צווישן די וויכטיקסטע פֿראַגעס, וואָס די ייִדן שטעלן זיך הײַנט אין די נײַע אומאָפּהענגיקע לענדער פֿונעם געקראַכטן סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, איז די פֿראַגע, ווי אַזוי צו פֿאַרהיטן בײַ זייערע קינדער און אייניקלעך זייער ייִדישע אידענטיטעט. פֿאַרשטייט זיך, אַז די הײַנטיקע דעמאָקראַטישע רעגירונגען און געזעצן, דערמעגלעכן זיי זיך פֿרײַ אויסצולעבן סײַ וואָס שייך רעליגיע און סײַ וואָס שייך דער ייִדישער דערציִונג און קולטור. אַ ממשותדיקע הילף אין דעם באַקומען די נײַע קהילות פֿון די באַקאַנטע ייִדישע אָרגאַניזאַציע, אַזעלכע ווי "דזשוינט", סוכנות, ווי אויך פֿרומע באַוועגונגען, קודם־כּל — חב"ד.

די פּראָבלעמען קומען אָבער אַרויס אין דער ייִדישער סבֿיבֿה גופֿא. דהײַנו: וואָס דאַרף זײַן די הויפּט־שפּראַך אין די ייִדישע שולן — די נאַציאָנאַלע שפּראַך פֿונעם לאַנד, אָדער רוסיש — די שפּראַך, וואָס האָט געהערשט אין משך פֿון צענדליקער יאָרן אין אַלע געוועזענע רעפּובליקן, און וואָס דער עלטערער דור איז מיט איר געוואַקסן?

באַזונדערס שאַרף איז די פּראָבלעם אויפֿגעקומען אין די נײַע בײַבאַלטישע לענדער: לעטלאַנד, ליטע און עסטלאַנד. למשל, אין דער ייִדישער מיטלשול אין טאַלין, עסטלאַנד, האָבן די עלטערן אָנגעהויבן אָפּנעמען די קינדער פֿון דער שול נישט ווײַל זיי ווילן נישט, אַז די קינדער זאָלן לערנען ייִדישע געשיכטע, טראַדיציע, עבֿרית; און נישט ווײַל דער שׂכר־לימוד איז צו הויך — די מלוכה סובסידירט אַלע נאַציאָנאַלע שולן; נאָר ווײַל די עלטערן ווילן נישט, אַז די הויפּט־שפּראַך אין דער ייִדישער שול זאָל זײַן... רוסיש!

יעדעס יאָר אין דער צײַט דערמאָנען מיר די ייִדישע קולטור־טוער, מיטגלידער פֿונעם ייִדישן אַנטי־פֿאַשיסטישן קאָמיטעט, וואָס דער סאָוועטישער רעזשים האָט אין פֿעברואַר 1942 געשאַפֿן, און מיט 10 יאָר שפּעטער, דעם 12 אויגוסט 1952 אים געשלאָסן און די פֿירערשאַפֿט אומגעבראַכט. די טרויעריקע טראַדיציע ווערט יאָר־אײַן, יאָר־אויס אויפֿגעהאַלטן פֿונעם אַלוועלטלעכן ייִדישן קולטור־קאָנגרעס, וואָס פֿירט דורך צו דער דאַטע אַ ספּעציעלע אונטערנעמונג, וווּ עס קלינגען די ווערק פֿון ייִדישע סאָוועטישע שרײַבער און געזאַנג, געשאַפֿן אויף די לידער פֿון די סאָוועטישע פּאָעטן...

לאַנגע יאָרן זײַנען פֿאַרמאַכט געווען די דאָקומענטן, פֿון וועלכע מ׳האָט זיך געקאָנט דערוויסן, וווּ זשע ליגט דאָס געביין פֿון די צעשאָסענע ייִדישע טוער; און ערשט מיט זיבן יאָר צוריק, דעם 12טן סעפּטעמבער 2004, איז אין מאָסקווע אויפֿן דאָנסקוי־צווינטער, וווּ, לויט די ידיעות פֿון דער "קאַגעבע", זײַנען באַגראָבן געוואָרן די קרבנות פֿון דעם אַנטיסעמיטישן פֿאַרברעכן, איז דערעפֿנט געוואָרן אַ דענקמאָל. בסך־הכּל, זײַנען רעפּרעסירט געוואָרן 110 מענטשן, באַשולדיקט אין ייִדישן נאַציאָנאַליזם, בורזשואַזן ציוניזם, פֿאַרראַט און אַנדערע זינד, וואָס די שמאָלקעפּיקע אָפֿיצירן פֿון די זיכערהייט־אָרגאַנען האָבן געקאָנט צוטראַכטן.

