אין ניו־יאָרק ווערט איצט דורכגעפֿירט דער פֿעסטיוואַל פֿון רוסישער קולטור, אָרגאַניזירט דורכן "רוסיש־אַמעריקאַנער פֿאָנד", אין שפּיץ מיט מאַרינאַ קאָוואַליאָוו. אינעם טעאַטער "מילעניום", וואָס געפֿינט זיך אין סאַמע האַרץ פֿון ברײַטאָן, איז אין די ראַמען פֿון דעם פֿעסטיוואַל, געוויזן געוואָרן די פֿאָרשטעלונג פֿונעם געגנטלעכן רוסישן דראַמאַטישן טעאַטער "גליקן־זוכער". דאָס איז איינער פֿון די עלטסטע רוסישע טעאַטערס, געגרינדעט אין יאָר 1883 אין דער שטאָט בלאַגאָוועשטשענסק, אויפֿן ווײַט־מיזרחדיקן טײַך אַמור.

געדאַרפֿט האָט מען אפֿשר אַ פֿוטבאָל־סטאַדיאָן, כּדי אַרײַנצונעמען דעם ריזיקן עולם וואָס איז געקומען יענעם פֿרימאָרגן צו דער אונטערנעמונג לכּבֿוד ליִאַ קעניג. ס’האָט נאָך נישט געהאַט באַוויזן צו פֿאַרלאָזן דעם זאַל דער עולם פֿון דער פֿאָרשטעלונג אויף עלף אַ זייגער בײַ טאָג, ווען ס’זײַנען שוין אָנגעקומען די יעניקע וואָס האָבן געהאַט בילעטן אויף צוויי אַ זייגער; דער קעגנזײַטיקער מענטשן־שטראָם האָט בלאָקירט יעדן דורכגאַנג און ס’האָט נאָך גענומען אַ היפּש שטיקל צײַט ביז די מענטשן וואָס האָבן זיך געריסן אַרײַנצוגיין, האָבן דערגרייכט זייער ציל און די וואָס האָבן געזוכט דעם אַרויסגאַנג, האָבן סוף־כּל־סוף דערזען די גאַס.

איך האָב געפּאַטשט בראַוואָ און געלאַכט צוזאַמען מיטן געפּאַקטן עולם אין זאַל, מיטגעזונגען און מיטגעריסן געוואָרן. הײַנט שטעלט די "פֿאָלקסבינע" די מוזיקאַלישע קאָמעדיע "הערשעלע אָסטראָפּאָליער", מיטן העכסט באַגאַבטן טאַלאַנט וואָס באַשײַנט אונדזער ייִדישן טעאַטער ווי נאָר ער באַווײַזט זיך אויף דער בינע, און דאָס איז נישט קיין אַנדערער ווי מײַק בורשטיין, צוזאַמען מיט אַ וווּנדערלעכן אָפּקלײַב פֿון נײַן אַקטיאָרן און אַקטריסעס, וואָס ייִדיש גליטשט זיך פֿון זייערע ליפּן פֿליסיק און מיט אינטאָנאַציע, זינגען זיי מיט פּרעכטיקע שטימען און טאַנצן ווי בײַ דער מיזינקע אויף דער חתונה. ממש אַ קוועלונג פֿאַר די אויגן.

אַ וויכטיקע דראַמאַטישע ירושה האָט איבערגעלאָזט דער ייִדיש־אַמעריקאַנער דראַמאַטורג אַרטור מילער (1915—2005). צווישן זײַן ווערטפֿולער שאַפֿונג געפֿינען זיך צוויי טראַגעדיעס, מעגלעך די וואָגיקסטע מוסטערן פֿון זײַנע ווערק: "דער טויט פֿון אַ האַנדל־רײַזנדער" און "די פּאַנאָראַמע וואָס מ’זעט פֿון בריק".

