מיט איבער אַ חודש צוריק, דעם 29סטן נאָוועמבער, האָט ישׂראל געפֿײַערט 60 יאָר זינט די "יו־ען" האָט באַשלאָסן צו רעקאָמענדירן צו שאַפֿן אַ ייִדישע מדינה אין ארץ־ישׂראל. איך פּערזענלעך בין אין יענעם טאָג געפֿאָרן מיט מײַן פֿרוי פֿרידע פֿון מינכן, די אַמעריקאַנער אָקופּאַציע־זאָנע אין דײַטשלאַנד, קיין בערגען־בעלזען, אין דער ענגלישער זאָנע; ווי אומלעגאַלע עמיגראַנטן זײַנען מיר געווען אויפֿן וועג קיין ארץ־ישׂראל.

(ערשטער אַרטיקל)

מיר ייִדן, האָבן זיך שטאַרק פֿאַרשולדיקט קעגן זיך אַליין. מילא, די וועלט האָט אונדז נישט געשאַנעוועט, דערלאַנגט די אמתע זבענקעס איבערן קאָפּ, האָבן מיר געטראַכט, אפֿשר, ווען מען זאָל זײַן אַ ייִד אין הויז און אַ מענטש אין גאַס, וואָלט אונדז געהאָלפֿן נושׂא־חן זײַן מיט חניפֿה בײַ די גויים. מיטן מענטש אין גאַס איז אונדז גרינגער אָנגעקומען, נאָר מיטן ייִד אין הויז, זעט איר, איז פֿאַר אונדז געווען דער אמתער נסיון. דער ייִד אין הויז האָט גענומען פֿון זיך אַראָפּוואַרפֿן אַלערליי אַחריותן צו ייִדישקייט, אַ גאַנצן באַגאַזש פֿון שפּראַך און טראַדיציע, מינהגים און ריטואַלן, געשיכטלעכע אָנגעהעריקייטן און קולטורעלער צוגעבונדקייט.

אין די קרובֿ זעכציק יאָר פֿון איר מלוכישער עקזיסטענץ איז דאָס וואַרטן און אויסוואַרטן געוואָרן איינער פֿון די כאַראַקטעריסטישע שטריכן פֿון דעם ישׂראלדיקן שטייגער. אָנהייבנדיק פֿון דעם אייביקן ביאת-המשיח — ביז צום קורצווײַליקן וויזיט פֿון דעם אַמעריקאַנער פּרעזידענט בוש און דערנאָך אויף ווינאָגראַדן — דעם פּרעזידענט פֿון דער קאָמיסיע וואָס פֿאָרשט די דורכפֿאַלן פֿון דער צווייטער לבֿנונישער מלחמה, דעם ריכטער ד"ר אליהו ווינאָגראָד: ווער עס וואַרט אויף משיחן, ווער אויף דעם שלום, מען וואַרט אויף דער באַפֿרײַונג פֿון די דרײַ פֿאַרכאַפּטע סאָלדאַטן; מע וואַרט, אַז די מנהיגים זאָלן פֿאַרווירקלעכן זייערע צוזאָגענישן, מיט וועלכע זיי זענען געקומען צו דער מאַכט, און ווער עס וואַרט אויף סתּם אַ נס (כאָטש מען זאָגט, אַז אַלע נסים האָבן זיך שוין בײַ אונדז אויסגעלאָזט).

איך בין ערשט צוריקגעקומען פֿונעם Museum of Jewish Heritage (מוזיי פֿון ייִדיש־גײַסטיקער ירושה). אַהין אָנצוקומען איז פֿאָלג מיך אַ גאַנג. ס׳איז אין די אויסרײַסענישן פֿון דרום־מאַנהעטן, וואָס מען רופֿט "באַטערי־סיטי", בײַם ברעג פֿון האָדסאָן־טײַך; ממש בײַם שפּיץ ברעג, וווּ מען זעט די באַרימטע פֿרײַהייט־סטאַטוע. דאָרט האָט מען אויסגעבויט אַ גאַנצע שטאָט מיט וואָלקנקראַצער און גאַסן. דאָרט קאָן מען שוין נישט געפֿינען קיין אָרט וווּ אַוועקצושטעלן דעם אויטאָ. דאָרט רוכעוועט זיך מיט אויטאָבוסן און מיט פֿאַרקער־ליכט וואָס בײַטן זיך אַזוי פּאַוואָליע, אַז מ׳קאָן דערווײַל כאַפּן פֿיש אין האָדסאָן־טײַך. איז וווּ האַלטן מיר? יאָ, איך האָב געלייענט אַז מ׳גייט אינעם מוזיי שטעלן אַ פּיעסע וואָס רופֿט זיך "דער וויכּוח", אונטער דער פּען פֿון דוד ברענדײַס און יוסף טאַלושקין, באַזירט אויפֿן פֿילם "דער וויכּוח". האָב איך דאָך פֿאַרשטאַנען דערפֿון, אַז מען גייט דאָ אויפֿפֿירן חיים גראַדעס "מײַן קריג מיט הערש ראַסײַנער".

