מיט די "פּריפּעטשיקניקעס“ אין באַלטימאָר

אין אונדזערע וועלטלעכע קרײַזן איז נישט גרינג אויפֿצוהאָדעווען קינדער אויף מאַמע־לשון, אַפֿילו ווען מ׳איז געבענטשט מיט חבֿרים, וואָס פּרוּוון טאָן דאָס זעלבע מיט זייערע קינדער. מע וויל ווײַזן דעם קליינוואַרג, אַז מיר לעבן זיך אויס אויף ייִדיש טאָג אײַן, טאָג אויס. ווי קען מען דאָס אַלץ באַווײַזן? דורך שפּילן, געלעכטער, געזאַנג — און אַ ביסל אַרבעט אויך.
די באַלטימאָר־ייִדישיסטן רעכענען אַרײַן, קיין עין־הרע, שוין אַ צוואָנציק מענטשן, כּן־ירבו. דער עלטסטער פֿון אונדזערע קינדער לערנט זיך אין פֿערטן קלאַס און דאָס ייִנגסטע איז אַ נײַ־געבוירן עופֿעלע. מיר אַלע רעדן ייִדיש כּסדר איינער מיטן צווייטן, קליין און גרויס (כאָטש די גרויסע מוזן אַמאָל אַרויפֿפֿירן די קליינע אויפֿן ריכטיקן וועג).
אָנגעהויבן האָט מען אונדזער שפּילגרופּע אין 2007, ווען די משפּחות קאַפּלאַן און מאָס האָבן זיך צום ערשטן מאָל געפֿונען אין דער זעלבער שטאָט. מע האָט גענומען זיך צונויפֿקומען זונטיק אין דער פֿרי צו פֿאַרברענגען מיט די קינדער מיט אַ טעם און מיט אַ גראַם. אין 2009 איז צוגעקומען די משפּחה בערגער־סאָלאָד. און מער־ווייניקער אין איין צײַט האָט טשאַרלי בעלער אָנגעהויבן רעדן ייִדיש מיט זײַנע צוויי (איצט שוין דרײַ) זין, מיטן שטיץ פֿון זײַן פֿרוי מעגאַן. אַניע קויפֿמאַן, גוט באַקאַנט אין דער ייִדיש־וועלט, איז אַ חבֿר און אַ וויכטיקער מיטגליד פֿון אונדזער "פֿאַקולטעט."
אַ נאָמען האָט מען געגעבן דער גרופּע "פּריפּעטשיק," נישט נאָר נאָכן באַקאַנטן ליד, נאָר אויך לכּבֿוד אַן ענלעכער שפּילגרופּע, וואָס האָט עקזיסטירט אין ניו־יאָרק אין די 80ער און 90ער יאָרן. די קינדער פֿון דער גרופּע זײַנען שוין אַרײַן אין די אוניווערסיטעטן און אָט־אָט וועט עס שוין געשען מיט זייערע אייגענע קינדער. ברוכה קאַפּלאַן איז געווען איינע פֿון זייערע לערערינס.