אפֿשר מער פֿון יעדן אַנדערן דראַמאַטורג אין 20סטן יאָרהונדערט האָט מילער געפּרוּווט זיך צו פֿאַרמעסטן מיטן זשאַנער פֿון דער קלאַסישער טראַגעדיע: אין "דער טויט פֿון אַ האַנדל־רײַזנדער", זײַן וויכטיקסטע טעאַטער־שאַפֿונג, האָט ער דערפֿונדן פֿון דאָס נײַ דעם טראַגישן העלד, נישט אָבער ווי אַ דערהויבענער פֿון פֿאָלק, אַ קעניג צי אַן אַנדער מעכטיקער פֿירער, ווי ס’פֿירט זיך אין דער קלאַסישער טראַגעדיע, ("עדיפּוס" פֿון סאָפֿאָקלעס, צום בײַשפּיל), נאָר ווי אַ קליינער נעבעכדיקער מענטש, וועלכער פֿאַרמעסט זיך אָן דערפֿאָלג מיטן קאַפּיטאַליסטישן אַמעריקאַנער חלום; די דאָזיקע פּיעסע, וואָס אויך הײַנט ווערט זי פֿאָרגעשטעלט אויף פֿאַרשיידענע שפּראַכן מיט גרויס דערפֿאָלג, איז אין די 80ער יאָרן פֿון פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט געשפּילט געוואָרן איבער דער גאַנצער וועלט.

געווען שווערלעך צו געפֿינען די פּאַסיקע איבערזעצונג פֿאַר דעם טיטל פֿון דער אָפּערע "La Juive". פּונקט פֿאַרקערט ווי דער גלײַכער שׂכל פֿאַרשטייט — ליגט נישט אונטער דער האַנט קיין אָנגענומענע איבערזעצונג פֿאַרן פֿרוייִשן באַגריף פֿון "ייִד" אויף ייִדיש. געקומען צו הילף איז מיר דער מײַסטער־פֿילאָלאָג, ישׂראל רודניצקי — ער האָט מיר אונטערגעטראָגן ווי אויף אַ טאַץ דאָס צוגעפּאַסטע וואָרט אין האַרמאָניע אַפֿילו מיטן דראַמאַטישן טעקסט פֿון דער אָפּערע: "די ייִדישע טאָכטער" — האָט ער פֿאָרגעלייגט און אַזוי איז עס פֿאַרבליבן.

"אין דער פּיעסע 'די מגילה’, אויף דער 'ייִדישפּיל’־בינע, גיי איך אַרום נישט נאָר אין גרויסע שיך, נאָר אין שיך פֿון אַ ריז". אַזוי דריקט זיך אויס דער שוישפּילער און זינגער יהונתן ראָזען, וועלכער טרעט אויף אין דער ראָלע פֿון פֿאַסטריגתא (פֿאַסטריגאָסאָ) אין איציק מאַנגערס "די מגילה", מוזיק פֿון דובי זעלצער. אין די 1960ער יאָרן האָט די מיטאָלאָגישע ראָלע געשפּילט מײַק בורשטיין. "ווען מ׳האָט מיר פֿאַרטרויט די ראָלע, האָב איך עס אָנגענומען ווי אַ קאָמפּלימענט. גלײַך נאָך דעם ווי איך בין מסכּים געווען, האָב איך זיך גוט צוגעהערט צו דער פּלאַטע פֿון דער דעמאָלטיקער 'די מגילה’. איך בין געווען באַגײַסטערט, ווי אַזוי מײַק אינטערפּרעטירט דאָרט די לידער — אַזוי שיין, מיט אַ צוגעפּאַסטער האַרמאָניע, און מיט אַזוי פֿיל געפֿיל. ייִדיש גיסט זיך פֿון אים מיט אַ וווּנדערלעכער נאַטירלעכקייט".

איך פֿאָלג נאָך כּסדר טבֿיה טענענבוימס טעאַטער־פֿאָרשטעלונגען! אַ סך מאָל שרײַב איך וועגן זיי און אַ סך מאָל, ווען זיי כאַפּן איבער די מאָס, שרײַב איך נישט. די צרה, אָדער די מעלה, איז דאָס, וואָס איך קען דעם דראַמאַטורג שוין אַ קײַמא־לן מיט יאָרן, און איך ווייס אַז ער איז פֿעיִק אויף — אָדער צונויפֿצופֿירן אַ וואַנט מיט אַ וואַנט, אָדער דווקא טרעפֿן אין פּינטל. אָבער זינט ער האָט געטראָפֿן אין פּינטל ביז הײַנט איז אין אים אַרײַן עפּעס אַ דיבוק, אַ רוגזה צו דער וועלט און, דער עיקר, צו דער פֿרומער עדה.