דרײַ יאָר, פֿון 1949 ביז 1952 האָט זיך געצויגן די אויספֿאָרשונג — אַן אַכזריותדיק־צינישע פּראָצעדור, ווײַל דער טויט־אורטייל און לאַנגע טורמע־טערמינען פֿאַר יעדן פֿון די באַשולדיקטע איז אַרויסגעטראָגן געוואָרן נאָך איידער מ'האָט זיי אַרעסטירט. דער אַנטי־פֿאַשיסטישער קאָמיטעט, ווי נאָר די מלחמה האָט זיך פֿאַרענדיקט, האָט אָנגעהויבן שטעכן די אויגן די פֿירער אין קרעמל. אייגנטלעך, איז עס געשען נאָך פֿריִער, ווען דער קאָמיטעט האָט זיך גענומען אַרײַנמישן אין זאַכן, וואָס זײַנען שוין נישט געווען פֿאַרבונדן מיט די פֿאַשיסטן, נאָר מיט די אייגענע אַנטיסעמיטן און זייערע מעשׂים.

די טראַגעדיע, וואָס איז געשען דעם 22סטן יולי, אין אָסלאָ, איז באַלד פֿאַרשפּרייט געוואָרן אונטערן נאָמען "בלוטיקער פֿרײַטיק". אַזאַ מין נײַעס צעפֿליט זיך הײַנט אַזוי גיך, אַז ביז מע גיט אַ פּינטל מיט אַן אויג, איז זי שוין אַרומגעוואַקסן מיט טויזנטער קאָמענטאַרן.

אַזוי איז געשען אויך נאָכן שרעקלעכן אויפֿרײַס לעבן דעם בנין פֿון דער נאָרוועגישער רעגירונג. קיין שום אָנווײַזן, ווער עס שטייט הינטער דעם טעראָריסטישן אַטאַק איז נאָך נישט געווען, אָבער אין די בלאָגן, אין די קורצע טעלעוויזיע־ידיעות איז דער אַטאַק שוין אָנגערופֿן געוואָרן "נאָרוועגישער 11טער סעפּטעמבער".

געמיינט האָט עס נישט אַזוי די צאָל קרבנות (וואָס זײַנען נאָך צו יענער צײַט נישט באַוווּסט געווען), נאָר דעם פֿאַרנעם און חשד, אַז די טעראָריסטן דאַרף מען זוכן צווישן די איסלאַמישע פֿאַנאַטיקער. צו דערקלערן, פֿאַר וואָס דווקא זיי, האָט מען נישט באַדאַרפֿט: ס'איז דען נישט קלאָר — זיי האָבן דאָך פֿאַרפֿלייצט גאַנץ אייראָפּע און שטרעבן אײַנשטעלן דאָרט זייער אָרדענונג.

אָט אַזאַ מאָמענטאַלע רעאַקציע אויף טעראָריסטישע אַטאַקן איז אין די לעצטע 10 יאָר געוואָרן אַ טייל פֿון אונדזער באַוווּסטזײַן, און זי געפֿינט באַלד אַן ענטפֿער — זייערס שטיקל אַרבעט! אין דער זעלבער צײַט, רופֿט אַ מאַסן־מאָרד אַרויס אַן ענטפֿער־רעאַקציע. אַזוי, למשל, האָט דער דאָקטער ברוך גאָלדשטיין, ווי אַ רעאַקציע אויפֿן מאָרד פֿון זײַן חבֿר, אַ פֿאָטער פֿון 15 קינדער, וואָס די פּאַלעסטינער טעראָריסטן האָבן אים דערהרגעט, געענטפֿערט מיט זײַן אייגענעם טייטלעכן אַטאַק: צעשאָסן 29 און פֿאַרוווּנדעט איבער הונדערט מוסולמענישע מתפּללים אין חבֿרון, אין מערת־המכפּלה.