אינעם פֿילם "דער פֿריסקאָ קיד" [דער בחור פֿון פֿריסקאָ] שפּילט דער קאָמיקער דזשין ווײַלדער די ראָלע פֿון אַ פּוילישן רבֿ, אַבֿרהם בעלינסקי, וועלכער פֿאָרט פֿון ניו־יאָרק קיין סאַן־פֿראַנציסקאָ אינעם 19טן יאָרהונדערט. אויפֿן וועג פֿאַרלירט ער זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן און וועקט זיך אויף אין מיטן פּענסילווייניע צווישן די אַמישע פֿאַרמער. ער גיט אַ קוק אויף זייערע בערד און היטן, און גיט אַ שרײַ אויס אויף ייִדיש מיט פֿרייד — "לאַנדסלײַט!"
ער איז זיכער נישט דער איינציקער אין דער וועלט וואָס פֿאַרמישט די ייִדישע מיט אַמישע בערד. אָבער וואָס האָבן די צוויי פֿעלקער בשותּפֿות אין זייער קולטור און פֿאָלקלאָר? די אַמישע זענען אויך באַקאַנט ווי די פּענסילווייניער דײַטשן (אויף ענגליש זאָגט מען "דאָטש", וואָס קלינגט ווי עס מיינט "האָלענדיש", אָבער דאָס איז פּשוט אַ פֿאַרדרייעניש פֿונעם וואָרט "דײַטש"). וואָס שייך רעליגיע האָבן די פּענסילווייניער דײַטשן ווייניק בשותּפֿות מיט די ייִדן: זייער רעליגיע באַשטייט פֿון אַ טיף מענאָניטיש־קריסטלעכן גלויבן; אַ פֿונדאַמענטאַלע גרופּע. צום סוף פֿונעם 17טן יאַרהונדערט, נאָך דעם ווי אַנדערע קריסטן האָבן זיי שטאַרק גערודפֿט, האָט זייער פֿירער אין דער שווייץ, לעבן דײַטשלאַנד, דזשעיקאָב (יעקבֿ) אַמאַן, זיך אָפּגעטיילט פֿון די גרעסערע קריסטלעכע גרופּעס, און אימיגרירט קיין אַמעריקע בײַם אָנהייב 19טן יאָרהונדערט.
פּענסילווייניע איז געוואָרן זייער נײַע היים. אָבער הײַנט האָבן זיי זיך פֿאַרשפּרייט איבער גאנץ אַמעריקע, קאַנאַדע און צענטראַל־אַמעריקע. זיי רעדן אַן אייגענעם דיאַלעקט פֿון דײַטש, וואָס מע רופֿט "פּענסילווייניער דײַטש"; און ווען מע רעדט וועגן די פּענסילווייניער דײַטשן, נעמט מען אויך אַרײַן ווייניקער עקסטרעמע, אָבער ענלעכע מענאָניטישע גרופּעס, און נישט בלויז די אַמישע פֿאַרמער, וועלכע רופֿן זיך אויך "די אַלטע גרופּע". די אַמישע זענען באַקאַנט געוואָרן פֿאַר זייער אויסמײַדן די מאָדערנע טעכנאָלאָגיע — זיי פֿאָרן מיט פֿערד און וואָגן און ניצן נישט קיין עלעקטריע, אָבער אַנדערע פּענסילווייניער דײַטשן ניצן יאָ עלעקטרישע אַפּאַראַטן און ליכט.

אין די 1940ער יאָרן האָט די ייִדישע באַפֿעלקערונג באַטראָפֿן כּמעט אַ העלפֿט פֿון די אײַנוווינער אין דער בראָנקס. אַהין זענען די ייִדישע אימיגראַנטן געקומען ווען מע האָט שוין אַ ביסל פֿאַרדינט און מען איז אַנטלאָפֿן פֿון די אָנגעשטאָפּטע טענעמענט־הײַזער פֿון דער איסט־סײַד. אויפֿן "גראַנד־קאָנקורס" האָט מען געהאַט רחבֿותדיקע דירות, אָבער אַפֿילו אין די געוויינטלעכע דירות־הײַזער פֿון בראָנקס האָט מען געוווינט אין אַ סך אַ בעסערן מצבֿ ווי פֿריִער. די בראָנקס איז געוואָרן אַ ייִדישלאַנד, מיט נישט בלויז איין שיל, נאָר צוויי, דרײַ אין יעדער געגנט.
אַ ספֿרדישע קהילה האָט אויך געהאַט אירע שילן אין דרום־בראָנקס, און דער "ספֿרדישער ייִדישער צענטער" אויף וואָלטאָן־עוועניו האָט זיך דאָרטן געפֿונען ביז די 1970ער יאָרן, ווען זי האָט זיך אַריבערגעקליבן קיין פֿאָרעסט־הילס, קווינס. ס׳רובֿ ספֿרדישע בראָנקסער ייִדן זענען געקומען פֿון טערקײַ און גריכנלאַנד. אָבער אַחוץ דער רעלאַטיוו קליינער גרופּע האָבן די ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן אָנגעפֿילט די שילן אין בראָנקס ביז די גרויסע ירידה האָט זיך אָנגעהויבן אין די סוף 1960ער יאָרן.
הײַנט איז שוין נישטאָ ווער עס זאָל אַנטלויפֿן. אין 2003 זענען געבליבן אין בראָנקס 45,000 ייִדן, אַ העלפֿט פֿון דעם וואָס ס׳איז געווען מיט צען יאָר פֿריִער. אין 1948 זענען געווען מער ייִדן אין בראָנקס ווי אין דער נײַער ישׂראל־מדינה. הײַנט געפֿינט זיך די גרעסטע ייִדישע קהילה אין בראָנקס אין ריווערדייל, אָבער זעלטן ווען וועט אַ ריווערדיילער ייִד זיך אָנערקענען ווי אַ בראָנקסער. די ייִדישע קהילה אין פּעלהאַם־פּאַרקוויי איז געוואַקסן אין די 1980ער און 1990ער יאָרן, אַ דאַנק דער אימיגראַציע פֿון די סאָוועטישע ייִדן, אָבער עס זעט אויס, אַז דער צווייטער דור רוסישע ייִדן האָט זיך שוין אַריבערגעצויגן קיין ריווערדייל, קווינס און ברוקלין.

