די וואָך וועט אויספֿאַלן דער פֿאָטערס־טאָג אין אַמעריקע אויף מײַן טאַטנס יאָרצײַט. האָב איך געזוכט אַ ביסל ייִדישן פֿאָלקלאָר בנוגע טאַטעס, און צום באַדויערן, געפֿונען אַ סך מער מאַטעריאַלן וואָס זענען קריטיש צו די ייִדישע טאַטעס, ווי איך האָב זיך געריכט. צום טייל, קען מען דאָס פֿאַרשטיין ווי אַ פּועל־יוצא פֿונעם פֿענאָמען, אַז די פֿרוי בײַ די מערבֿדיקע פֿעלקער (ייִדן בתוכם), איז די הויפּט־טרעגערין פֿון אַזוינע פֿאָלקלאָר־ זשאַנערן ווי לידער און מעשׂיות. מע דאַרף אויך געדענקען, אַז דער מאַן, דער טאַטע, האָט ווייניק צײַט געהאַט זיך אָפּצוגעבן מיט דער משפּחה צוליב דאגת־פּרנסה, און דאָס פֿעלן פֿונעם טאַטן שפּיגלט זיך אָפּ אינעם פֿאָלקלאָר.

במשך די יאָרן פֿון די "פּערל" האָבן מיר ציטירט די ווערק פֿון אַ צאָל וויכטיקע ייִדישע דיכטערינס, ווי קאַדיע מאָלאָדאָווסקי, אַננאַ מאַרגאָלין, רחל קאָרן, רבֿקה באַסמאַן, רייזל זשיכלינסקי, אַ״אַנד. הײַנט ווילן מיר ציטירן עטלעכע מוסטערן פֿון דער פּאָעזיע פֿון נאָך אַן אייגנאַרטיקער דיכטערין, ציליע דראַפּקין, וועמענס פּאָעזיע די קריטיקערס האָבן געלויבט און אויסגעטיילט.

ציליע לעווין־דראַפּקין איז געבוירן געוואָרן אין 1887 אין באָברויסק, ווײַסרוסלאַנד, און איז געשטאָרבן אין 1956 אין ניו־יאָרק.

מיר געפֿינען זיך אין אַ צײַט ווען אַ סך ייִדן, דער עיקר יונגע, ווילן אויסדריקן זייער ייִדישקייט אויף אַזאַ אופֿן וואָס שטימט נישט מיט די אָנגענומענע דרכים פֿון די גרעסערע צווײַגן פֿון ייִדישקייט. עפּעס פֿעלט זיי, ווען זיי קומען דאַווענען אין שיל — צו טרוקן, אָן נשמה, אָן האַרץ. דער מוזיקער דזשאָיִ ווײַזענבערג, אַ באַקאַנטער גיטאַר־שפּילער און מאַנדאָדלין־שפּילער וואָס שטאַמט פֿון מילוואָקי, וויסקאָנסין, האָט באַוויזן, אַז מע קען העלפֿן אָנפֿילן דעם גײַסטיקן בלויז מיט נגינה און זמירות אינעם חסידישן נוסח, אָבער מיט אַ מאָדערנעם צוגאַנג. זײַנע געדאַנקען און עצות, ווי אַזוי צו ניצן נגינה כּדי צו דערהייבן דאָס רוחניות און אײַנפֿירן אַ ביסל האַרציקייט בײַם דאַווענען, האָט ער אויסגעדריקט אין זײַן נײַ בוך, ״Building Singing Communities: A Practical Guide to Unlocking the Power of Music in Jewish prayer״ [דאָס אַנטוויקלען געזאַנג־קהילות: אַ פּראַקטישער וועגווײַזער ווי צו פֿאַרשטאַרקן דעם כּוח פֿון מוזיק אין דער ייִדישער תּפֿילה], וואָס ווערט אַרויסגעגעבן פֿונעם פֿאַרלאַג "מכון הדר".