באַקאַנט איז אין דער וועלט באַשעוויסעס דערציילונג וועגן דעם פּאָפּוגײַ וואָס רעדט ייִדיש. דאָס איז שוין געווען איין מאָל אַ פּאָפּוגײַ — אַן אַנטיקל! אין די לעצטע יאָרן, זינט דער סאָוועטן־פֿאַרבאַנד האָט געקראַכט און די ייִדן האָבן זיך אַ לאָז געטאָן אין זייער נע־ונד, האָט זיך באַוויזן איבער דער וועלט אַ זעלטענער זאָאָלאָגישער עקספּאָנאַט — אַ רוסיש־רעדנדיקער ייִד. מעגלעך, אַז דאָס נײַע באַשעפֿעניש וואָלט נישט צוגעצויגן אַזאַ אויפֿמערק, אָדער אַרויסגערופֿן נאָר אַ פּראָפֿעסיאָנעלן אינטערעס בײַ די לינגוויסטן, ווען די טויזנטער און טויזנטער אַזעלכע "רוסיש־רעדנדיקע ייִדן" וואָלטן נישט געשאַפֿן אַ מין באַזונדערע עדה אין די לענדער פֿון זייער אימיגראַציע — ישׂראל, פֿאַראייניקטע שטאַטן, קאַנאַדע, דײַטשלאַנד, אויסטראַליע.

ווי באַקאַנט איז פֿון אַן אַנדער מעשׂהלע, איין ריטל ברעכט זיך גרינג, אָבער אַ בינטל ריטלעך, צונויפֿגעבונדן אין אַ בעזעם, איז שוין גאָר נישט אַזוי פּשוט צו צעברעכן. זעט אויס, אַז דאָס דאָזיקע מעשׂהלע האָט אויך געהערט אין זײַנע קינדער־יאָרן באָריס שפּיגעל, וועלכער האָט פֿון די אָפּגעזונדערטע רוסיש־רעדנדיקע ייִדן־ריטלעך צונויפֿגעבונדן אַ גאַנצן קאָנגרעס־בעזעם, וואָס הייסט טאַקע אַזוי — "אַלוועלטלעכער קאָנגרעס פֿון רוסיש־רעדנדיקע ייִדן", און ער, באָריס שפּיגעל, איז זײַן פּרעזידענט.

פֿאַרשטייט זיך, אַז שפּיגעל איז ווײַט נישט קיין קבצן, און פֿון זײַן משפּחה־געשעפֿט, פֿאַרבונדן מיט פֿאַרמאַצעווטיק, קומט אים אַרײַן נישט קיין קליינע מטבע. אָבער לאָמיר נישט ציילן קיין פֿרעמדע רווחים. ניט דאָס זײַנען מיר אויסן, הגם דווקא די מטבע ברענגט צו דער דעה.

פֿון מאָסקווע איז אָנגעקומען אַ ידיעה, אַז דינסטיק, דעם 12טן יולי, האָבן עטלעכע כוליגאַנען, פֿאַרשטעלט מיט מאַסקעס, געמאַכט אַ פּרוּוו אונטערצוצינדן די שיל "דרכּי־שלום". אַזאַ פּרוּוו איז שוין איין מאָל געמאַכט געוואָרן מיט אַ יאָר פֿריִער, און אויך דעמאָלט איז ער דורכגעפֿאַלן. דעמאָלט זײַנען פֿאַרהאַלטן געוואָרן עטלעכע קעמפֿער פֿון דער אַזוי־גערופֿענער "נאַציאָנאַל־סאָציאַליסטישער געזעלשאַפֿט". אַגבֿ, די וואָך, דעם 11טן יולי, זײַנען 13 מיטגלידער פֿון דער נעאָ־פֿאַשיסטישער אָרגאַניזאַציע פֿאַרמישפּט געוואָרן צו פֿאַרשידענע תּפֿיסה־טערמינען.