יענע וואָך האָבן צוויי אינסטיטוציעס וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט דער געשיכטע און קולטור פֿון פּוילישע ייִדן, געקומען צו אַ הסכּם וועגן ווײַטערדיקער מיטאַרבעט. אַן אָפּמאַך צווישן דעם "ייִדישן וויסנשאַפֿטלעכן אינסטיטוט — ייִוואָ" און דעם "מוזיי פֿאַר דער געשיכטע פֿון פּוילישע ייִדן" אין וואַרשע וועט שטיצן און פֿאַרשפּרייטן אַן אַלגעמיין קענטעניש פֿון דער פּויליש־ייִדישער געשיכטע און קולטור דורך נאָוואַטאָרישע אויסבײַט־ און עפֿנטלעכע דערציִונג־פּראָגראַמען.
געשאַפֿן אין 1925 אין ווילנע, האָט דער ייִוואָ אָנגעזאַמלט די גרעסטע אין דער וועלט היסטאָריש־וויכטיקטיסע מאַטעריאַלן אין שײַכות מיטן מיזרח־אייראָפּעיִשן און רוסיש־ייִדישן לעבן פֿאַר און בעתן חורבן. אין 1940 האָט דער ייִוואָ זיך אַריבערגעפֿלאַנצט אין ניו־יאָרק און זײַן עולם איז געוואָרן די אַמעריקאַנער באַפֿעלקערונג. איצט וועט ייִוואָ דערמעגלעכן דעם צוטריט צו זײַנע אוצרות אין מיזרח־אייראָפּע דורך נײַע פּראָגאַמען און פּראָיעקטן צוזאַמען מיטן "מוזיי פֿאַר דער געשיכטע פֿון פּוילישע ייִדן" אין וואַרשע. דער "מוזיי פֿאַר דער געשיכטע פֿון פּוילישע ייִדן" וועט זיך עפֿענען אין 2013.
דער אָפּמאַך צווישן די צוויי אינסטיטוציעס איז דער ערשטער פֿון אַזאַ מין פֿאַר ביידע. דער מוזיי איז געגרינדעט געוואָרן פֿון דער "אַסאָציאַיע פֿונעם ייִדישן היסטאָרישן אינסטיטוט פֿון פּוילן", דעם פּוילישן מיניסטעריום פֿון קולטור און נאַציאָנאַלער ירושה און דער שטאָט וואַרשע. מע דערוואַרט, אַז אַ האַלב מיליאָן באַזוכער וועלן קומען יעדעס יאָר צו זען די אויסשטעלונגען און זיך באַטייליקן אין די אַקטיוויטעטן וואָס דאַרפֿן "מוטיקן דרך־ארץ פֿאַר דער ייִדישער ציוויליזאַציע."

אַ דיבוק! אַ דיבוק! אַ דיבוק!
מען האָט מיט דיבוקים צו טאָן.
דיבוקים, דיבוקים פֿון אַלערליי סאָרטן...
זיי קריכן אַצינד אויבן אָן....

