָר, און זײַן גימפּל איז באַגלייבלעך. די ענגלישע ווערסיע האָט ער אַדאַפּטירט פֿון סאָל בעלאָוס איבערזעצונג. דווקא, איז די איבערזעצונג אַ געלונגענע, אַ חוץ דעם נאָמען תּם. גימפּל איז באמת נישט קיין תּם. אויף ענגליש האָט ער געקענט אים באַצייכענען ווי גימפּל (the simpleton), ממש אַן אומשולדיקער נפֿש.
דאָס גאַנצע שטעטעלע פֿראַמפּאָל האָט זיך אָנגעזעצט אויף גימפּלען און מאַכט פֿון אים קרעפּלפֿלייש, און גימפּל גיט אַלץ נאָך. גימפּל גלייבט אַלעמען. אַפֿילו, ווען מ׳האָט אים פֿאַרשדכנט עלקען, די פֿראַמפּאָלער גאַסן־גייערין, און זי ליגט אין קימפּעט זעקס מאָל נאָך אַנאַנד. פֿאַרדרייט זי גימפּלען דעם קאָפּ און רעדט אים אײַן, אַז ער איז דער טאַטע פֿון די קינדער, כאָטש גימפּל האָט זי נישט אָנגערירט פֿונעם טאָג וואָס מען האָט זיי חתונה געמאַכט און געפֿירט אונטער דער חופּה. ער האָט אָבער ליב די קינדער ווי זיי וואָלטן געווען זײַנע אייגענע.

די אויסנעמלעכע מיטאַרבעט צווישן דעם יאַפּאַנישן טעאַטער "מעטראָפּאָליטען", פֿון טאָקיאָ און דעם תּל־אָבֿיבֿער "קאַמרי" וועט ברענגען, ווי אַ רעזולטאַט, צו אַ קולטורעלן פּראָיעקט אין דרײַ שפּראַכן — העברעיִש, אַראַביש און יאַפּאַניש מיט דער באַטייליקונג פֿון די שוישפּילער פֿון ביידע מדינות.
די פֿאָרשטעלונג "די פֿרויען פֿון טראָיאַ", לויט דער באַוווּסטער אַנטי־מלחמה־טראַגעדיע, געשאַפֿן דורכן גריכישן טראַגיקער אייריפּידעס אין פֿינפֿטן יאָרהונדערט פֿאַר דער הײַנטיקער צײַטרעכענונג, וועט אויפֿגעפֿירט ווערן אונטער דער רעזשי פֿון דעם אָנגעזעענעם יאַפּאַנישן רעזשיסאָר יוקיאָ נינאַגאַוואַ. איצט געפֿינט זיך נינאַגאַוואַ מיט זײַנע אַסיסטענטן אין ישׂראל, כּדי דורכצופֿירן טרעפֿונגען מיט די ישׂראל־שוישפּילער, אויסצוקלײַבן די יעניקע, וואָס וועלן אָנטייל־נעמען אין דער פֿאָרשטעלונג.
אויף דער אָקאָרשט פֿאָרגעקומענער פּרעסע־קאָנפֿערענץ האָט דער יאַפּאַנישער אַמבאַסאַדאָר אין ישׂראל אונטערגעשטראָכן די גלענצנדיקע דיפּלאָמאַטישע באַציִונגען, וואָס הערשן צווישן ביידע מדינות זינט 1952. דאָס דריקט זיך אויך אויס אין דער גרייטקייט פֿון אויסערן־מיניסטעריום צו שטיצן דעם פּראָיעקט.
די מולטי־קולטורעלע ווערסיע פֿון "די פֿרויען פֿון טראָיאַ" וועט פֿאָרגעשטעלט ווערן סוף יאָר אין יאַפּאַן און אין תּל־אָבֿיבֿ, און וועט באַצייכענען 60 יאָר דיפּלאָמאַטישע באַציִונגען צווישן ביידע מדינות.
עטלעכע ווערטער וועגן דער קינסטלערישער פּערזענלעכקייט פֿון יוקיאָ נינאַגאַוואַ גופֿא.