ווער זשע זײַנען זיי, די הײַנטיקע קעמפֿער פֿאַר מאַכן רוסלאַנד פֿרײַ פֿון מינאָריטעטן און אַנדערע פֿעלקער? די דאָזיקע "געזעלשאַפֿט" איז געשאַפֿן געוואָרן אין יאָר 2004. אירע פֿירער האָבן אָפֿן דערקלערט זייער צוועק צו שאַפֿן אַ רוסישע נאַציאָנאַליסטישע מדינה מיט אַ היטלעריסטישער פֿילאָסאָפֿיע. פֿון דעסטוועגן, איז איר פֿירער מאַקסים באַזילעוו, מיטן צונאָמעניש "אַדאָלף", אַרעסטירט געוואָרן ערשט אין 2008, ווען די "געזעלשאַפֿט" האָט שוין געהאַט אָנגעשטעלט קאָנטאַקטן מיט אירע אויסלענדישע מיטדענקער פֿון ענגלאַנד, קאַנאַדע און פֿראַנקרײַך, און געגרינדעט דאָרט אירע פֿיליעס. אָבער נאָר אין פֿעברואַר 2010 האָט דער אויבערגעריכט פֿון רוסלאַנד אָפֿיציעל פֿאַרווערט די דאָזיקע אָרגאַניזאַציע, דעפֿינירנדיק איר טעטיקייט, ווי אַ נישט געזעצלעכע.

מיט 70 יאָר צוריק, דעם 4טן יולי 1941 האָבן די דײַטשן צונויפֿגעטריבן אין ריגע, אין דער כאָראַל־שיל די ייִדישע פּליטים פֿון שאַוול און אַ טייל אָרטיקע ייִדן, און זיי אַלע פֿאַרברענט לעבעדיקערהייט. אינעם זעלבן טאָג זײַנען איבער לעטלאַנד צעשטערט געוואָרן 12 שילן. דער טאָג ווערט איצט, זינט לעטלאַנד האָט באַקומען איר אומאָפּהענגיקייט, אָפּגעמערקט, ווי דער אָנדענק־טאָג נאָך די ייִדישע קרבנות אין ריגע.

לויט די ידיעות, וואָס מיר האָבן באַקומען פֿון ריגע, איז דינסטיק, דעם 5טן יולי דאָרט דורכגעפֿירט געוואָרן אַן "אָנדענק־מאַרש", אין וועלכן ס'האָבן זיך באַטייליקט פֿאָרשטייער פֿון די אָרטיקע דײַטשישע געזעלשאַפֿטלעכע אָרגאַניזאַציעס. די דאָזיקע אָרגאַניזאַציעס פֿאַראייניקן די קינדער און אייניקלעך פֿון יענע סאָלדאַטן און אָפֿיצירן, וועלכע האָבן געקעמפֿט אין דער אַרמיי פֿון "דריטן רײַך".

איצט האָבן זיי געבעטן בײַ די ייִדן מחילה פֿאַר זייערע אָבֿות, וועלכע זײַנען באַגאַנגען די שרעקלעכע פֿאַרברעכנס. נאָך 70 יאָר, זינט דער טראַגעדיע, האָבן אין איין קאָלאָנע מאַרשירט די קרובֿים פֿון די אומגעבראַכטע און פֿון די אומברענגער. אַזאַ אַקציע, וואָס האָט באַקומען דעם נאָמען "די טריט פֿון לעבעדיקע", קומט פֿאָר אין ריגע שוין דאָס צווייטע יאָר. הונדערטער מענטשן מיט אָנדענק־שאַרפֿן גייען דורך איבער די גאַסן, וווּ ס'איז אַמאָל געווען די ייִדישע געטאָ, און פֿאַרענדיקן זייער מאַרש בײַם מעמאָריאַלן דענקמאָל, אויפֿגעשטעלט אויפֿן אָרט, וווּ ס'איז פֿאַר דער מלחמה געשטאַנען די כאָראַל־שיל.

