מײַן טאַטע ע״ה, חיים שמולעוויטש, האָט מיט יאָרן צוריק אָנגעשריבן אַ בוך מיטן נאָמען "צוריק פֿון יענער וועלט" (To Hell and Back), וווּ ער באַשרײַבט די שרעקלעכע יאָרן אונטער דעם טיראַנישן רעזשים אין רויטן גן־עדן. דעריבער בין איך אַוועק זען די פּיעסע וואָס הייסט "נאָך דער רעוואָלוציע," וואָס שפּילט אין "פּליירײַטס־האָרײַזאָנס," אויף דער צוויי און פֿערציקסטער גאַס אין מאַנהעטן.

און בעת מיר האָבן זיך אַזוי פֿיל אָנגעליטן בײַ סטאַלינען, האָבן אַ טייל ייִדן, דאָ אין אַמעריקע, פֿון די 1920ער ביז די 1950ער יאָרן, געפּראַוועט פֿאַרראַט, מסור און שפּיאָנאַזש לטובֿת דער סאָוועטישער מאַכט.

איך האָב נישט קיין ספֿק אַז אַמאָל, ווען מיר האָבן פֿאַרמאָגט מיליאָנען ייִדיש־רעדנדיקע אָפּנעמער פֿון ייִדישן טעאַטער, פּרעסע און ליטעראַטור, ווען ייִדיש האָט געבליט מיט אינטעלעקטועלן פֿאַרנעם, האָט מען געקענט שטעלן שעקספּירס ווערק, ווי עס האָבן געטאָן שלמה מיכאָעלס אין מאָסקווע און מאָריס שוואַרץ אין ניו־יאָרק. און נישט נאָר מאָריס שוואַרץ, נאָר אויך באָריס טאָמאַשעווסקי און יעקבֿ אַדלער. פֿאַרשטייט זיך, אַז די לעצטע צוויי האָבן אַ ביסל אונטערגעזינדיקט דערמיט וואָס זיי האָבן קאָנקורירט צווישן זיך דערמיט וואָס זייערע איבערזעצער האָבן איבערגעזעצט שעקספּירן אין איין מעת־לעת.

דאָס מאָל איז מיר אויסגעקומען צו זען אויף בראָדוויי דעם באַרימטן האָליוווּדער־ און טעלעוויזיע־שטערן אַל פּאַטשינאָ, אין שעקספּירס "דער סוחר פֿון ווענעדיק." דער זאַל איז געווען געפּאַקט. איך דערקען ייִדישע פּנימער. די בינע איז באַצירט ווי אַ הײַנטצײַטיקע וואָל־סטריט־בערזע (מאַרק ווענדלאַנד), די קאָסטיומען (דזשעט גאָלדשטיין) וואָס מ׳קען מסתּמא הײַנט געפֿינען אין אַ לוקסוריעזן געשעפֿט אויף פֿינפֿטער עוועניו "בערגדאָרף־גורדמאַן." בלויז שײַלאָק, דער ייִד (אַל פּאַטשינאָ), דרייט זיך אַרום איבער דער בינע ווי אַן אָפּגעריסענער, היישעריק, פֿאַרשוויצטער פּראָצענטניק. און די ייִדן אַרום אים זעען אויס ווי זיי וואָלטן אַרויסגעקומען פֿון הײַנטיקן וויליאַמסבורג, נעט אָנגעטאָן אין אַ ייִדישן גאַרדעראָב.

אין דער זעלבער צײַט ווען אין צענטער פֿון לאַנד האָט מען זיך געקענט טרייסטן מיט די ערשטע סימנים פֿונעם ווינטער, האָט מען זיך אין אילת, דער שטאָט פֿון דער אייביקער זון, געקוויקט מיטן זומער. די שטאָט פֿון די פּאַלמען־ביימער, פֿונעם מידבר און פֿונעם רויטן ים איז שטאַרק ווײַט פֿון אייראָפּע. און דאָך, האָט זי זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַ פֿיליע פֿונעם פּוילישן שטעטל. הונדערטער מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן זענען דעם חודש אָנגעקומען אין "לעאָנאַרדאָ־קלאָב־האָטעל" צו דער "ייִדישיאַדע", ערשטע אונטערנעמונג פֿון דעם טיפּ אין דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן טעאַטער אין ישׂראל, כּדי צו דערהייבן די ייִדישע קולטור אין מיזרח־אייראָפּע און אין דער ייִדיש־קהילה אין לאַנד. דער צוזאַמענפֿאָר איז געווען די בעסטע דעקאָראַציע, וואָס די "ייִדישפּיל"־פֿאַרוואַלטונג האָט געקענט אויסטראַכטן.