דער טונקעלער,
פֿון דער פּאָעמע
"דער דיבוק", 1921

ווען ש. אַנ־סקיס קלאַסישע דראַמע "דער דיבוק" איז צו ערשט פֿאָרגעשטעלט געוואָרן אויף דער בינע אין 1920, האָט קיינער נישט געקענט פֿאָרויסזען וואָס פֿאַר אַ רושם דאָס וועט מאַכן נישט בלויז אויף די ייִדן, נאָר אויף דער גאַנצער וועלט. צום באַדויערן, האָט אַנ־סקי נישט דערלעבט צו זען די ערשטע סוקצעסן פֿון זײַן ווערק בײַ דער ווילנער טרופּע און בײַם העברעיִשן “הבימה"־טעאַטער — די פּאָפּולערקייט וואָלט אים זיכער הנאה געטאָן. אָבער מיט דער גרויסער פּאָפּולערקייט פֿון אַ פּערזענלעכקייט אָדער זײַנעם אַ ווערק, קומט אויך די מענטשלעכע נטיה צו מאַכן חוזק דערפֿון, עס אַראָפּצורײַסן דורך פּאַראַדיע און סאַטירע.
דער אינטערעס צו אַנ־סקיס "דיבוק" ווערט נישט קלענער מיט די יאָרן. זונטיק, דעם 28סטן אָקטאָבער איז פֿאָרגעקומען בײַם מערילענדער אוניווערסיטעט אַ “דיבוק־מאַראַטאָן": די אַקאַדעמיקער און קינסטלער האָבן זיך באַטייליקט אין סימפּאָזיומס; סטודענטן האָבן פֿאָרגעלייענט פֿון דער דראַמע; “דער דיבוק: אַן אָפּערע אין ייִדיש" פֿון שלמה עפּשטיין איז פֿאָרגעשטעלט געוואָרן; אַ פֿילם פֿון אַ נײַער “הבימה"־באַאַרבעטונג פֿון דער פּיעסע מיט ליאַלקעס האָט מען געוויזן, און אַחרון, אחרון חבֿיבֿ — דעם קלאַסישן ייִדישן פֿילם פֿון 1937 האָט מען אויך געוויזן. די דיבוק־מאַניע האָט זיך אָנגעהויבן בײַ די וואַרשעווער ייִדן נאָך אין די 1920ער יאָרן און אויפֿגעלעבט געוואָרן, ווען דער פֿילם איז אַרויס.

עס זעט אויס, אַז עפּעס שוועבט אין דער לופֿטן די טעג, וואָס מוטיקט די אַקאַדעמיקער אויפֿן פֿעלד פֿון ייִדיש, אַרויסצוגעבן סך־הכּלען פֿון זייער אַרבעט. אָקאָרשט האָבן מיר רעצענזירט אַן אַמעריקאַנער זאַמלונג וועגן דער מאָדערנער ייִדישער בינע, און איצט איז אָנגעקומען פֿון דײַטשלאַנד אַ וואָגיקער באַנד "לקט: ייִדישע שטודיעס הײַנט", לכּבֿוד 15 יאָר פֿונעם יערלעכן סימפּאָזיום פֿון ייִדיש־שטודיעס אין דײַטשלאַנד.
די הויפּט־אָרגאַניזירער פֿון דער דײַטשער אונטערנעמונג, די פּראָפֿעסאָרן מאַריאַן אַפּטרוט און שמעון נויבערג, צוזאַמען מיט די פּראָפֿעסאָרן אפֿרת גל־עד און ראָלאַנד גרושקאַ, לערערס אין דײַטשע אוניווערסיטעטן, האָבן רעדאַקטירט און אַרויסגעגעבן די זאַמלונג פֿון 650 זײַטן. דער פֿאַקט וואָס דײַטשלאַנד איז געוואָרן אַ צענטער, אויב נישט דער צענטער, פֿון ייִדישיסטיק הײַנט, איז שוין לאַנג אַ פֿאַקט, און נישט קיין נײַעס. דער דײַטשער סימפּאָזיום איז די איינציקע יערלעכע אַקאַדעמישע ייִדיש־קאָנפֿערענץ אויף דער וועלט. אינעם גאַנצן באַנד באַמיט מען זיך אָפּצודרוקן די ייִדישע טעקסטן אויף ייִדיש מיט ייִדישע אותיות, און עס קומט די אַרויסגעבער אַ יישר־כּוח, וואָס זיי האָבן דאָס געהאַלטן פֿאַר וויכטיק.
דער באַניץ פֿונעם וואָרט "הײַנט" אינעם טיטל פֿון אַ ווערק אָדער רעקאָרדירונג (אין די 1950ער און 1960ער יאָרן האָבן עטלעכע פּלאַטעס פֿון דזשעז־מוזיק געהייסן "דזשעז, הײַנט!") טראָגט מיט זיך אַלע מאָל אַ סכּנה, ווײַל ביז דאָס בוך אָדער פּלאַטע ווערט אַרויסגעגעבן איז דער "הײַנט" שוין "נעכטן". צי וועט מען אין 25 יאָר אַרום צוריקקוקן אויף דעם באַנד און באַטראַכטן די אויסגאַבע ווי אַן עכטע אָפּשפּיגלונג פֿון דער ייִדישער אַקאַדעמישער וועלט אין 2012?

