פֿאַראַן אַ שפּאָר ביסל טעאַטערס אַרום דער געגנט וווּ איך פֿאַרברענג אַ טייל פֿון מײַנע זומערס און ווינטערס. ווען עס פֿאַרענדיקט זיך דער ערשטער און צווייטער סעמעסטער אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. כאַפּ איך זיך אַרײַן אָדער קיין מיאַמי אָדער קיין פּאַלם־ביטש זען וואָס עס טוט זיך אויף די ברעטער פֿון די בינעס.
פֿלאָרידע פֿאַרמאָגט אַ שיינע צאָל טעאַטער־גייערס, דער עיקר ייִדן. מיטליעריקע און עלטערע לײַט. אַ סך פֿון זיי זײַנען גוט אײַנגעפֿונדעוועט; ס׳הייסט, מאַגנאַטן, מעצענאַטן, האַלטן זיי אויס אַ שפּאָר ביסל טעאַטערס. בדרך־כּלל זיצן זיי אויבן אָן ווי די אָנגעלייגטע געסט. אין דער ערשטער ריי, אויסגעסטרויעט אין עסיק און אין האָניק, אין גראַנאַטענע הויזן און ווײַסע, זײַדענע העמדער מיט אַ רויטער בינדע. די גרויע קעפּ זײַנען אַנדולירט, לאַקסירט און שמעקן מיט פּערפֿום. די ייִדענעס זײַנען לגמרי אײַנגעטונקען אין בלישטשענדיקע קייטלעך אַרום האַלדז. בראַסלעטן און רינגעלעך אויף די פֿינגער וואָס האַלטן אין איין פֿינקלען. גלאַנצנדיקע שיכעלעך אויף הויכע אָפּצאַסן וואָס וואָלטן געפּאַסט אַ יונגיטשקער פֿון זיבעצן יאָר. לאַנגע לאַקירטע, רויטע נעגל סײַ אויבן און סײַ אונטן, קליינינקע פּורפּורענע בײַטעלעך וואָס שימערירן מיט בריליאַנטלעך און אַ פּריטשאָסקע, ערשט אַרויס פֿון "ביוטי־פּאַרלאָר."
אין מיאַמי גופֿא איז פֿאַראַן אַ טעאַטער וואָס הייסט "גייבל־סטיידזש."
וווּ דער פּראָדוצענט און קינסטלערישער דירעקטאָר, הייסט דזשאָו אַדלער, אַ ייִד אין די יאָרן. ער קערט זיך בכלל נישט אָן מיט די אַמאָליקע גרויסאַרטיקע אַדלערס, איך צווייפֿל אַפֿילו צי ער האָט אַמאָל געהערט פֿון אַ יעקבֿ פּ. אַדלער.

אין "סיינט ליוקס"־טעאַטער אויף דער 46סטער גאַס, אין האַרץ פֿון מאַנהעטן, ווערט אויפֿגעפֿירט אַן איין־פּערזאָניקע פֿאָרשטעלונג וואָס האָט צו טאָן מיט דער אַמאָליקער, באַרימטער, קאָלירפֿולער, לעבעדיק־לוסטיקער קאָמיקערין, זינגערין, בורלעסק־ און וואָדעוויל־שוישפּילערין, וועלכע האָט זיך באַרימט געמאַכט אין די פֿריִע צוואַנציקער יאָרן פֿון לעצטן יאָרהונדערט. פֿאַרשטייט זיך, אַז זי האָט נישט געהייסן פֿעני, נאָר פֿאַניאַ, און נישט ברײַס, נאָר באָראַק. ווי פֿעני, דערציילט זי, אַז זי האָט אָפּגעשטאַמט פֿון אַ ייִדישער משפּחה, אַ געלונגענע מאַמע און אַ קאַרטיאָזשניק אַ טאַטן. נישט נאָר דאָס. ער האָט ליב געהאַט ס׳פֿלעשל און אײַנשטעלן אויף די פֿערדלעך, אַזוי אַז אין שטוב האָט געהויזט צוזאַמען מיט זיי — דער דלות.