מיט אַריבער צוועלף יאָר צוריק האָבן מיר געקויפֿט אַ הויז אין אָקספֿאָרד, וווּ זינט יענער צײַט געפֿינט זיך דער צענטער פֿון אונדזער משפּחה-לעבן. אין דעם גאָרטן, וואָס איז אויך אַ מין סאָד, האָבן די פֿריִערידע בעלי-הבתּים איבערגעלאָזט נאָך זיך אַ סך רויזן-קוסטעס און דרײַ עפּלביימער. הגם פֿון מײַן מאַמעס צד שטאַם איך פֿון ייִדישע פּויערים, שטאַרקער זײַנען אין מיר, אַ פּנים, דווקא די שטעטלדיקע וואָרצלען, וואָס זײַנען פֿונעם טאַטנס צד — פֿון די קירזשנער אין קראַסילאָוו, ניט ווײַט פֿון פּראָסקוראָוו. אמת, אַפֿילו מײַן דאָרפֿישער זיידע איז געווען מער אַ סטאָליער ווי אַ פּויער. הקיצור, סײַ די הענט ליגן מיר ניט צו גערטנערײַ, סײַ איך האָב עס ליב נאָר פֿון דער ווײַטנס.

נאָך דער יום־כּיפּור מלחמה, מיט איבער 34 יאָר צוריק, איז געשאַפֿן געוואָרן די אַגראַ­נאַט־קאָמיסיע, אויסצופֿאָרשן די דורכפֿאַלן פֿון דער מלחמה. אינעם באַריכט, וואָס די קאָ­מיסיע האָט פֿאַרעפֿנטלעכט, האָט זי אַרויפֿגע­לייגט די הויפּט־שולד פֿאַר די דורכפֿאַלן אויפֿן קאָמאַנדיר פֿון דער ישׂראלדיקער אַרמיי, גענעראַל דוד אלעזר, און אויפֿן הויפּט פֿון דער אַרמיי אויסשפּירונגס־דינסט, גענע­ראַל אלי זעיראַ.

מע פֿײַערט איצט 40 יאָר זינט דעם אָנהייב פֿון דער באַ­וועגונג פֿאַר סאָוועטיש-ייִדישער עמיגראַציע. ס׳איז צונויפֿגע­פֿאַלן מיט דער דאַטע, אַז מע האָט פֿון די סאָוועטישע אַרכיוון אָקערשט אויסגעגראָבן אַן אינטערעסאַנטע סטאַ­טיסטיק מכּוח די ערשטע יאָרן פֿון דער עמיגראַציע.

אין די 1960ער יאָרן איז די ייִדישע עמיגראַציע נאָך גע­ווען אַ גאַנץ עקזאָטישע זאַך. די רייד איז געגאַנגען וועגן הונדערטער פֿאַלן, ווען די מלוכה האָט דערלויבט אַרויסצופֿאָרן קיין ישׂראל.

טובֿיה טענענבוים איז אַ נאָמען אין דער וועלט פֿון עקספּערימענטאַלן און פּראָ­וואָקאַטיוון אַנגלאָ־ייִדישן טעאַטער סײַ אין ניו־יאָרק און סײַ אין אייראָפּע. זײַן פֿירמע הייסט "דהע דזשויִש טיִעיטער אָוו ניו־יאָרק", אָדער "טעאַטער־מאַניע". ער איז סײַ דער דראַמאַטורג און סײַ דער פּראָדוצענט פֿון זײַנע פֿילצאָליקע פּיעסעס. איך געדענק, מיט יאָרן צוריק, האָב איך געזען אַ פּיעסע וואָס טובֿיה האָט אָנגעשריבן און געשטעלט ערגעץ אין אַ טעאַטער אין ניו־יאָרק. געהייסן האָט יענע פֿאָרשטעלונג "On Wings of Eagles" (אויף פֿליגל פֿון אָדלערס). דער סוזשעט איז געווען ייִדן—אַראַבער; אַ ליבע צווישן צוויי יונגע מענטשן — אַ פּאַלעסטינער אַראַבקע און אַ ישׂראלדיקער סאָלדאַט.

דעם 2טן און 3טן דעצעמבער איז פֿאָר­געקומען אין אוניווערסיטעט פֿון מערילענד אין קאָלעדזש-פּאַרק אַ קאָנ­פֿערענץ אויף דער טעמע "שפּראַכן בײַ ייִדן אין אַ גלאָ­באַליזירטער וועלט", אונטער דער פֿעיִקער אָנפֿירערשאַפֿט פֿון פּראָפֿ׳ מרים אײַזיקס, די דאָרטיקע פּראָפֿעסאָרשע פֿון ייִדיש. אַזוי ווי אַני-הקטן בין געווען צווישן די רעדנערס, קען דער דאָזיקער באַריכט ניט זײַן גאַנץ אָביעקטיוו, אָבער ער מעג נאָך אַלץ עפּעס לאָזן פֿונעם טעם פֿון דער קאָנפֿערענץ, דעם מין פֿראַגעס וואָס מע האָט באַהאַנדלט, און די לעבעדיקע דיסקוסיעס, וואָס האָבן לאַנג געדויערט נאָך יעדער סעסיע.