הײַנטיקס יאָר וועט דער יערלעכער "קלעזקעמפּ", אויך באַקאַנט ווי "די ייִדישע פֿאָלקס־קונסט פּראָגראַם", פֿאָרקומען צום 28סטן מאָל. מע קען מיט רעכט זאָגן, אַז אַ דאַנק "קלעזקעמפּ" האָט זיך אַנטוויקלט די נײַע קלעזמער־באַוועגונג. ווער האָט געהערט פֿון אַ קלעזמער־פֿעסטיוואַל פֿאַרן יאָר 1985? אָבער הײַנט קומען שוין פֿאָר אַזוינע פֿעסטיוואַלן אַ גאַנץ קײַלעכדיק יאָר.
למשל, די וואָך ביזן 31סטן אָקטאָבער, קומט פֿאָר דער אינטערנאַציאָנאַלער פֿעסטיוואַל "קלעזמערוועלטן" אין געלסענקירכען, דײַטשלאַנד, אָרגאַניזירט פֿון אַנדרעאַס שמיטגעס, אין וועלכן עס נעמען אָנטייל: די קאַפּעליעס "קלעזמאַטיקס", "שטראַוס־וואַרשאַוער דואָ", "ייִדישע פּרינצעסין" פֿון ניו־יאָרק, "פֿאָרשפּיל" פֿון ריגע, "ש׳כּוח" פֿון לאָנדאָן און אַנדערע. אין ווין וועט באַלד, פֿונעם 3טן ביזן 18טן נאָוועמבער, פֿאָרקומען דער 9טער "קלעזמאָר" [Klezmore]־פֿעסטיוואַל מיטן אָנטייל, צווישן אַנדערע, פֿונעם טראָמבאָניסט ברײַען בענדער און זײַן גרופּע, דער קלאַרנעטיסט דוד קראַקאַוער, דער זינגער קערסטען טרויקע פֿון דײַטשלאַנד, די "אַמסטערדאַמער קלעזמער־גרופּע" און יאַן הערמערשמידט, וואָס האָט ערשט אַרויסגעגעבן אַ רעקאָרדירונג פֿון ייִדישע טאַנגאָס.
בײַ די אַלע פֿעסטיוואַלן האָבן זיך אײַנגעוואָרצלט עטלעכע טראַדיציעס: מע ווײַזט שטום־פֿילמען וואָס האָבן עפּעס אַ שײַכות מיט דער ייִדישער וועלט, און מוזיקער שאַפֿן אָריגינעלע מוזיק וואָס באַגלייט דעם פֿילם; מע פֿאַרענדיקט דעם פֿעסטיוואַל מיט אַ ריזיקן קאָנצערט אין דרויסן אָדער אין אַ גרויסן זאַל, אין וועלכן אַלע מוזיקער באַטייליקן זיך; מע פֿירט אָן וואַרשטאַטן פֿאַר אָרטיקע מוזיקער, מע זאָל זיך באַקענען מיט דער קלעזמער־מוזיק. בײַ עטלעכע פֿעסטיוואַלן לערנט מען ייִדיש מיט קינדער און דערוואַקסענע.