פֿעני. ווי איך געדענק זי פֿון די אַלטע פֿילמען, און איך מיין נישט באַרבאַראַ סטרײַסאַנד, וועלכע האָט אויסגעשפּילט פֿעניס לעבנס־געשיכטע אינעם פֿילם "פֿאַני גוירל," נאָר די אמתע, די סאַמאָראָדנע פֿעני, וועלכע האָט געשפּראָצט מיט לעבן, געזען די וועלט שטייענדיק אויפֿן קאָפּ, זיך אַרײַנגעפּאַסט אין יעדער סיטואַציע, און צוגעאייגנט זיך דרײַ נישט קיין געפּאַסטע שידוכים.

איז דער ערשטער מאַן אירער געווען אַ נישט־טויגעניכטס; איז זי פּטור געוואָרן פֿון אים אין אַ פּאָר טעג נאָך דער חתונה. דער צווייטער, ווידער, איז געווען ניקי אָרנשטיין; אַ בלאַטער, אַן אונטערוועלט־מענטש, אַ "געמבלער," אַ גנבֿ און געמאַכט אַ לעבן פֿון שאַנטאַזש. און דערצו, איז ער געווען אַ באַווײַבטער. אָבער נאָך זיבן יאָר האָט ער אָפּגעגט דאָס ווײַב און חתונה געהאַט מיט פֿענין. ניקי איז געווען גאָר אַ שיינער, אַ פֿאַצעט. יעדעס נעגעלע זײַנס איז געווען ווי געשניצט און געשליפֿן, די אַנצוגער וואָס ער האָט געטראָגן זײַנען געווען באַשטעלטע פֿון איטאַליע. די בינדעס פֿון פּאַריז און דאָס געמבלען איז צוגעגאַנגען אין פּאַריז און מאָנאַקאָ.

נישט קיין קליינע מאָס געוואַגטקייט איז נייטיק, כּדי צו שאַפֿן אַ פּיעסע איבער דער ראַק־קראַנקייט (קאַנצער); און אויב שוין יאָ זיך אונטערנעמען צו שטעלן אויף דער בינע אַ פּיעסע אויף אַזאַ משונהדיקער טעמע, איז דאָס גראַדע אַ מיוזיקל מיט געזאַנג און טאַנץ־נומערן, אויסער דעם מינדלעכן טעקסט. און דאָס אַלץ אויף אַ מערקווערדיקער טעאַטראַלער פֿאָרעם מיט שפּאַנונג, חכמה און מענטשלעכקייט.

"סוף טובֿ" (אַ גוטער סוף), דאָס איז דער נאָמען פֿון דער שאַפֿונג, וועט זיכער זיך פֿאַרוואַנדלען אין משך פֿון אַ קורצער צײַט אין אַ היסטאָרישן דערפֿאָלג. דאָס קען מען שוין פֿאַרזיכערן איצט, בלויז צוויי טעג נאָך דער פּרעמיערע.

ווער איז פֿאַראַנטוואָרטלעך פֿאַר דעם דאָזיקן אויסטערלישן ספּעקטאַקל? אַ פֿרוי!, ווי דען? נישט קיין אַנדערע ווי די דראַמאַטורגין ענת גוב (אַנאַט גאָב), אַ געבוירענע אין ישׂראל, אין 1953, אַ פֿאַרהייראַטע, די מוטער פֿון דרײַ קינדער און די באָבע פֿון צוויי אייניקלעך.

זי האָט באַקומען שוין מער ווי איין מאָל די געלעגנהייט צו באַווײַזן איר טאַלאַנט ווי אַ טעאַטער־שאַפֿערין, אַממיינסטן אין "קאַמערי". איינע פֿון אירע פֿריסטע הצלחות איז געווען — "די בעסטע חבֿרטעס", אונטער דער רעזשי פֿון עדנה מאַזיאַ, וואָס פֿון דעמאָלט אָן שפּאַנען זיי כּמעט שטענדיק צוזאַמען, פֿון איין דערפֿאָלג צום אַנדערן; שפּעטער זײַנען געקומען אַנדערע דערפֿאָלגרײַכע ספּעקטאַקלען, צווישן זיי: "אוי אלוהים", און "אַ וואַרעמע משפּחה".