אין טעאַטער "לאַ־מאַמאַ," וואָס געפֿינט זיך אויף דער 4טער גאַס, צווישן 2טער און 3טער עוועניוס אין מאַנהעטן, שפּילט מען איצט "דער גולם!" דער טעאַטער "לאַ־מאַמאַ" איז אַדורך אַ גרויסן רעמאָנט. די געבײַדע האָט טאַקע אונטער זיך אַ ריזיקע פֿאַרגאַנגענהייט.
אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט האָט דאָ געהויזט דאָס ערשטע ייִדישע טעאַטער אין ניו־יאָרק. דאָ האָט מען געשפּילט אין יענע יאָרן גאָלדפֿאַדענס "די מכשפֿה," מיטן אָנטייל פֿון גאָר יונגינקן באָריס טאָמאַשעווסקין. אַזוי, אַז ווען דאָס טעאַטער וואָלט געקענט רעדן, וואָלט עס זיך געטיילט מיט אונדז און געשילדערט די ערשטע טריט און די געשיכטע פֿונעם ייִדישן טעאַטער; און דאָס קען מען שוין נישט רעמאָנטירן. יענע צײַטן זײַנען שוין לאַנג פֿאַרבײַ. דאָ האָט מען געשטעלט אַלערליי מוזיקאַלישע, דראַמאַטישע און מסתּמא אויך שונד.
דאָס מאָל האָט זיך באַוויזן אַ טרופּע שטריקל־ציִער, אַ מאַריאָנעטן־טעאַטער, וואָס האָט געהאַט בדעה אויסצושפּילן די לעגענדע פֿונעם גולם, וואָס מען האָט בײַ אונדז צוגעשריבן צום מהר״ל (לוי־יהודה בן־בצלאל), וועלכער איז אויך געווען באַקאַנט ווי אַ בעל־המופֿת (אַ וווּנדער־רבי). זײַן געבורטשײַן לאָזט אונדז וויסן, אַז ער איז געבוירן געוואָרן אין 1515 אין פּויזן, און געשטאָרבן איז ער אין פּראָג, אין יאָר 1609. דער זעלביקער מהר״ל האָט אויך געהאַלטן פֿון לערנען וועלטלעכע וויסנשאַפֿט, באַזונדערס אַסטראָנאָמיע און געאָגראַפֿיע. אין זײַן ספֿר "נתיבֿות־עולם," זאָגט ער בפֿירוש, אַז ייִדן דאַרפֿן לערנען וועלטלעכע וויסנשאַפֿטן.

כ׳האָב דאָך שוין געזען "מיוזיקלס," מוזיקאַלישע פֿאָרשטעלונגען, הייסט עס. אָבער אַזוינס ווי "דאָס בוך פֿון די מאָרמאָנען," האָב איך, דאַכט זיך, זעלטן, ווען עס איז, געהאַט די זכיה בײַצוּוווינען; זייער זינגען, זייער טאַנצן, זייער יוגנטלעכע ענערגיע, די חכמות, די סאַטירע — נישט נאָר אויף מאָרמאָניזם, נאָר מ׳קען אַרײַנרעכענען אין דעם קאַבודל ס׳רובֿ פֿון די וועלט־רעליגיעס, מיט זייערע מיסיאָנערן, הייליקע שריפֿטן, מיט זייער וועלן אָפּשמדן אַ העלפֿט פֿון דער וועלט; דער עיקר אַזוי פֿיל אומשולדיקע שבֿטים און פֿעלקער ווי מעגלעך. אַלץ אין איינעם, אַן אָוונט פֿון גרויס אויפֿגעהײַטערטקייט און געשפּאַנטקייט. ס׳האָט מיך דערמאָנט אַ ביסל פֿון איציק מאַנגערס מגילה־לידער און חומש־לידער, מיט דעם אונטערשייד, וואָס איציק מאַנגער האָט פֿאַרמאָגט ייִדישן הומאָר און ייִדישע חכמה, און דאָ האָבן מיר צו טאָן מיט מאָרמאָנישן שפּאָט.
די טײַערסטע בילעטן זײַנען שוין אויספֿאַרקויפֿט אויף צוויי יאָר אין פֿאָרויס. דער המון ציט זיך אַזש פֿון דער 49סטער גאַס ביז בראָדוויי. איז ערשטנס, האָב איך געדאַרפֿט שטיין צוויי שעה אין אַ ריי נאָך בילעטן וואָס האָבן זיך געדאַרפֿט באַפֿרײַען פֿינף מינוט פֿאַר דער פֿאָרשטעלונג; און דערמיט מיין איך צו זאָגן, אַז פֿינף מינוט פֿאַר דעם ווי דער פֿאָרהאַנג הייבט זיך קען מען באַקומען בילעטן וואָס מענטשן האָבן אַנולירט.
נאָך צוויי שעה וואַרטן אין דער ריי, בין איך מיט מײַן פֿרײַנדינע קוים מיט צרות אָנגעקומען צו דער קאַסע. ווען עס זײַנען פֿאַרבליבן בלויז צוויי ביליקע בילעטן, וואָס דורכשניטלעך וואָלטן זיי געקאָסט פֿיר הונדערט זיבעציק דאָלאַר אַ בילעט. האָט עס אונדז אָפּגעגליקט און מיר האָבן באַקומען די טײַערסטע בילעטן פֿאַר אַ בראָדווייער שיבוש. די זיצפּלעצער זײַנען געווען אַ פֿינף־זעקסטע ריי אָפּגערוקט פֿון דער בינע.