די גרויסע, אַלטע שיל אויף "קיין"־גאַס אין ברוקלין האָט פֿאַרבעטן ווײַזענבערגן צו ווערן דער מוזיק־דירעקטאָר דאָרטן מיט צוויי יאָר צוריק. אָנצושטעלן אַ מענטש אויף אַזאַ פּאָזיציע אין אַ שיל, איז אַ נײַע אַנטוויקלונג, און איז אַוודאי נישט קיין גוטע בשׂורה פֿאַר די חזנים, וואָס פֿלעגן דינען, למעשׂה, ווי די מוזיק־דירעקטאָרן פֿון דער סינאַגאָגע. עס שפּיגלט אָפּ דעם אינטערעס בײַ די הײַנטיקע מנינים אין דעמאָקראַטיזירן און פֿאַרשפּרייטן דאָס געזאַנג אין שיל, כּדי וואָס מער מתפּללים זאָלן זיך קענען באַטייליקן. אין גיכן האָט דזשאָיִ ווײַזענבערג געהאַט הצלחה בײַם צוציִען צו זײַן מנין אַ יונגן עולם, אַ מנין וואָס האָט געשטעלט דעם טראָפּ אויף נגינה.

צוויי דינע ביכלעך, ביידע צוויי־שפּראַכיק, ייִדיש און ענגליש, זענען אָנגעקומען אין דער רעדאַקציע; איינס פֿון אָריגענעלע לידער פֿונעם פּאָעט שלום בערגער, דאָס צווייטע — אַ זאַמלונג פֿון איבערזעצונגען פֿון ייִדישע לידער געשריבן אין קופּלעטן־פֿאָרעם, צונויפֿגעשטעלט און איבערגעזעצט פֿונעם באַקאַנטן איבערזעצער בערל זומאָף.

כאָטש שלום בערגער איז נישט קיין פּנים־חדשות אין דער ייִדישער ליטעראַרישער וועלט, און שרײַבט און דרוקט לידער שוין יאָרן לאַנג אין זשורנאַלן און אין דער אינטערנעץ, איז דאָס דאָזיקע פּאָעזיע־ביכל — "זאָג כאָטש להבֿדיל" — זײַן ערשטע פּובליקאַציע אין בוך־פֿאָרעם. דאָס ווערק נעמט אויך אַרײַן אינטערעסאַנטע און טשיקאַווע גראַפֿישע בילדער צו אילוסטרירן געוויסע לידער און קופּלעטן.

אינעם בוך לייענט מען גאַנצע לידער אויף ענגליש אָדער ייִדיש, און אויף דער אַנדערער זײַט לייענט מען אַן איבערגעזעצטן פּאָעטישן תּמצית פֿונעם ליד אויף דער אַנדערער שפּראַך. בערגער שרײַבט סײַ געגראַמטע לידער, סײַ ווײַסע פֿערזן, און די לידער אין דער זאַמלונג, זענען, מיר דאַכט, נישט אַזוי "געדיכט" ווי די פֿריִערדיקע.

ווי באַקאַנט איז דער "פּאַריזער ייִדיש־צענטער/מעדעם־ביבליאָטעק" געוואָרן אַ וועלטצענטער פֿאַר דער ייִדישער שפּראַך־ און ליטעראַטור־פֿאָרשונג. מיט דער וויסנשאַפֿטלעכער אַרבעט פֿירט אָן פּראָפֿ׳ יצחק ניבאָרסקי און אַן איבערגעגעבענע געטרײַע גרופּע פֿון לערער און פֿאָרשער. אָקאָרשט האָט מען מודיע געווען, אַז ס'איז אַרויס פֿון דרוק אַ נײַע, פֿאַרבעסערטע אויסגאַבע פֿונעם "ייִדיש־פֿראַנצייזיש ווערטערבוך", וואָס איז רעדאַקטירט געוואָרן פֿון בערל ווײַסבראָט און פּראָפֿ׳ יצחק ניבאָרסקי, מיט דער צוזאַמענאַרבעט פֿון פּראָפֿ׳ שמעון נויבערג.

דאָס ווערטערבוך, וואָס איז צו ערשט אַרויס אין 2000 און איז כּולל 37,000 ווערטער, האָט מען אין גאַנצן אויספֿאַרקויפֿט. דערצו, האָט מען געכאַפּט פֿאַרשיידענע גרײַזן און אומפּינקטלעכקייטן אין דער ערשטער אויסגאַבע און, אויף וויפֿל ס'איז געווען טעכניש מעגלעך, זיי אויסגעבעסערט אין דער איצטיקער אויסגאַבע.