נאָכן ערשטן ייִדישן טעאַטער־פֿעסטיוואַל אין מאָנטרעאָל, מיט צוויי יאָר צוריק, האָט מען פֿון די שטענדיקע ייִדישע צווייפֿלער געקענט הערן: "נו, לאָמיר זען, צי ס'וועט נאָך אַמאָל זײַן אַ צווייטער..."

נײַן טעג, אָנגעפֿילט מיט ייִדישע טעאַטער־פֿאָרשטעלונגען און אַנדערע אונטערנעמונגען — קינאָ, לעקציעס, קאָנצערטן, פֿאַרווײַלונגען — זײַנען געווען צעפּראַלט די טירן פֿונעם סעגאַל־צענטער, וווּ דער פֿעסטיוואַל איז פֿאָרגעקומען — פֿאַר טעאַטער־טרופּעס און שאַפֿערישע אַנסאַמבלען פֿון אַכט לענדער: רומעניע, פּוילן, פֿראַנקרײַך, דײַטשלאַנד, פֿאַראייניקטע שטאַטן, ישׂראל, אויסטראַליע און קאַנאַדע. צו דעם דאַרף מען אויך צוגעבן, אַז אין די ראַמען פֿונעם הײַיאָריקן פֿעסטיוואַל איז דורכגעפֿירט געוואָרן אַ צוויי־טאָגיקער וויסנשאַפֿטלעכער סימפּאָזיום, וואָס האָט זיך אָפּגעגעבן מיט פֿראַגעס פֿון ייִדישן טעאַטער און קינאָ (וועגן דעם זעט אַ באַזונדערן באַריכט אויף ז' 9).

מע זעט, ווי פּורים־שפּילערס טראָגן מאַסקעס אינעם פֿילם "דער פּורים־שפּילער", רעזשיסירט פֿון יוסף גרין, מיט זיגמונט טורקאָוו און מרים קרעסין אין די הויפּט־ראָלעס. אינעם פֿילם, שטעלן פֿאָר די בעל־מלאָכות, דער עיקר, די שנײַדער פֿונעם שטעטל, אַ פּורים־שפּיל. זיי קומען אַרײַן אינעם גבֿירס הויז אויפֿצוטרעטן, און זיי טראָגן פּאַפּירענע מאַסקעס. די מאַסקעס וואָס מע זעט אינעם פֿילם, זענען נישט אַזוי אינטערעסאַנט, ווײַל זיי דינען נאָר אויסצובאַהאַלטן דאָס פּנים פֿונעם אַקטיאָר. זיי האָבן נישט קיין פּערזענלעכן אויסדרוק, וואָס זאָל אויסדרוקן אַ געוויסן פּערסאָנאַזש.

די מאַסקעס פֿון דער קלאַסישער איטאַליענישער "קאָמעדיע־דעל־אַרט", אָנהייבנדיק פֿונעם 16טן יאָרהונדערט, להיפּוך, האָבן רעפּרעזענטירט ספּעציפֿישע כאַראַקטערן: "אַרלעקינאָ", "בריגעלאַ", "פּאַנטאַלאָנע", "דאָטאָרע", "קאַפּיטאַנאָ" און אַזוי ווײַטער.

בײַם צען־טאָגיקן "אינטערנאַציאָנאַלן מאָנטרעאָלער ייִדישן טעאַטער־פֿעסטיוואַל", וואָס האָט זיך געשלאָסן דינסטיק, דעם 21סטן יוני, האָט מען פֿאָרגעשטעלט טעאַטער, מוזיק, וואַרשטאַטן און לעקציעס אין אַ וואַרעמער, היימישער סבֿיבֿה. אונטער דער פֿירערשאַפֿט פֿון ברײַנע וואַסערמאַן, דירעקטאָרין פֿונעם "סעגאַל־צענטער", איז דער דערפֿאָלג פֿונעם צווייטן טעאַטער־פֿעסטיוואַל געווען, לויט אַלע קוואַלן, נאָך גרעסער פֿונעם ערשטן. איין אַקטיאָר פֿון דער ייִדישער בינע, וואָס האָט פֿאַרבראַכט די גאַנצע צײַט איז געווען אַבֿי האָפֿמאַן, הײַנט אַ תּושבֿ פֿון דרום־פֿלאָרידע. ער איז געפֿאָרן קיין מאָנטרעאָל פֿאָרצושטעלן זײַנע פּיעסעס "ראַנדעוווּ מיט גאָט" וועגן איציק מאַנגער, און "Too Jewish": אַ קאָמישער קוק אויף דער ייִדישער קולטור אין אַמעריקע. מיר האָבן אים געבעטן אונדז איבערגעבן זײַנע אײַנדרוקן פֿון דער אונטערנעמונג — און מיר גיבן איבער זײַנע באַמערקונגען:

דעם 16טן און דעם 17טן יוני איז פֿאָרגעקומען אין מאָנטרעאָל, ווי אַ טייל פֿון דעם אינטערנאַציאָנאַלן ייִדישן טעאַטער־פֿעסטיוואַל, אַן אַקאַדעמישער סימפּאָזיום, וווּ מע האָט אַרומגערעדט פֿאַרשידענע ענינים מכּוח ייִדיש־טעאַטער און פֿילם. פֿאַר די אַקאַדעמיקער איז געווען אינטערעסאַנט צו פֿאַרברענגען אין איינעם און זיך באַקענען מיט די הײַנטיקע פּראָדוצירער פֿון ייִדיש־טעאַטער, הגם ניט ווייניק פֿון די פֿאָרשער זענען אַליין קינסטלער. אַזוי, האָט מען געקענט זען מיט די אייגענע אויגן, ווי למעשׂה עס אַרבעט דער, וועלכן מע פֿאָרשט געוויינטלעך טעקסטועל. דאָס מיינט ניט, אַז די רעדעס זענען געווען סתּם טרוקענע טעקסטן; בכלל ניט! די רעדנערס האָבן מערסטנס צופֿרידנגעשטעלט דעם עולם מיט זייערע פֿאַרכאַפּנדיקע פֿאָרשונגען; ספּעציעל, ווען זיי זײַנען אויך באַגלייט געווען מיט וויזועלע פּרעזענטאַציעס, וואָס האָבן געהאָלפֿן צו מאַכן זייערע רעפֿעראַטן בילדעריש־באַרעמלט. הגם די רעדעס האָט מען געהאַלטן סײַ אויף ענגליש און סײַ אויף פֿראַנצייזיש, האָט יעדער רעדנער, צום גליק פֿונעם עולם, אַרײַנגעמישט אין זײַן לעקציע זאַפֿטיקע ציטאַטן אויף מאַמע־לשון.

לעצטנס בין איך אַוועק זען "אָנקל וואַניאַ" (Дядя Ваня), געשפּילט בלויז צוויי טעג אין ניו־יאָרק, מיטן אָנטייל פֿונעם מאָסקווער "קונסט־טעאַטער" (МХАТ). געוואָלט ממש זען מיט די אייגענע אויגן צום ערשטן מאָל די שילדערונג פֿון אַזאַ פּרעסטיזשפֿולן מאָסקווער "קונסט־טעאַטער" טשעכאָווס פּיעסע אין אָריגינעלן רוסיש. פֿאַרשטייט זיך, אַז מײַן רוסיש איז געווען גאַנץ נישטיק קעגן זייער עלעגאַנטן, פּרעציזן, שוין אָפּגערעדט ווען עס האַנדלט זיך אין טשעכאָווס רײַכן, רוסישן שפּראַך־אוצר. קיין אונטערטיטלען זײַנען נישט געווען בנימצא, אָבער אַן איבערזעצונג אײַנגעפֿעדעמט אין די אויערן — יאָ. אַזוי אַז איך האָב גענאָסן פֿון ביידע וועלטן — אי הערן אַ ביסל רוסיש, אי פֿאַרשטיין די דראַמע ווי מען פֿירט זי אויף פֿאַר מײַנע אויגן.