געהערט אַז דער באַרימטער האָליוווּדער אַקטיאָר ריטשאַרד דרײַפֿוס שפּילט אין אַ פּיעסע באַזירט אויף עפּיזאָדן פֿונעם לעבן פֿון דעם באַרימטן וועגווײַזער און תּלמיד־חכם, ר׳ אַבֿרהם־יהושע העשל, האָב איך זיך נישט געפֿוילט און אַוועק אין "טשערי־ליין"־טעאַטער אין וועסט־ווילעדזש, שעפּן נחת.

ווער עס קען נישט דעם באַרימטן אַקטיאָר ריטשאַרד דרײַפֿוס, וועלכער האָט שוין אַרײַנגעלייגט אין זײַן פֿילם־קאַריערע אַ קײַמא־לן פֿון 55 יאָר, אַרײַנרעכענענדיק זײַן מי און צײַט אין צענדליקער וווילטעטיקע פֿרידנס־אָרגאַניזאַציעס, קאָנפֿערענצן וווּ ער האָט צונויפֿגעברענגט אין ניו־יאָרק אַלערליי צדדים זשורנאַליסטן פֿון רעכטס ביז לינקס, אַראַבער, פּאַלעסטינער און ישׂראלדיקע אינטעלעקטואַלן, זשורנאַליסטן, צײַטונגס־לײַט, פֿאַרבונדן זײַן טירחה מיט "סי־ען־ען," "בי־בי־סי" און "אַל־דזשיזיראַ."

איך קען שוין פֿײַווישן אַ שפּאָר ביסל צײַט און האַלט פֿון אים אַ וועלט. ער איז אַ ליבלעכער, שמייכלענדיקער און צוגעלאָזענער מענטש, אַ טײַערער ייִד, און דערצו — אַ גוטער קאָמעדיאַנט. אַמאָל, ווען ער איז געווען נאָך אַ יונגער־מאַן איז ער געווען הויך און ברייטבייניק, גלײַך ווי אַ ווירע. אָבער ווען ס׳איז געקומען צו זײַנע פֿיס, זאָל גאָט שומר און מציל זײַן; גיגאַנטישע פֿיס, אין זיי קען אַרײַן אַ נאָזהאָרן. און פֿײַוויש, ווי נאָר ער איז אַרויף אויף דער בינע מיט זײַנע גראָמאַדנע, ריזיקע פֿיס, אַזוי האָב איך זיך באַלד געשיט פֿון געלעכטער, און ווי נאָר ער האָט געעפֿנט ס׳מויל און געצויגן די ווערטער ווי מען ציט אַ פֿאָדעם פֿון אַ געשטריקטן זאָק, אַזוי האָב איך זיך שוין ווידער געוואַלגערט אויף דער פאָדלאָגע און געהאַלטן זיך בײַ די זײַטן.

דער "נאַציאָנאַלער ייִדישער טעאַטער — פֿאָלקסבינע" הייבט אָן דעם נײַעם סעזאָן — זײַן 96סטן סעזאָן — מיט דער פֿאָרשטעלונג "פֿײַוויש פֿינקעל אויף דער בינע!" [Fyvush Finkel Live!] רעזשיסירט פֿון מאָטל דידנער, מיט דער באַטייליקונג פֿון פֿינקעלס מוזיקאַלישע זין, איִען און עליאָט.

פֿײַוויש פֿינקעל איז שוין אַן 88־יאָריקער אַקטיאָר מיט גרויס הצלחה אויף דער אַמעריקאַנער טעלעוויזיע. אין צוויי לאַנג־דויערנדיקע סעריעס — "פּיקעט פֿענסעס" און "באָסטאָן פּאָבליק" — האָט גאַנץ אַמעריקע זיך באַקענט מיט אים.