"געטאָ" איז שוין געווען בײַ אונדז אויפֿגעפֿירט פֿריִער מיט 26 יאָר צוריק; נאָך יענער פּרעמיערע וואָס איז פֿאָרגעקומען אין חיפֿה, אונטער דער רעזשי פֿון גדליה בעסער, האָט מען אָנגעהויבן אויפֿצופֿירן "געטאָ" איבער דער גאָרער וועלט. די פּרעסטיזשפֿולסטע רעזשיסאָרן פֿון באַוווּסטע אייראָפּעיִשע טעאַטערס האָבן געשטעלט "געטאָ" אויף זייערע בינעס; יעדע פֿאָרשטעלונג מיט איר באַזונדערער אויפֿפֿאַסונג לויטן רעזשיסאָרס פֿאַרשטאַנד און צוגאַנג, איז בדרך־כּלל געווען אַ געשעעניש אינעם טעאַטער־לעבן.

Aaron Zeitlin. Poems of the Holocaust and Poems of Faith.
Edited and Translated by Morris M. Faierstein.

New York: Universe, 2007.

אַהרן צייטלין פֿאַרנעמט אַ באַזונדער אָרט אין דער ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע. איינער פֿון די סאַמע פֿילזײַטיקע און פּראָדוקטיווע דיכטער, איז ער אַזוי ווי אַרויסגעפֿאַלן פֿונעם ייִדישן ליטעראַרישן קאַנאָן און בלײַבט כּמעט ניט באַקאַנט, מחוץ די ד׳ אַמות פֿון די מומחים און ליבהאָבער פֿון פּויליש־ייִדישער ליטעראַטור.

ליבע פֿרײַנד, הײַנט וועל איך אײַך אָפּשילדערן אַ פֿאָרשטעלונג וואָס הייסט "איבערצײַגונג," אויף ענגליש — Conviction — וואָס שפּילט אין וויקטאָרי גאַרדענס טעאַטער אויף דער 59סטער גאַס, צווישן דער פֿיפֿטער און מעדיסאָן עוועניוס. געשריבן האָט די פּיעסע אורן נימאַן. ער האָט עס, זעט אויס, באַאַרבעט פֿון אַ נאָוועלע מיטן נאָמען "איבערצײַגונג," וועלכע איז פֿאַרפֿאַסט געוואָרן פֿון איינעם וואָס הייסט יונתן בן־נחום און אַדאַפּטירט געוואָרן פֿאַר דער בינע פֿון עמי דיין. ביז אַהער פֿאַרמאָגט די פֿאָרשטעלונג אַ קײַמא־לן פֿון דרײַ טאַטעס.

ענת עצמון (אַנאַט אַצמאָן) איז תּמיד גרייט צו שפּילן.

— עס איז דווקא שווער, אָבער מען מוז זיך האַלטן בײַ די וואָרצלען כּדי צו פֿאַרמײַדן זיי זאָלן אין גאַנצן נעלם ווערן.

אַזוי האַלט זי, די אַקטריסע און טאָכטער פֿון שמואל עצמון, און שליסט זיך אָן צום געראַנגל, וואָס עס פֿירט איר פֿאָטער, דער לייטער פֿון "ייִדישפּיל" פֿאַרן טעאַטער וואָס ער האָט געגרינדעט און פֿאַר דער קולטור פֿון דער ייִדישער שפּראַך.

זעקס מענטשן זיצן אין וואַרטצאַל בײַם באַרימטן פּסיכיאַטער ד״ר שטערן. זיי הייבן אָן שמועסן, און אַז דער דאָקטער באַווײַזט זיך נישט, נעמען זיי זיך פֿיר צו אָרגאַניזירן אַ מין גרופּע־טעראַפּיע, כּדי זיך אַליין צו באַפֿרײַען פֿון זייערע צוואַנג־נעווראָזן.

סילוויאַ פֿאָגעל איז בײַגעווען בײַ אָט דער קאָמישער פּיעסע — "טאָק טאָק" — פֿונעם באַקאַנטן פֿראַנצייזישן דראַמאַטורג לאָראַן באַפֿי — אין אַ פּאַריזער טעאַטער. פּלוצלינג איז איר אײַנגעפֿאַלן: "דאָס שטיק האָט אַ ייִדישן טעם. מע וואָלט געדאַרפֿט מאַכן אַ ייִדישע פּיעסע פֿון דעם!"