אַרײַנפֿיר

די "בי-בי-סי" האָט לעצטנס דורכגעפֿירט אַן אויספֿרעג פֿון 29 טויזנט רעספּאָנדענטן אין 27 מדינות. דער ציל איז געווען אויסצומעסטן די פּאָפּולערקייט, צי ניט-פּאָפּולערקייט, פֿון פֿאַרשיידענע לענדער. עס לאָזט זיך אויס, אַז דעם סאַמע פּאָזיטיוון אימאַזש האָט הײַנט-צו-טאָג דײַטשלאַנד. 62 פּראָצענט אויסגעפֿרעגטע האַלטן, אַז דײַטשלאַנד האָט אַ גוטע השפּעה אויף דער וועלט, בעת נאָר 15 פּראָצענט האָבן אַ נעגאַטיווע מיינונג וועגן דעם לאַנד, וואָס היסטאָריש האָט געשפּילט לחלוטין אַן אַנדער ראָלע.

ישׂראל, אָבער, געהערט צו די אַמווייניקסטן פּאָפּולערע לענדער. 49 פּראָצענט רעספּאָנדענטן האָבן אַ נעגאַטיוון אימאַזש פֿון דער ייִדישער מדינה, און נאָר 21 פּראָצענט האָבן וועגן איר אַ פּאָזיטיווע מיינונג. בלויז אין פֿיר לענדער איז די צאָל "פּאָזיטיוויסטן" גרעסער איידער די צאָל לײַט מיט אַ נעגאַטיווער באַציִונג צו ישׂראל. דאָס זײַנען אינדיע, גאַנאַ, די פֿאַראייניקטע שטאַטן, און רוסלאַנד. צווישן אָט די פֿיר לענדער, טיילט זיך אויס רוסלאַנד מיט איר גרעסטן אונטערשייד צווישן אַ גוטער (35 פּראָצענט) און אַ שלעכטער (17 פּראָצענט) מיינונג.

וועגן אָט דעם גיל האָב איך אײַך צוגעזאָגט צו שרײַבן, ווײַל ער איז אַן אויסנאַם פֿון אַ גיל, און דערצו אַן ערשט־קלאַסיקער סטודענט אין מיטעלן ייִדיש־קלאַס. אַ חוץ די אַלע זיבן זאַכן, פֿאַרמאָגט ער אַ געשיכטע אונטער זיך וואָס לוינט צו באַקענען זיך מיט איר. ער איז איבער זעקס פֿוס הייך, איך דערגרייך אים פּונקט ביזן פּופּיק. אַ יונג אַ קראַסאַוועץ, און לערנט ייִדישע קינדערלעך קאַראַטע אין קווינס. ער איז אַן ישׂראלי, דאָ שוין אַ פּאָר יאָר אין לאַנד, און נעכטן האָט ער זיך פֿאַרטרויט פֿאַר מיר, אַז אין ישׂראל פֿילט ער זיך ווי אַן ישׂראלי, דאָ פֿילט ער זיך ווי אַ ייִד, און בעת דער דיסקוסיע וועלכע זומער־ייִדיש־פּראָגראַם זאָל מען אויסקלײַבן, האָט ער זיך אָפּגערופֿן:

"צו וואָס און צו ווען. זיי קאָסטן דאָך אַ מאַיאָנטעק. לאָמיר אַריבערפֿאָרן קיין וויליאַמסבורג, קראַון־הײַטס, אָדער באָראָ־פּאַרק אין ברוקלין, וועט מען זיך אויסלערנען ייִדיש. מען וועט עס נאָר דאַרפֿן פֿאַרריכטן אין קלאַס."

דאַכט זיך, אַז איך האָב אײַך שוין באַקענט מיט אים אין אַ פֿריִערדיק אַרטיקעלע, אָבער ס׳לוינט זיך איבערצוחזרן. ווען ער גייט אַרויס פֿון מײַן אָפֿיס, קושט ער די מזוזה, כאָטש קיין מזוזה איז נישט בנימצא, און דער קלאַס נאָך אים, אַלע קושן די מזוזה. גיל איז נישט קיין פֿרומער בחור, אָבער ער אָטעמט מיט ייִדישקייט.

געהערט, אַז עס שפּילט אַזאַ פֿילם ווי "אַ מתּנה סטאַלינען", בין איך געווען אַ בעלנטע דאָס צו זען. מיר זײַנען אָנגעקומען אין קינאָ, ווען מען האָט געוויזן דעם פֿילם צום לעצטן מאָל. אָבער פֿאַר די, וואָס זײַנען גאַנצע שמעלקעס מיט דער אינטערנעץ, וועט עס זיכער נישט זײַן קיין מניעה.

דאָס לעצטע מאָל וואָס איך האָב געזען אַ פֿילם מיט קאַזאַכסטאַן, איז עס געווען נישט מער ווי אַן אָנשטעל, אַ מאַכערײַקע, אַ לאַכערײַקע מיט יאַשטשערקעס וווּ דער העלד פֿונעם פֿילם איז געווען נישט קיין אַנדערער ווי סאַשאַ באַראָן־כּהן, און דער פֿילם האָט געהייסן "באָראַט." אָבער דאָס מאָל איז עס געווען עכט, אַכצן קאַראַטיק, אין קאַזאַכסטאַן, איינע פֿון די רעפּובליקן אונטערן סאָוועטישן רעזשים און אונטער זייער לאַפּע.