ווידער אַ מאָל — ווי, למשל, ניט לאַנג צוריק, אין דעם סאַמע ברען פֿונעם קריזיס — שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז קיין עקאָנאָמישע וויסנשאַפֿט עקזיסטירט ניט. אָדער אויב זי עקזיסטירט טאַקע, נעמט מען זי ניט אויף ווי אַן ערנסטע זאַך, מיט וועלכער פּאָליטישע טוער מוזן זיך רעכענען. אַנדערש וואָלט מען אַזאַ מדינה ווי גריכנלאַנד ניט אַרײַנגעלאָזט אין דער יוראָ-כאַליאַסטרע. ס’איז דאָך זיכער ניט קיין נײַעס, אַז די גריכישע עקאָנאָמיע איז שוואַך און קאָרומפּירט. אַ דריטל פֿון דעם רווח, וואָס מע קריגט אין דעם וויגעלע פֿון דעמאָקראַטיע, שטאַמט פֿון דעם "שוואַרצן", דאָס הייסט ניט קיין לעגאַלן, סעקטאָר. לעצטנס האָט מען אַנטפּלעקט, אַז יאָרנלאַנג פֿלעגן טויזנטער טויטע לײַט קריגן פּענסיעס, און גאָר לעבעדיקע מענטשן האָבן אַ דאַנק דעם פֿאַרדינט מיליאָנען יוראָ.

די צרה איז, אַז מיטגלידערשאַפֿט אין דער יוראָ-זאָנע האָט געגעבן אַ צוטריט צו ביליקע הלוואות, אַ סך פֿון וועלכע האָט מען ניט אינוועסטירט אין קיין רווח-ברענגענדיקע געשעפֿטן, נאָר מע האָט זיי פּשוט צעטרענצלט. צוריק גערעדט, איז גריכנלאַנד ניט קיין אָרט, וווּ עס ווערט אַ סך אויסגעאַרבעט אויף עקספּאָרט. בוימל, מאַרמער און אַלומיניום — דאָס זײַנען די הויפּט-סחורות, וואָס ווערן עקספּאָרטירט. זייער אַ סך איז אָפּהענגיק פֿון טוריזם. אָבער די צאָל טוריסטן איז געפֿאַלן, אין אַ היפּשער מאָס צוליב דעם יוראָ; ווען די פּרײַזן זײַנען געוואָקסן, און וואַקאַציעס אין גריכנלאַנד — אַמאָל ביליקע — זײַנען געוואָרן טײַערער.

פֿון דעם 15טן אַפּריל ביז דעם 1טן יוני האָבן ייִדן אין דעם געוועזענעם סאָוועטן-פֿאַרבאַנד געהאַט אַ מעגלעכקייט אָנצוגעבן אויף עמיגראַציע קיין אַמעריקע, מיטן סטאַטוס פֿון פּליטים. אמת, אויסגערעכנט איז דאָס געווען איצט נאָר פֿאַר קרובֿים פֿון אַמעריקאַנער תּושבֿים. די דאָזיקע מעגלעכקייט האָט זיך געשאַפֿן אַ דאַנק דער פֿאַרלענגערונג דורכן פּרעזידענט אָבאַמאַ פֿון דער אַזוי-גערופֿענער "לאָטענבערגס אַמענדירונג" — דער סענאַטאָר פֿון ניו-דזשערזי פֿראַנק לאָטענבערג (אַ 87־יאָריקער, איז ער הײַנט דער עלטסטער מיטגליד פֿון סענאַט), וועמעס עלטערן זײַנען געקומען פֿון מיזרח-אייראָפּע, האָט פֿאָרגעלייגט דעם דאָזיקן געזעץ אין יאָר 1989.

פּונקט מיט 70 יאָר צוריק איז דײַטשלאַנד אָנגעפֿאַלן אויפֿן סאָוועטן־פֿאַרבאַנד און דערמיט אַרײַנגעצויגן איר נעכטיקן אַליִיִרטן אינעם צווייטן וועלט־קריג.

אינעם הײַנטיקן נומער פֿון אונדזער צײַטונג וועט איר געפֿינען צוויי וויכטיקע מאַטעריאַלן וועגן דער בלוטיקסטער מלחמה אין 20סטן יאָרהונדערט: דעם אַרטיקל פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט אין דײַטשלאַנד, איתן פֿינקעלשטיין, און דעם שרײַבער מישע לעוו, אַ געוועזענער פֿראָנטאָוויק, איינער פֿון די 500 טויזנט ייִדן, בירגער פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, וואָס האָבן זיך העלדיש געשלאָגן אויפֿן פֿראָנטן און אין די פּאַרטיזאַנער אָטריאַדן.