מעינקע קאַץ איז געווען אַן אינאָוואַטאָר אין דער ייִדישער פּאָעזיע און איז נישט געווען קיין נאָכפֿאָלגער פֿון קיין ריכטונג. ער האָט געשריבן אָן פּערפֿעקטע גראַמען, האָט געשריבן סאָנעטן פֿון צוויי־טראַפֿיקע ביז פֿופֿצן־טראַפֿיקע שורות, און געשאַפֿן גלײַכצײַטיק ענגלישע פּאָעזיע. צו זײַן 20סטן יאָרצײַט ווילן מיר ברענגען אַ פּאָר לידער וואָס מיר פֿילן זײַנען ספּעציעל אינטערעסאַנט און לויבווערדיק.

מעינקע קאַץ איז געבוירן געוואָרן אין סווענציאַן, ווילנער געגנט, אין 1906. אַ טייל פֿון זײַן קינדהייט האָט ער פֿאַרבראַכט אין שכנותדיקן מיכאַלישעק. ער האָט געלערנט אין חדר און אין דער שטאָטישער פֿאָלקשול. אין 1920 האָט ער עמיגרירט מיט זײַנע עלטערן אין פּאַסעיִק, אַמעריקע. ער האָט שטודירט אין ברוקלין־קאַלעדזש, קאָלאָמביע־אוניווערסיטעט און "ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר" און האָט געאַרבעט ווי אַ זייגער־מאַכער און דערנאָך ווי אַ לערער אין די ייִדישע פֿאָלקשולן. ער האָט דרײַ יאָר געלעבט אין צפֿת און דערנאָך אין ספּרינג־גלען, ניו־יאָרק, וווּ ער איז געשטאָרבן. אין זײַן ביאָגראַפֿיע ווערט דערציילט, אַז ער האָט איבערגעריסן מיט די לינקע נאָך די מאָרדן פֿון די סאָוועטיש־ייִדישע שרײַבער. ער איז שפּעטער געוואָרן אַ לערער אין די "אַרבעטער־רינג־שולן". ער האָט אַרויסגעגעבן אַכצן ביכער פּאָעזיע — נײַן אויף ייִדיש און נײַן אויף ענגליש. פֿאַר זײַן ענגלישער פּאָעזיע האָט ער באַקומען צוויי אויסצייכענונגען.

ווען דער אַמעריקאַנער פּרעזידענט באַראַק אָבאַמאַ וועט אָפּשטאַטן זײַן ערשטן וויזיט אין פּוילן דעם פֿרײַטיק, ווי אַ טייל פֿון זײַן אייראָפּעיִשן טור, וועט ער זיך אויך באַטייליקן אין אַ צערעמאָניע בײַם וואַרשעווער געטאָ־דענקמאָל און כאַפּן אַ בליק אויף דעם כּמעט־פֿאַרענדיקטן מאָדערנעם בנין, וווּ עס וועט זיך געפֿינען דער "מוזיי פֿון דער געשיכטע פֿון די פּוילישע ייִדן" — אַן אייגנאַרטיקע אינסטיטוציע, וואָס האָפֿט צו פֿאַראייביקן דעם צושטײַער פֿון די ייִדן אין פּוילן במשך פֿון די פֿאַרגאַנגענע טויזנט יאָר.

הינטער די קוליסן האָט זיך אָבער צעפֿלאַקערט אַ מחלוקת וועגן דער רעזיגנאַציע פֿונעם לאַנג־יאָריקן דירעקטאָר פֿונעם מוזיי, יעזשי האַלבערשטאַדט. אין צווישן־צײַט פֿירט אָן מיטן מוזיי זײַן פֿאַרטרעטערין, אַגניעשקאַ רודזינסקאַ.

דער 59־יאָריקער האַלבערשטאַדט, וועלכער איז געבוירן און דערצויגן געוואָרן אין וואַרשע נאָך דער מלחמה, און איז געווען איינער פֿון די גרינדער פֿונעם מוזיי, האָט פֿריִער געאַרבעט כּמעט 15 יאָר לאַנג בײַם אַמעריקאַנער חורבן־מוזיי אין וואַשינגטאָן ווי זײַן פּוילישער פֿאָרשטייער.