צוקוקנדיק זיך צו אַ קורצן פֿילם וועגן דעם נײַ־געשאַפֿענעם "גערער מאַנדאָלין־אָרקעסטער" איז מיר געקומען אויפֿן געדאַנק דער אינטערעסאַנטער ענין פֿונעם ווידעראויפֿלעב פֿון דער מוזיקאַלישער קולטור פֿון די ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע הײַנטיקע צײַטן.
נישט קיין קליינעם חלק אין דער שאַפֿונג פֿון דער נײַער מיזרח־אייראָפּעיִשער מוזיק — די אַזוי־גערופֿענע "קלעזמער־מוזיק" — האָט צו טאָן מיט רעקאָנסטרויִרן; דאָס צונויפֿנעמען "ברעקלעך", פֿראַגמענטן, קרישקעס, וואָס אונדז איז געבליבן נאָכן חורבן און מיט דעם חומר ווי אַ באַזע, שאַפֿן אָריגינעלע קאָמפּאָזיציעס און קומען צו קינסטלערישע באַשלוסן און אויספֿירן. אָפֿט מאָל האָט מען נישט קיין סך אַזעלכע "פֿראַגמענטן", אָבער דער קינסטלער גייט זײַן אייגענעם וועג מיט זאַכן וואָס ער האָט נאָר בײַ דער האַנט.
למשל, עס פֿרעגט זיך די קשיא — ווי אַזוי האָט געקלונגען דער ייִדישער פֿידל אינעם 19טן יאָהונדערט? וואָס האָט סטעמפּעניו געשפּילט און ווי אַזוי האָט ער געשפּילט אויף זײַן כּלי, אַז יעדער בײַ דער חתונה זאָל זיך צעוויינען? קיין רעקאָרדירונגען פֿון סטעמפּעניו האָבן מיר נישט. אָבער מיר האָבן יאָ רעקאָרדירונגען פֿון ש. אַנ־סקיס פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה, אין וועלכע די פֿידלער שפּילן פֿאַר דעם פֿאָלקלאָריסט פֿידל־שטיקעלעך, וואָס ווי מע זאָגט, סטעמפּעניו אַליין האָט זיי קאָמפּאָנירט. צוהערנדיק זיך צו די רעקאָרדירונגען, צעוויינט מען זיך אָבער נישט, און דער פֿידלער קלינגט גאַנץ אַמאַטאָריש, "אַפֿילו פֿאַר אַ קלעזמער".

די גאַנצע וועלט איז אַ פֿינצטערע שטוב
אַלץ איז הבֿל־הבֿלים.
אַזאַ קורצער וועג פֿונעם וויגעלע ביזן גרוב
אַלץ איז נישט מער ווי אַ חלום.
קוים ביסטו דערוואַכט
איז פֿינצטער און נאַכט.
עס ציטערט אין דיר יעדעס אבֿר.
ערשט געווען אַ קליין קינד,
ווי גיך און געשווינד,
עס וואַרט שוין אויף דיר דער קבֿר!

דאָס אַלטע ניו־יאָרקער טעאַטער־ליד האָט געזונגען מײַן באָבע, אָבער דאָס פֿינצטערע געפֿיל, וואָס ווערט דאָ אויסגעדריקט, קען מען אויך לייענען אינעם ספֿר קהלת, וואָס מע האָט אָקערשט געלייענט סוכּות אין שיל.
יענע וואָך האָט מען מיך פֿאַרבעטן אויף אַ פּראָבע־פֿאָרשטעלונג פֿון אַ ייִדישער איבערזעצונג פֿון דער פּיעסע "וואַרטנדיק אויף גאָדאָ" פֿון סאַמועל בעקעט. שיין בייקער און דוד מאַנדעלבאַום האָבן אויסגעשפּילט די ערשטע סצענע פֿון דער פּיעסע, וואָס בייקער האָט מײַסטערליש איבערגעזעצט פֿון ענגליש. די טרופּע "נײַער ייִדישער רעפּ־טעאַטער" וועט, מירטשעם, פֿאָרשטעלן די פּיעסע שפּעטער אין סעזאָן דאָס יאָר.
אין "וואַרטנדיק אויף גאָדאָ" גיט דעם דראַמאַטורג צו פֿאַרשטיין, אַז די וועלט, אונדזער לעבן און אַלץ אין דער וועלט איז אַן אַבסורד, אָן אַ זינען. די ערשטע סצענע וואָס מע האָט פֿאָרגעשטעלט פֿאַרמאָגט נאָך אַ ביסל שוואַרצן הומאָר, אָבער די דראַמע ווערט טונקלער און מער פּעסימיסטיש אין דער צווייטער העלפֿט. די זעלבע געפֿילן פֿון דער אַבסורדישקייט, די זינלאָזיקייט פֿון אונדזערע לעבנס קען מען לייענען אין די ווערטער פֿון "קהלת", וואָס איז געשריבן געוואָרן מיט מער ווי צוויי טויזנט יאָר פֿריִער.

