די רוסישע עליה פֿון די 1990ער האָט געשאַפֿן אַן אייגנאַרטיקע שמעלץ־קולטור, וואָס נעמט אין זיך אַרײַן עלעמענטן פֿון דער רוסיש־סאָוועטישער, ישׂראלדיקער און סתּם־אייראָפּעיִשער קולטור, דאָס רובֿ עולים זײַנען דעמאָלט געקומען פֿון אַסימילירטע רוסיש־רעדנדיקע משפּחות, און אין ישׂראל האָבן זיי אַזוי אָדער אַנדערש "אַנטדעקט" זייער פּינטעלע־ייִדישקייט. הײַנט, אַ יאָר פֿופֿצן אָדער צוואַנציק נאָך דעם אָנקומען פֿון יענער מענטשלעכער כוואַליע קיין מדינת־ישׂראל, האָבן די סאָוועטישע עולים זיך שוין מערסטנס גוט אַדאַפּטירט צו די נײַע באַדינגונגען.

פֿון דער "מאַנהעטן־בריק" אין ניו־יאָרק איז נאָך קיינער נישט געשפּרונגען. פּאָפּולערער פֿאַר די שפּרינגערס איז דווקא "וואַשינגטאָן־בריק." דאָרט זעט מען פֿון צײַט צו צײַט יונגע און אַלטע, געזונטע און קראַנקע. אַלץ שפּרינגט. מסתּמא מיד געוואָרן פֿונעם לעבן, שפּרינגט מען. אָבער צו מאַכן אַ קאָמעדיע אין איין אַקט פֿון אַ שפּרינג־אַפֿערע, דאָס דאַרף מען טאַקע קענען. האָב איך זיך אַראָפּגעלאָזט אין שטאָט זען אַ פּיעסע וואָס ווערט איצט געשטעלט אין ״Flea-Theater״ (פֿלוי־טעאַטער) אין מאַנהעטן.

אין זײַן הומאָריסטישן ביכל, "רויטער געלעכטער: אילוסטרירטער פֿלוג־אַלמאַנאַך פֿאַר ליטעראַריש־געזעלשאַפֿטלעכער סאַטירע", געדרוקט אין וואַרשע, צווישן ביידע וועלט־מלחמות, פֿרעגט דער מחבר, שמואל רובינשטיין — אַ באַקאַנטער פֿאָלקלאָריסט — "וועלכע זאַך ברענט אָן פֿײַער? דעם ווילנערס ׳פֿאָלקלאָריסט׳ ש. באָסטאָמסקיס היטל בײַם אויסניצן א. מ. דיקס ׳הונדערט פֿראַגן און אַנטוואָרטן׳ פֿאַר זײַנע ׳געזאַמלטע׳ רעטענישן (ווילנע, 1923)". די פֿראַגע, אָדער באַשולדיקונג, געפֿינט זיך אויף זײַט 36 אין אַ ריי אַנדערע בײַסיקע פֿראַגעס וואָס האָבן אַ שײַכות מיט דער פּאָליטיש־געזעלשאַפֿטלעכער סבֿיבֿה אין פּוילן פֿון יענער צײַט.

אין דער באַקאַנטסטער אין ניו־יאָרק קונסט־גאַלעריע MiMi Ferzt Gallery איז דערעפֿנט געוואָרן די אויסשטעלונג "שעמיאַקין און סאַנקט־פּעטערבורג", אויף וועלכער עס זײַנען אַרויסגעשטעלט געוואָרן די סקולפּטורן, בילדער און פֿאָטאָגראַפֿיעס, געמאַכט פֿונעם סקולפּטאָר און מאָלער מיכאַיִל שעמיאַקין. כּמעט אַלע זײַנען ווערק אויף דער אויסשטעלונג זײַנען פֿאַרבונדן מיט דער רוסישער שטאָט פּעטערבורג.

שעמיאַקין איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1943, אין מאָסקווע. פֿרי געוואָרן אַ יתום, האָט ער זײַן פֿאַמיליע־נאָמען באַקומען פֿונעם שטיף־פֿאָטער, אַן אָפֿיציר אין דער רויטער אַרמיי — שעמיאַקין; אויך זײַן ערשטער נאָמען, פֿײַזולאַ, האָט מען געביטן אויפֿן רוסישן — מיכאַיִל.