קיין מער באַקאַנטער ייִד אין דער וועלט פֿון מוזיק ווי באָב דילאָן איז נישט פֿאַראַן. אַ דאַנק זײַן קאַריערע וואָס דעקט פֿופֿציק יאָר, זענען אויפֿגעוואַקסן עטלעכע דורות מיט זײַנע לידער, וועלכע זענען געוואָרן אַן אינטעגראַלער טייל פֿון דער פּאָפּולערער קולטור. און, כאָטש דילאָן איז אַ ייִד, ווערט אַ שמועס וועגן זײַן ייִדישקייט זייער קאָמפּליצירט צוליב זײַן האַלב־באַהאַלטענעם, מיסטעריעזן אופֿן פֿון קאָמוניקירן מיט דער דרויסנדיקער וועלט. צי ער האָט עפּעס בײַגעשטײַערט צו דער ייִדישער מוזיק, איז אויך נישט קלאָר.

באָב דילאָן איז געבוירן געוואָרן מיטן ייִדישן נאָמען שבתי־זיסל צימערמאַן, אין היבינג, אַ קליין שטעטל אינעם שטאַט מינעסאָטאַ. זײַנע זיידע־באָבע פֿון דער מאַמעס צד, זענען געווען ליטווישע ייִדן און געקומען קיין אַמעריקע אין 1902. דילאָן אַליין האָט געשריבן אין זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע, אַז פֿונעם טאַטנס צד, שטאַמט ער פֿון טערקישע ייִדן. די ייִדישע קהילה פֿון היבינג איז געווען אַ גאָר קליינע. צי האָט ער געהאַט אַ בר־מיצווה, ווייסט מען נישט. ער האָט געשפּילט אין עטלעכע ראָק־און־ראָל גרופּעס, אָבער זיך אינטערעסירט מער אין פֿאָלקמוזיק, ווען ער האָט זיך אַריבערגעצויגן צו דער גרעסערער שטאָט מינעאַפּאָליס צו שטודירן אינעם אוניווערסיטעט אין 1959.

איצט איז אַ גוטער מאָמענט פֿאַר אומקערן זיך צו די צײַטן פֿון דער קאַלטער מלחמה, ווײַל די אַלטע סאָוועטישע פּראָפּאַגאַנדיסטן, וועלכע האָבן דערלעבט ביז אונדזערע צײַטן, קענען קלײַבן נחת פֿון זיך אַליין: זיי האָבן דאָך יאָרנלאַנג געטענהט, אַז דער אַראַביש-ישׂראלדיקער קאָנפֿליקט מוז געלייזט ווערן לויטן פּרינציפּ פֿון אומקערן זיך צו די גרענעצן, וואָס זײַנען געווען פֿאַר דער זעקס-טאָגיקער מלחמה. איצט זאָגט עס שוין, דאַכט זיך, די גאַנצע (אָפֿיציעלע) וועלט, אַ חוץ דער ישׂראלדיקער רעגירונג.

איך בין ניט קיין פּאָליטיקער און רוף זיך ניט אַרויס צו זאָגן מבֿינות וועגן דעם אָדער יענעם צוגאַנג, כאָטש עס לייגט זיך אויפֿן שׂכל, אַז שלום איז וויכטיקער פֿון טעריטאָריעס, בפֿרט נאָך אַז פֿאַר אונדזערע אויגן בײַט זיך די גאַנצע דינאַמיק פֿון געשעענישן אין דער וועלט בכלל, און אין די אַראַבישע לענדער בפֿרט. כ׳בין אויך זיכער, אַז איך בין גאָר ניט דער איינציקער חכם אַזאַ, וואָס פֿירט דורך פּאַראַלעלן צווישן דער אַמאָליקער סאָוועטישער רעטאָריק און דער הײַנטיקער פּאָליטיק פֿון אַמעריקע און אייראָפּע. אַזוי, אַז קיין גרויסע סימפּאַטיעס וועט עס בײַ אַ סך ייִדן, בפֿרט אין ישׂראל, ניט אַרויסרופֿן.