כּל־זמן ישׂראל און אַמעריקע זוכן ווייטיקלעך אַ פּשרה, ווי אַזוי צו באַוואָרענען די פּאַלעסטינער מיט אַן אייגענער מלוכה (דערבײַ זאָלן אויך די שעפּסן בלײַבן גאַנץ און די וועלף — זאַט); זוכט רוסלאַנד אַ וועג אַרײַנצושטעלן אַ פֿוס אין דער נאָך נישט געשאַפֿענער פּאַלעסטינער מלוכה (לויט אַן אַנדער ווערטל: פֿון אַ חזיר אַ האָר). צוליב דעם לאָזט מאָסקווע אין גאַנג אירע שוין אויסגעפּרוּווטע מיטלען (אויסגעפּרוּווט נאָך אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד) צו דערנענטערן צו זיך די פּאַלעסטינער, פֿאַררופֿנדיק זיך אויף דער טראַדיציאָנעלער פֿרײַנדשאַפֿט מיט די אַראַבישע ברידער.

אַזוי, למשל, איז די פֿאַרגאַנגענע וואָך דורכגעפֿירט געוואָרן אונטער מאָסקווע אַ צונויפֿקומעניש צווישן די פֿירער פֿון פֿאַרשידענע פּאַלעסטינער גרופּירונגען, אָרגאַניזירט כּלומרשט דורכן אינסטיטוט פֿון מיזרח־פֿאָרשונגען בײַ דער רוסלענדישער אַקאַדעמיע. אמת, אין דער דאָזיקער טרעפֿונג האָבן זיך אַקטיוו באַטייליקט די מיטאַרבעטער פֿון אויסערן־מיניסטעריום, אָבער דאָס זײַנען שוין קלייניקייטן. דער הויפּט־ציל איז דאָך געווען אַרויסצוהעלפֿן רויִק, אָן אַ דראַנג פֿון דרויסן, צו פֿאַרפֿעסטיקן דעם "דערפֿאָלג", וואָס איז דערגרייכט געוואָרן אין קאַיִר צווישן די צוויי גרעסטע פּאַלעסטינער אָרגאַניזאַציעס — "פֿאַטאַך" און "כאַמאַס".

אויף דער רעדע פֿונעם אַמעריקאַנער פּרעזידענט באַראַק אָבאַמאַ האָט מען געוואַרט אינעם מיטעלן מיזרח און זיך צוגעהערט צו איר אין אייראָפּע. אייגנטלעך, האָט ער נישט געזאָגט עפּעס אַזוינס, וואָס ס'האָבן פֿאַר אים נישט געהאַט געזאָגט די פֿאָריקע אַמעריקאַנער פּרעזידענטן, באַזונדערס וואָס שייך די ישׂראל־פּאַלעסטינער באַציִונגען; מ'האָט אַפֿילו דערוואַרט, אַז ער וועט אָנרירן די אָנגעווייטיקטע גרענעץ־טעמע פֿון 1967. אָבער ווען ער האָט זי טאַקע אַרויסגעבראַכט אויף אַ קול, האָבן ס'רובֿ ייִדן איבער דער וועלט און אין ישׂראל בפֿרט, נאָך שאַרפֿער דערפֿילט דעם ווייטיק און דעם אומפֿאַרמײַנדלעכן דראַנג פֿון גורל.

דער ישׂראל־פּרעמיער, בנימין נתניהו, וואָס האָט אָבאַמאַס רעדע געהערט אין עראָפּלאַן אויפֿן וועג קיין וואַשינגטאָן, איז ווי ספּעציעל געקומען אַרויסצוברענגען זײַן ענטפֿער, זײַן "לא מיט אַן אלף!" — זאָגן עס גלײַך אין די אויגן דעם אַמעריקאַנער פּרעזידענט, אַז די גאַנצע וועלט זאָל עס הערן.