הײַיאָר האָבן צוויי מוזייען אין אייראָפּע אָרגאַניזירט אויסשטעלונגען וועגן די אַוואַנגאַרדן, וואָס האָבן צעטומלט די ייִדישע גאַס אין מיזרח–אייראָפּע אין די 20ער יאָרן פֿון פֿריִערדיקן יאָרהונדערט. פֿונעם 11טן פֿעברואַר ביזן 17טן מײַ האָט דער פּאַריזער מוזיי פֿאַר ייִדישער קונסט און געשיכטע אויסגעשטעלט 120 ווערק פֿון אליעזר ליסיצקי, יוסף טשײַקאָוו, מאַרק שאַגאַל, הענריק בערלעווי און אַנדערע. די אויסשטעלונג האָט זיך אײַנגעאָרגנעט אַרום די אילוסטרירטע ייִדישע ביכער אונטערן טיטל "פֿאַרגאַנגענע צוקונפֿט: דער אַוואַנגאַרד און דאָס ייִדישע בוך 1939—1941".

זכרונות פֿאַרנעמען אין דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור זייער אַ חשובֿ אָרט. צו דעם דאָזיקן זשאַנער געהערן אַזעלכע מײַסטערווערק ווי שמעון דובנאָווס "דאַס בוך פֿון מײַן לעבן" און "ברויט און מצה" פֿון זײַן טאָכטער סאָפֿיע, גריגאָרי באָגראָווס "נאָטיצן פֿון אַ ייִדן" און הענריך סליאָזבערגס "מעשׂים פֿון פֿאַרגאַנגענע טעג", אָסיפּ מאַנדעלשטאַמס "גערויש פֿון צײַט" און איליאַ ערענבורגס "מענטשן, יאָרן, לעבן צו דער דאָזיקער רשימה קאָן מען איצט צוגעבן די זכרונות פֿון אַהרן פּערעלמאַן (1876—1954), וואָס זײַנען אָנגעשריבן געוואָרן אין לענינגראַד אין די 1940ער — 1950ער יאָרן און אָפּגעהיט געוואָרן אין דעם אַרכיוו פֿון דעם מחברס משפּחה.

שווער זיך צו דערמאָנען ווען עס איז געשען, און אפֿשר האָט זיך עס גאָר נאָך קיין מאָל נישט געטראָפֿן, אַז אַ ייִדיש־טוער זאָל אויסגעצייכנט ווערן אין ישׂראל מיט אַ נאַציאָנאַלער פּרעמיע. אויב אַזוי איז דניאל גלאַי, דער פֿאָרזיצער פֿון ייִדישן שרײַבער־ און זשורנאַליסטן־פֿאַראיין, דער ערשטער ייִדיש־טוער וואָס איז באַלוינט געוואָרן מיט אַן אָפֿיציעלער מלוכישער פּרעמיע — דעם ראָש־הממשלה־פּרײַז פֿאַרן יאָר 2009.

ס’איז באמת אַ גליק, וואָס דער מענטשלעכער זכּרון קאָן פֿאַרבינדן פֿאַרשידענע צײַטן. ער לאָזט נישט פֿאַרשוווּנדן ווערן די געשעענישן און נעמען פֿון פּערזענלעכקייטן, וואָס האָבן פֿאַרדינט צו פֿאַרבלײַבן אינעם מאָרגן. ווי פֿאַרשלעפּט דער געדאַנק זאָל נישט זײַן, פֿריידט מען זיך יעדעס מאָל, ווען ער ווערט ווידער באַשטעטיקט.

ס’איז פֿאָרט אַ שאָד, וואָס צוליב דער טעגלעכער האַוועניש, באַמערקן מיר אָפֿטלעך נישט בײַ די מענטשן, וועלכע טרעפֿן זיך אויף אונדזער וועג, די טיפֿע אייגנאַרטיקייטן פֿון זייער נאַטור. ערשט מיט דער צײַט, אומקוקנדיק זיך צוריק אויף די אויסגעלעבטע יאָרן, הייבט מען אָן פֿאַרשטיין די וויכטיקייט פֿון זייער בײַזײַן אין אונדזער לעבן.