אָבער ניט דאָס בין איך אויסן. עס זײַנען דאָ אויך אַנדערע סיבות און תּירוצים פֿאַר רעטראָספּעקטיוו אין די צײַטן פֿון סוף 20סטן יאָרהונדערט.

אין 1931 האָט דער ייִדישער פּאָעט, זשורנאַליסט און רעדאַקטאָר אשר פּען געדרוקט זײַן 126־זײַטיקע פּאָעמע "האַטואיי" וועגן דעם אינדיאַנער קעמפֿער קעגן די שפּאַנישע אַרײַנדרינגער אויפֿן אינדזל קובאַ בײַם אָנהייב פֿונעם 16טן יאָרהונדערט. האַטואיי האָט געשטאַמט פֿונעם טײַיִנאָ־פֿאָלק און נאָך עטלעכע חדשים פֿון ווידערשטאַנד איז ער אומגעקומען אין 1512.

אשר פּען, אַ געבוירענער אין 1912 אינעם אוקראַיִנישן שטעטל גײַסין, האָט דאָרטן איבערגעלעבט אַ שרעקלעכן פּאָגראָם און איז געקומען מיט זײַן טאַטע־מאַמע קיין קובאַ אין 1924. ער האָט זיך געלערנט אַרכיטעקטור אינעם האַוואַנער אוניווערסיטעט, און געגרינדעט און רעדאַקטירט די ערשטע קובאַנער ייִדישע צײַטונג "האַוואַנער לעבן" אין 1932. אין 1935 האָט ער אימיגרירט קיין אַמעריקע און געוואָרן אַ לאַנג־יאָריקער זשורנאַליסט און נײַעס־רעדאַקטאָר בײַם "פֿאָרווערטס".

דער גרויסער איטאַליענישער דיכטער דאַנטע אַליגערי (1265—1326) האָט אָנגעשריבן אַן אויסערגעוויינטלעך ווערק וועגן דער גרויסקייט פֿון דער פֿאָלקשפּראַך. שפּעטער האָבן אַנדערע אויך געשריבן ביכער וואָס האָבן אָפּגעגעבן אַ סך קאָמפּלימענטן זייערע רעדשפּראַכן, מחמת די רעדשפּראַכן זענען אין זייערע אויגן געווען שיין, אמתדיק, קלוג, קאָלירפֿול, אאַז״וו, אין פֿאַרגלײַך מיט די קלאַסישע שפּראַכן מיט וועלכע אַלע האָבן דעמאָלט שטאָלצירט און מיט וועלכע זיי האָבן קאָנקורירט (בפֿרט נאָך בכּתבֿ).

אָבער לויט מערסטע קאָמענטאַטאָרס פֿונעם מיטלעלטער זענען די רעדשפּראַכן געווען ניט גענוג פּאָלירט, רעגלמעסיק און לגמרי ניט דרך־ארצדיק. דאַנטעס גרויסער אויפֿטו איז געווען וואָס ער האָט דערזען דעם חן, די צאַרטקייט און די ראַפֿינירטע אויסדריקלעכקייט ("עלאָקווענץ") פֿון דער פּשוטער שפּראַך פֿון דעם אַ״ג "פּראָסטן המון". אין 19טן יאָרהונדערט איז אַזאַ אַנטדעקונג שוין געוואָרן אַלטמאָדיש לגבי די מערבֿ־לשונות, נאָר אין מיזרח־אייראָפּע האָט מען זיך נאָך געדאַרפֿט אײַנשטעלן פֿאַר זיי, למשל ווי עס האָט דאָס געטאָן וווּק קאַראַדזשיץ לגבי סערביש. הײַנט צו טאָג אָבער דרייט זיך דאָס דריידל אָפֿט אויף צוריק. אין אַ סך לשונות באַמערקט מען, אַז שרײַבערס און אינטעליגענטע לייענערס האָבן ווידער גרויסע טענות, דער עיקר ווי מען שרײַבט די רעדשפּראַכן, אָבער ניט זעלטן אויך ווי מען רעדט זיי אַרויס.