און לאָמיר זיך נישט נאַרן. די רוסישע רעגירונג האָט לאַנגע, לאַנגע יאָרן אויסגעהאַלטן און האַלט נאָך אַלץ אויס די קונסט, צווישן זיי טעאַטער, באַלעט, אָפּערע, מוזיק אין רוסלאַנד; פּונקט ווי ס׳רובֿ ציוויליזירטע אייראָפּעיִשע לענדער וואָס סובסידירן זייערע קונסט־אַנשטאַלטן ווי עס באַדאַרף צו זײַן, אַ חוץ דעם רײַכסטן לאַנד אין דער וועלט, אַמעריטשקע. נישט אַנדערש, ווי עס איז אַ סימן פֿון אָפּגעשטאַנענקייט, פֿאַרגרעבטקייט און פּרימיטיווקייט. מוזן די קונסט־אַנשטאַלטן אין אַמעריקע זיך מאָרדעווען פֿון יאָר צו יאָר צו פֿאַרזיכערן זייער עקזיסטענץ. עס רײַסט מיר דאָס האַרץ אַזוי צו "באַזינגען" מײַן אַמעריקע, אָבער אונדזערע סענאַטאָרן און קאָנגרעסלײַט פֿון אייביק אָן קומען אַרויס פֿון פּשײַטש און אײַנשישאָק, אויסגעוויילט געוואָרן פֿון פּרימיטיווע וויילערס. אַזאַ פּנים האָט עס.

ווי געזאָגט, פֿון צײַט צו צײַט באַווײַזן זיך פֿאָרשטעלונגען אויף בראָדוויי אָדער אָף־בראָדוויי אויף ייִדישע טעמעס. די לעצטע מוזיקאַלישע פּיעסע וואָס איך האָב געזען לעצטנס, הייסט טאַקע "מענטשן אויפֿן בילד," וווּ די דראַמאַטורגין, אײַריס רעינער־דאַרט, האָט אַוועקגעגעבן פֿופֿצן יאָר פֿון איר לעבן אָנצושרײַבן די פּיעסע. די פֿאָרשטעלונג פֿאַרמאָגט אָריגינעלע מוזיק, פֿאַרפֿאַסט פֿון מײַק סטאָלער און אַרטי באַטלער, רעזשיסירט פֿון לענאַרד פֿאָגליאַ.

די סיפּור־המעשׂה האָט טאַקע צו טאָן מיט מענטשן אויפֿן בילד. אַן אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון די אַקטיאָרן אין אַמאָליקן וואַרשעווער ייִדישן טעאַטער, וואָס ווי נאָר דאָס ליכט באַלײַכט זיי, לעבן זיי צוריק אויף. די הויפּט־ראָליסטקע רייזל ראַבינאָוויטש (דאַנאַ מוירפֿי), וועלכע שפּילט די מוטער, די באָבע פֿון דער אַקטריסע וואָס קומט אַרויס פֿון וואַרשעווער ייִדישן טעאַטער, שפּינט די געשיכטע פֿון אַמאָליקן ייִדישן טעאַטער־רעפּערטואַר אין אַמאָליקן וואַרשע. פֿאַרשטייט זיך, נישט אויף ייִדיש, נאָר אויף ענגליש. צווישן זיי, סצענעס פֿון שעקספּיר צי פֿון "דיבוק," לידער ווי "אויפֿן פּריפּעטשיק," דווקא אויף ייִדיש, וואָס די באָבע זינגט איר אייניקל דזשעני (רייטשל רעשעף). דאָס אַקטריסעלע איז צען יאָר אַלט. זי שפּילט סײַ די טאָכטער און סײַ דאָס אייניקל, זי זינגט און טאַנצט. איך מוז פֿאָרויסזאָגן, אַז איר קאַריערע אין טעאַטער אָדער פֿילמען איז געחתמעט.

שעקספּיר (1564—1661) איז איצט בײַ אונדז דער אַמערסטן פֿאָרגעשטעלטער דראַמאַטורג. פֿאַר וואָס? אָן אַ באַזונדערער סיבה, סתּם אַזוי! אמת, בלויז זײַנע קאָמעדיעס: "אַ סך רעש איבער גאָרנישט" — אין באר־שבֿע; "די 12טע נאַכט" — אין "חאן"־טעאַטער, ירושלים; "ראָמעאָ און יוליאַ" אין "קאַמרי". אָט די לעצטע, כאָטש אַ טראַגעדיע, קאָן מען זי אויך אַרײַנרעכענען, ווי אַ באַזונדערער פֿאַל, ווי אַ קאָמעדיע; צוליב די אומוויליקע קאָמיש־לעכערלעכע אויסגליטשן, מיט וועלכע אָט די ווערסיע האָט זיך אויסגעצייכנט. אויסער דעם, האָבן מיר דאָ צו טאָן מיט אַ גאַנץ בכּבֿודיקער זאַמלונג פֿון טעאַטער־ווערק, וואָס ס׳האָט אונדז איבערגעלאָזט, פֿאַר אַלע דורות, וויליאַם שעקספּיר — אויך באַקאַנט ווי דער "באַרד פֿון עיוואָן".