"אַ גילגול פֿון אַ ניגון", פֿון י. ל. פּרץ. "די־ווי־די"–פֿילם פֿון אַ ספּעקטאַקל פֿון רפֿאל גאָלדוואַסער, מיטן "לופֿט–טעאַטער", 2009.

רפֿאל גאָלדוואַסער איז אַ ייִדישער אַקטיאָר מיט אַ באַזונדערן גאַנג, עפּעס וואָס איז אין אונדזערע צײַטן אומגעוויינטלעך, און אפֿשר ממש איינציק. אַ געבוירענער אין אַרגענטינע, אַן אַקטיאָר בן אַקטיאָר (זײַן טאַטע, זישע גאָלדוואַסער, איז דאָרטן געווען גוט באַקאַנט סײַ פֿון דער בינע, סײַ ווי אַ רעציטאַטאָר), האָט ער זיך געלערנט טעאַטער בײַ גרויסע מײַסטערס אין פּאַריז, אָפּגעאַרבעט עטלעכע יאָר אין ישׂראל און וווינט שוין איצט אַרום אַ פֿערטל יאָרהונדערט אין שטראַסבורג.

מיר איז צופֿעליק אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט דאָס בוך פֿון אירין איבר (Eren Eber), אַ פּראָפֿעסאָרין פֿון דעם העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים. די דאָזיקע מאָנאָגראַפֿישע פֿאָרשונג אירע הייסט Chinese and Jews: Encounters Between Cultures (כינעזער און ייִדן: באַגעגענישן צווישן קולטורן). דאָס בוך איז אַרויס אין יאָר 2008, און איך האָב זיך אויף אים אָנגעשטויסן, זוכנדיק אין אינטערנעץ קוואַלן וועגן דעם סאָוועטיש-ייִדישן שרײַבער און לאַנגיאָריקן "פֿאָרווערטס"-קאָרעספּאָנדענט אין מאָסקווע זלמן ווענדראָף (וועגן אים האָב איך שוין אַ פּאָר מאָל געשריבן אין "פֿאָרווערטס" און קלײַב איצט צונויף מאַטעריאַלן פֿאַר אַן אַקאַדעמישער פּובליקאַציע).

עס איז מסתּמא ניטאָ קיין אַנדער בײַשפּיל פֿון צוויי שפּראַכן, וואָס זאָלן זײַן אַזוי נאָענט און, אין דער זעלבער צײַט, אַזוי ווײַט איינע פֿון דער אַנדערער, ווי ייִדיש און דײַטש. אין פֿאַרשידענע תּקופֿות זײַנען די קעגנזײַטיקע צווישנבאַציִונגען געווען פֿרײַנדלעך אָדער גאָר פֿײַנטלעך, אָבער אַלע מאָל קאָמפּליצירט. דאָס זאַמלבוך "צווישן צוויי וועלטן׃ באַגעגענישן צווישן ייִדיש און דײַטש", וואָס איז אַרויס אין דער סעריע "סטודיאַ ראָזענטאַליאַנאַ" איז אַ פּרוּוו צו באַהאַנדלען דעם דאָזיקן קאָמפּליצירטן ענין פֿון פֿאַרשידענע שטאַנדפּונקטן.

ווען די ברידער גרים האָבן אַרויסגעגעבן זייערע קלאַסישע פֿאָלקס־מעשׂיות זאַמלונגען מער ווי מיט צוויי הונדערט יאָר צוריק אין דײַטשלאַנד, האָבן זיי דערמיט אָנגעהויבן צעאַקערן דאָס פֿעלד פֿון פֿאַרגלײַכיקער פֿאָלקס־ליטעראַטור. יעדעס לאַנד אין אייראָפּע האָט זיך פֿאַרטראַכט — "מיר האָבן אויך אַזוינע שיינע מעשׂיות וואָס די פּויערים דערציילן" — און די ערשטע פֿאָלקלאָריסטן זענען אַרומגעגאַנגען אין די דערפֿער און זיי פֿאַרשריבן און אַרויסגעגעבן.