אין אַ נײַעם באַנד וועגן דעם מאָדערנעם ייִדישן טעאַטער — ״Modern Yiddish Stage״ — רעדאַקטירט פֿון די פּראָפֿעסאָרן יואל בערקאָוויץ און באַרבאַראַ הענרי קען מען אויך לייענען אַ סך אינטערעסאַנטע אַרבעטן וועגן ייִדישער מוזיק; בפֿרט, וואָס שייך מוזיק אויף דער בינע. אַלע עסעען אינעם באַנד זענען אינטערעסאַנט, אָבער מיר וועלן נאָר באַטראַכטן די אַרבעטן וואָס רירן אָן די טעמע פֿון אונדזער רובריק, מוזיק.
די ייִדישע פֿאָלקס־פּאָעזיע פֿונעם 19טן יאָרהונדערט האָט מען אָפֿט געזונגען, און די לידער פֿון אליקום צונזער, אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען, וועלוול זבאַרזשער, מיכל גאָרדאָן און יואל לינעצקי, צווישן אַנדערע, זענען פֿאַרשפּרייט געוואָרן דורך געזאַנג, כאָטש מע האָט געוויינטלעך נישט געוווּסט ווער ס׳איז דער מחבר פֿונעם ליד. אַליסאַ קווינט שרײַבט וועגן דעם טערמין "פֿאָלקס־פּאָעזיע" לגבי דער ייִדישער ליטעראַטור אין דער צווייטער העלפֿט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט. זי דערמאָנט אונדז, אַז דער פֿרעפֿיקס "פֿאָלק" מיינט נישט, לאַוו־דווקא, אַז די פּאָעזיע איז פּשוט. די ביכער פֿון די דאָזיקע שרײַבער האָבן בפֿירוש געצילט אויף אַ מער סאָפֿיסטיצירטן עולם, נישט דאָס "פּראָסטע" פֿאָלק. אין איר פֿאָרמולירונג, האָבן זיי געשאַפֿן פֿאַרן סאַלאָן און נישט דער קרעטשמע.

קלעזקאַנאַדע 2012
רעפּאָרטאַזש פֿון איציק גאָטעסמאַן

Klezkanada 2012
A program hosted by Itzik Gottesman

דאָס כּפּרות שלאָגן ערבֿ יום־כּיפּור איז אַן אַלטער מינהג בײַ ייִדן, וואָס איז באַשריבן געוואָרן צום ערשטן מאָל אינעם 8טן יאָרהונדערט. צו יענער צײַט איז אויך געווען אַן אַנדער ענלעכער מינהג, וואָס איז פֿאַרגעסן געוואָרן, און וואָס האָט קאָמבינירט די עלעמענטן אי פֿון תּשליך, אי פֿון כּפּרות שלאָגן: צוויי אָדער דרײַ וואָכן פֿאַר ראָש־השנה האָט דער "ראָש" פֿון דער משפּחה פֿאַרזעצט פֿאַסאָליעס אין קליינע קיישלעך — אַ קיישל פֿאַר יעדן מיטגליד אין דער משפּחה. ווען די פֿאַסאָליעס האָבן געשפּראָצט ערבֿ ראָש־השנה האָט דער "ראָש" גענומען דאָס קיישל פֿאַר יעדן משפּחה־מיטגליד און אַרומגעריגנלט זיבן מאָל דעם מיטגליד מיטן קיישל, זאָגנדיק, "דאָס איז אויפֿן אָרט פֿון דעם מענטש". דערנאָך האָט ער געוואָרפֿן דאָס קיישל מיט די פֿאַסאָליעס אַרײַן אין טײַך. דאָס אַרײַנוואַרפֿן אין וואַסער האָט נישט באַטײַט סתּם אַוועקוואַרפֿן; מע קען דאָס אויסטײַטשן ווי אַ מיטל צו באַפֿרידיקן די רוחות אין וואַסער, און די פֿאַסאָליעס האָבן געדינט ווי אַ שׂעיר־לעזאָזל, אָדער ווי מע זאָגט אויף פּראָסט ייִדיש — אַ כּפּרה־הינדל.
וואָס האָבן רוחות און שׂטן (עזאָזל) צו טאָן מיט ייִדישע מינהגים? צוויי גרויסע פֿאָלקלאָר־פֿאָרשער אין אַמעריקע, ביידע רבנים — הרבֿ יעקבֿ לאַוטערבאַך (1873 — 1942) און הרבֿ יהושע טראַכטענבערג (1904 — 1959) האָבן ספּעציעל זיך אָפּגעגעבן מיט די געשיכטעס פֿון ייִדישע מינהגים, גלייבענישן און טראַדיציעס, און אויסגעפֿונען, אַז דאָס גלייבן אינעם שוואַרץ־יאָר (שׂטן) און זײַנע מיטהעלפֿער, דער פּחד פֿאַר שדים,  האָט אָפֿט געשפּילט אַ ראָלע אין דער אַנטוויקלונג פֿון ייִדישע מינהגים.