יאָרן־לאַנג האָבן די טעאַטערס, ווי אויך דאָס פּובליקום זיך געהאַלטן אַ ביסל אָפּגעטיילט פֿון שעקספּירן, וואָס במשך די יאָרהונדערטער איז פֿאַרבליבן ווי "אַ האַרט ניסל". דער נאָמען אַליין האָט אַרויסגערופֿן רעספּעקט מיט אַ געמיש פֿון מורא, טאָמער וועט מען, חלילה, נישט פֿאַרשטיין וואָס עס קומט דאָרט פֿאָר. נאָר די יעניקע וואָס האָבן זיך דאָך יאָ דערנענטערט צו אים, האָבן קיין חרטה נישט געהאַט; פֿאַרקערט, דאָס וואָס זיי האָבן געווינען, האָט זיי באַרײַכערט מיט אַ וועלט־וויסן, קולטור און שיינקייט.

אַן עמאָציאָנעל־געלונגענעם אימאַזש פֿון דער פֿאַרשוווּנדענער טעאַטער־וועלט שטעלט מיט זיך פֿאָר דער ספּעקטאַקל, וואָס פֿירט איצט אויף דער "ייִדישפּיל"־טעאַטער אין תּל־אָבֿיבֿ. און טאַקע ווער נאָך איז הײַנט צו טאָג גערופֿן אָפּצוגעבן דעם געהעריקן כּבֿוד יענע ייִדישע קינסטלער וואָס האָבן אַמאָל געהערשט אויף דער בינע און זײַנען פֿאַרשוווּנדן געוואָרן אויף אייביק? האָט "ייִדישפּיל" זיך בפֿירוש אונטערגענומען אויפֿצופֿירן דעם ספּעקטאַקל "ליכטיק ווי די שטערן" אין גײַסט און אין די פֿוסטריט פֿון יענע אומפֿאַרגעסלעכע קינסטלער אין ניו־יאָרק, די בעסטע פֿאָרשטייער פֿון לײַכטן פֿאַרווײַלנדיקן טעאַטער.

אַן אייגנאַרטיקער פֿילם־נוסח פֿון שעקספּירס באַוווּסטער טראַגעדיע "ראָמעאָ און דזשוליעט" האָט פֿאַראַכטאָגן זונטיק געהאַט זײַן פּרעמיערע אויפֿן יערלעכן "ניו־יאָרקער ייִדישן קינאָ־פֿעסטיוואַל", און האָט צוגעצויגן אַזאַ גרויסן עולם, אַז ס׳איז גלײַך אויספֿאַרקויפֿט געוואָרן.

די סיבה פֿאַרן אינטערעס אין דעם פֿילם, וואָס הייסט "ראָמעאָ און דזשוליעט אויף ייִדיש", איז, אַ פּנים, צוליב די אַקטיאָרן: ס׳רובֿ פֿון זיי זענען ליבעראַל־חסידישע און געוועזענע חסידישע יונגע לײַט — אַ זעלטענע זאַך אין אַן אַמעריקאַנער הויפּטפֿילם. די קעמפֿנדיקע משפּחות מאָנטעגיו און קאַפּיולעט זענען דאָ פֿאַרוואַנדלט אין אַ קאַמף צווישן די סאַטמערער און די ליובאַוויטשער, און די פּאָעטישע שורות פֿון שעקספּיר דעקלאַמירן די העלדן אויף אַ "הײַמישן" חסידישן ייִדיש.

ס׳איז מסתּמא אויך דאָס ערשטע מאָל, וואָס ראָמעאָ טראָגט ברילן...