צו ספּראַווען זיך מיטן אַנטיסעמיטיזם אויף דער בינע, האָט דער דראַמאַטורג רענדי כּהן אויסגעקליבן פֿאַר זײַן פּראָטאַגאָניסט אַ מיטליעריקן קאַלעדזש־פּראָפֿעסאָר (סעטה דוער), וועלכער שטייט איינער אַליין אויף דער בינע נאָענט צו צוויי שעה צײַט, און דערלאַנגט אַ לעקציע וואָס האָט צו טאָן — דער עיקר, מיט ייִדן. ער האָט דערצו צוגעגרייט אַ ליסטע פֿון פּראָמינענטע בני־ישׂראלניקעס אויף דער וועלט, וועלכע האָבן באַרײַכערט די וועלט מיט זייערע פֿעיִקייטן און חכמה די לעצטע הונדערט יאָר. און דערמאָנענדיק באַזונדער זייערע נעמען, פּראַוועט ער אַן אָרגיע פֿון אָפֿענעם ייִדנהאַס.

די לעקציע איז אָנגעזאַפּט מיט "אַמוזירנדיקע" אָבסערוואַציעס, היסטאָרישע הערות און פֿילאָסאָפֿישע אַרײַנבליקן אין יעדן ווינקל פֿון זײַן לײַב און לעבן.

ערשט נישט לאַנג איז מיר אויסגעקומען צו זען אַ פֿאָרשטעלונג וועלכע איז אויפֿגעפֿירט געוואָרן אין דער "שיל פֿאַר קינסטלער," אין טרײַבעקאַ, ניו־יאָרק. די טעאַטראַלע טרופּע רופֿט זיך "קאַבאָש־טעאַטער־קאָמפּאַני," און ס׳איז אַ טייל פֿון אירלענדישן פֿעסטיוואַל וואָס קומט פֿאָר די טעג אין ניו־יאָרק.

איך דערוויס זיך דערבײַ, אַז די גאָר קליינינקע ייִדישע קהילה אין אירלאַנד איז אָנגעקומען אַהין נאָך אין די 1850ער יאָרן, ווען אַ מיעוט פֿון זיי איז אָנגעקומען פֿון דײַטשלאַנד.

איך קען גאָרנישט געדענקען ווען איך בין געווען אַזוי אַנטציקט פֿון אַ פּיעסע ווי "פֿרוידס לעצטע סעסיע," אָבער מען טאָר נישט פֿאַרלירן די האָפֿענונג, ווײַל עס איז נאָך פֿאַראַן אין דעם ניו־יאָרק אַן אינטעליגענטער טעאַטער־עולם. דער זאַל איז טאַקע געווען געפּאַקט מיט זיי. איך שטעל זיך פֿאָר, אַז ס׳רובֿ צושויער זײַנען געווען פּסיכיאַטערס, פּסיכאָלאָגן און פּסיכאָ־טעראַפּיסטן.

לויט ווי איך פֿאַרשטיי, וואָלט געווען אַן אָך און וויי צו דער וועלט ווען נישט די ייִדן, די אויסטערלישסטע און אינטערעסאַנטסטע פֿון אַלע פֿעלקער אין אַלע צײַטן. אָן אונדז וואָלט די וועלט אויסגעזען פֿאַראָרעמט און פֿאַראומערט. העלפֿט גאָט און ס’באַווײַזן זיך אויף דער אייבערפֿלאַך פֿון דעם ערדקוגל די פֿילקאָלירטע, שעפֿערישסטע און שאַרף זיניקע אַחינו־בני־ישׂראל, מיט זייער אויסטערלישער געשיכטע, מיט זייער חכמה און זייער אַוועקמאַכן מיט דער האַנט "נישט גוט? ס’וועט זײַן גוט!" מיט זייער טרײַבן קאַטאָוועס און כּסדר פּאָרען זיך אַרום דעם געוויסן פֿון דער וועלט ווי די מוראַשקעס אַרום זייער מלכּה.

דער רעמאָנט פֿון "הבימה", אין דעם נאַציאָנאַלן ישׂראל־טעאַטער גייט אָן דראַמעס. אין דער אמתן, איז עס מער ווי אַ רעמאָנט — ס׳איז אַן איבערבוי, וואָס האָט זיך אָנגעהויבן אפֿשר מיט פֿינף יאָר צוריק און ווען מ’גייט דאָרט אַדורך — טוט אַ קלעם בײַם האַרצן; ס’איז נאָך אַלץ ווײַט פֿון סוף. שפּילט מען טעאַטער וווּ מע קען, איבער דער גאַנצער שטאָט; און ווען דער ספּעקטאַקל איז נישט אַזוי צום האַרצן — איז דאָ אויף וועמען אַרויפֿצוּוואַרפֿן די שולד: אויפֿן רעמאָנט, נאַטירלעך.