די טעג בין איך אַוועק זען אַ פֿאָרשטעלונג וואָס געשריבן האָט זי ישׂראל האָראָוויץ, גאָר אַ באַקאַנטער און טאַלאַנטירטער דראַמאַטורג, וועלכער האָט אונטער זיך איבער זיבעציק פּיעסעס און איז איבערגעזעצט געוואָרן אויף דרײַסיק לשונות, וואָס ווערן הײַנט צו טאָג געשפּילט איבער דער וועלט, און אַ סך פֿון זיי דווקא אין דײַטשלאַנד.

דער סוזשעט איז שטאַרק און אַן אינטערעסאַנטער. דער געדאַנק איז דווקא אַן אַבסורדישער, אָבער דאָס איז די ראָלע סײַ פֿון אַ טאַלאַנטירטן דראַמאַטורג, און סײַ פֿון אַן ערנסטן דראַמאַטישן טעאַטער.

"לעבנסראַום" איז אַן אָנדײַט אויף היטלערס פּראָקלאַמאַציע, אַז די דײַטשן מוזן האָבן גענוג אָרט אויף צו צעשפּרייטן זיך און צעפֿירן די הענט (Lebensraum). דעריבער מוז מען פּטור ווערן פֿון אַלע "פֿרעמדע," דער עיקר, די ייִדן. און דאָ קומט דער אַבסורד.

צו שפּילן הײַנט ייִדיש טעאַטער, דאַרף מען האָבן אָדער אַ סך געלט, אָדער אַ סך אַמביציע. דער "נײַער ייִדישער רעפּערטואַר־טעאַטער", האָט אַ סך אַמביציע. פֿאַרשטייט איר שוין, אַז מיט קיין געלט שמעקט דאָרט נישט. און נאָך: אפֿשר הייבט זיך טאַקע אַ נאָרמאַלער טעאַטער אָן פֿון אַ הענגער, אָבער נישט דער "רעפּערטואַר־טעאַטער". איין קלייניקייט, דער טעאַטער האָט נישט קיין אייגענע וואַנט צוצוקלאַפּן צו איר דעם הענגער. שוין אָפּגערעדט פֿון אַ דאַך. שפּילט ער אין דער שיל "בית־אמת", אין ברוקלין. פֿון דעסטוועגן, האָט דער דאָזיקער טעאַטער מזל, ווײַל בראָש אים שטייט דוד מאַלדעלבאַום — אַן אַקטיאָר, רעזשיסאָר, דירעקטאָר; ער פֿאַרנעמט אויך אַלע אַנדערע שטעלעס און פּאָסטנס, וואָס יעדער טעאַטער פֿאַרמאָגט.

דוד מאַנדעלבאַום איז אַ טיפּישער ייִדישער טעאַטער־מענטש. ער איז תּמיד אין זוכענישן — שאַפֿערישע, אַדמיניסטראַטיווע, פֿינאַנציעלע — און אַז מע זוכט, טרעפֿט זיך, אַז מע געפֿינט. אַזוי האָט ער געפֿונען נאָך פֿינף טאַלאַנטירטע מענטשן: דעם רעזשיסאָר משה יאַסור, דעם קלאַרנעטיסט דמיטרי סלעפּאָוויטש און די אַקטיאָרן יעלענאַ שמואלסאָן, רפֿאל גאָלדוואַסער, שיין בייקער — און זיי אַלע האָבן אויפֿגעפֿירט די פֿאָרשטעלונג "אַגענטן", לויט שלום־עליכם.

אייגנטלעך, קומט דער געדאַנק אַרויס פֿון רפֿאל גאָלדוואַסער, דער גרינדער און אָנפֿירער פֿון אַן אַנדער ייִדישן טעאַטער אין שטראַסבורג, פֿראַנקרײַך — דער "לופֿטעאַטער". רפֿאל גאָלדוואַסער געהערט אויך צו די טעאַטער־מענטשן, וואָס עס ליגט זיי אין לעבן צו שפּילן דווקא ייִדיש־טעאַטער. און ס׳איז נאָך פֿריש אין זכּרון זײַן מאָנאָ־פֿאָרשטעלונג, וווּ ער האָט גלענצנדיק אויפֿגעפֿירט "דער גילגול פֿון אַ ניגון", אויפֿן סמך פֿון י. ל. פּרצס דערציילונג.

די טעג בין איך אַוועק זען אַ מוזיקאַלישע אויפֿפֿירונג געווידמעט דעם באַרדיטשעווער רבין, ר׳ לוי־יצחק. איז ערשטנס, וועל איך אײַך באַקענען מיט לוי־יצחקן גופֿא, און נאַכער צוטרעטן צו דער פּיעסע. דער באַרדיטשעווער פֿלעגט זאָגן אַמאָל:

"קומט! וועל איך אײַך ווײַזן אַ וועג צו גאָט!

נישט דורך רייד, נאָר דורך געזאַנג!

מיר וועלן זינגען און דער הימל וועט אונדז פֿאַרשטיין!"

און אַזוי ווי לוי־יצחק פֿלעגט זיך אויסטענהן מיטן רבונו־של־עולם אויף מאַמע־לשון, פֿלעגט ער אום ראָש־השנה דווקא צו אים רעדן מיט די ווערטער:

"רבונו־של־עולם! פֿאַר וואָס פֿירסטו זיך נישט אויף ווי אַ פּשוטער ייִד? ווען אַ פּשוטער ייִד פֿאַרלירט זײַנע תּפֿילין, הייבט ער זיי באַלד אויף און גיט אַ קוש. עם־ישׂראל זײַנען דאָך דײַנע תּפֿילין, זיי זײַנען אַראָפּגעפֿאַלן אויף דער ערד די לעצטע צוויי טויזנט יאָר, איז פֿאַר וואָס הייבסטו זיי נישט אויף, און פֿאַר וואָס ראַטעוועסטו זיי נישט פֿון זייער אָרעמקייט?"

צום אַלעם ערשטן איז לוי־יצחק געבוירן געוואָרן אין יאָר 1740 און אַוועק פֿון דער וועלט אין 1809. ער איז אויך געווען באַרימט אונטערן נאָמען "דערבאַרעמדיקער," זוכנדיק אין מענטשן זייער צד פֿון גוטסקייט. און אַזוי ווי ער האָט אָפֿט גערעדט און אויסגעטענהט זיך מיט גאָט, האָט מען אים אויך גערופֿן "דער סניגור," דער פֿאַרטיידיקער פֿון פֿאָלק ישׂראל, איינער וואָס שטעלט זיך אײַן פֿאַר ייִדן. רבי לוי־יצחק האָט זיך באַרימט געמאַכט מיט זײַנע אויסטענהנישן מיטן רבונו־של־עולם. ער האָט עס געטאָן אויף דער שפּראַך פֿון פֿאָלק — ייִדיש. ער פֿלעגט זיך ווענדן צו גאָט און קלאָגן בזה־הלשון:

איך בין ערשט צוריקגעקומען פֿון דער פֿאָרשטעלונג וואָס מען שטעלט איצט אין "סיינט לוקס"־טעאַטער. עס געפֿינט זיך אויף דער 46סטער גאַס, נומ׳ 308 אין מאַנהעטן. דאָרט שפּילט מען אַ פּיעסע וועגן דער נאָענטער פֿרײַנדשאַפֿט צווישן דעם פּרעזידענט הערי ס. טרומאַן און זײַן נאָענטן חבֿר — עדי דזשייקאָבסאָן. די פֿאָרשטעלונג ווערט געשטעלט לכּבֿוד דער אַנטשטייונג פֿון מדינת־ישׂראל.

מענטשן וואָס זײַנען אויפֿגעוואַקסן אין די פֿופֿציקער יאָרן האָבן געקענט אונדזער אַמאָליקן פּרעזידענט טרומאַן. עס ווײַזט זיך אַרויס אַז אין די הויכע קלאַסן איז ער דווקא נישט געגאַנגען, געווען אַ פּראָסט און פּשוטער בשׂר־ודם, אַ פּשוטער מענטש אָן פֿאָראורטיילן. ער האָט זיך אויסגעטויגט אין באַאַרבעטן די ערד און אַפֿילו געוואָרן אַ פֿאַרמער אין זײַן געבורט־שטעטל קענזעס־סיטי, מיזורי. ער האָט פּרובירט פֿאַרשיידענע מלאָכות, ביז ער האָט זיך אָנגעשטויסן אין עדין, דזשייקאָבסאָנען, הייסט עס (ריק גראָסמאַן). עדי איז אַ ייִד, אַ פֿאָלקסמענטש, אַ פּראָסט און פּשוטער פֿאָלקסמענטש וואָס אַזעלכע עדיס קען מען נאָך הײַנט געפֿינען צווישן דעם עלטערן דור.

האָבן הערי (ריק היקס) און עדי געעפֿנט אַ קלייט — אַ כּל־בו פֿון אַלערליי זאַכן — צווישן זיי קליידונג, כּלים פֿאַר דער ווירטשאַפֿט און אַנדערע שמאָנצעס. ביידע אויסגעקומען גלענצנדיק. הערי איז געווען ווײַט פֿון זײַן אַן אַנטיסעמיט, כאָטש ער איז געווען אַ מענטש פֿון דער נאַטור וואָס האָט ליב געהאַט צו שעלטן.