דאָס יאָר איז 1949, ווען די סאָוועטן האָבן זיך נישט אויפֿגעהערט צו איזדיעקעווען איבער זייער באַפֿעלקערונג, און מיינט נישט, אַז דער דיקטאַטאָר פֿון ליביע, מואַמאַר קאַדאַפֿי, האָט דערפֿינדן דעם מיטל אויסצוראָטן די אייגענע בירגער. פֿאַר אונדזערע אויגן באַווײַזן זיך טאַקע וואַגאָנען, פּונקט אַזעלכע ווי די נאַציס האָבן גענוצט בײַם אָפּפֿירן די ייִדישע קרבנות קיין אוישוויץ, טרעבלינקע און אַ שלל מיט אַנדערע טויטלאַגערן. און ווי נאָר די איבערגעלאָדענע וואַגאָנען מיט מענטשן־פֿראַכט באַווײַזן זיך אין קאַזאַכסטאַן, באַפֿאַלן זיי אָרעמע און פֿאַרוואָרלאָזטע קינדער־יתומים, מיט קרוגן אין די הענט און זיי שרײַען:

שוין יאָרן לאַנג וואָס ייִדישע בחורים און מיידלעך קענען זוכן אַ שידוך דורך דער אינטערנעץ. אַ דאַנק דער נײַער וועבזײַט, JMom.com , קענען זייערע מאַמעס דאָס איצט טאָן פֿאַר זיי.

די וועבזײַט איז געגרינדעט געוואָרן פֿון בראַד ווײַסבערג, אַ גרונט־הענדלער אין שיקאַגע, אילינוי, און זײַן שוועסטער, דאַניעל, מיט דער הילף פֿון אַ קאָמפּיוטער־פּראָגראַמירער.

ווי אַזוי זענען זיי געקומען צו דעם געדאַנק? מיט אַ יאָר פֿריִער, נאָך דעם ווי בראַד האָט זיך פֿאַרשריבן אויף איינעם פֿון די ייִדישע שדכנות־וועבזײַטן, און נישט געהאַט קיין מזל, האָט זײַן מאַמע, באַרבאַראַ ווײַסבערג, אים געפֿרעגט, צי זי וואָלט געקאָנט אפֿשר איבערלייענען זײַן פּראָפֿיל אויף דער וועבזײַט, און פּרוּוון אויסזוכן אַ מיידל פֿאַר אים. סוף־כּל־סוף, האָט בראַד נאָכגעגעבן, און זי האָט זיך אַוועקגעזעצט בײַם קאָמפּיוטער.

מיט צוויי שעה שפּעטער איז בראַד צוריקגעקומען און דערזען, ווי די מאַמע זיצט נאָך דאָרט. דערצו האָט זי אים געוויזן די פּראָפֿילן פֿון צען מיידלעך פֿאַר אים. ווען ער האָט זיי איבערגעלייענט, זענען ס׳רובֿ פֿון זיי אים טאַקע געפֿעלן געוואָרן.

איך האָב שוין לאַנג געזוכט אַ תּירוץ צו פֿאָרן אין מײַן היימשטאָט, זאַפּאָראָזשע. איצט האָב איך עס, ווײַל דעם זומער וועט דאָרטן זײַן אַ משפּחה-צונויפֿקומעניש. אַזוי, אַז מיר — מײַן ווײַב און איך — האָבן שוין אַפֿילו געקויפֿט די בילעטן. מיט אַנדערע ווערטער, האָב איך אַ גוטן שאַנס צו זײַן דאָרטן, נאָך אַן איבעררײַס פֿון צוואַנציק יאָר. דעמאָלט איז פּונקט געשען די איבערקערעניש, ווען מע האָט אַ פּרוּוו געטאָן אַראָפּצוּוואַרפֿן מיכאַיִל גאָרבאַטשיאָוון. איצט איז עס אַ באַזונדערע מדינה, אוקראַיִנע, וווּ איך בין געווען בלויז איין מאָל, מיט עטלעכע יאָר צוריק, אויף אַ קאָנפֿערענץ אין קיִעוו.

טיילווײַז, איז זאַפּאָראָזשע פֿאַר מיר אַ קבֿר-אָבֿות. אָבער איך פֿאָר ניט נאָר צו די קבֿרים. עס וווינען אין דער שטאָט נאָענטע קרובֿים און אַ פּאָר אַלטע חבֿרים, מיט וועלכע איך האַלט אונטער קאָנטאַקטן. וויל איך זיי זען אַלעמען, פֿאַרשטייט זיך. און איך וויל פּשוט אַרומגיין — אין די גאַסן און קוואַרטאַלן, וואָס האָבן פֿאַר מיר עפּעס אַ באַטײַט.

די ערשטע בערך פֿופֿצן יאָר פֿון מײַן לעבן האָט מײַן משפּחה געוווינט אין סאַמע צענטער פֿון דער שטאָט, אויף דער לענין-גאַס, וואָס — אַגבֿ — הייסט נאָך אַלץ אַזוי. ניט ווײַט פֿון אונדז זײַנען געווען צוויי קינאָ-טעאַטערס, אין וועלכע מײַנע עלטערן פֿלעגן גיין אַליין אָדער מיט מיר. איך גלייב, אַז דאָס איז געווען אָפּהענגיק פֿון דעם פֿילם. איינער פֿון די קינאָ-טעאַטערס, דער גרעסערער, האָט געטראָגן דעם נאָמען פֿונעם דיכטער וולאַדימיר מאַיאַקאָווסקי, און דער צווייטער, דער קלענערער, איז געווען באַפּוצט מיטן נאָמען פֿון (אויב איך פּלאָנטער ניט) ניקאָלײַ גאָגאָל.

כ׳קען זיך נישט באַקלאָגן, כ׳האָב אינטערעסאַנטע שכנים. אַנומלטן קום איך פֿון אַ שפּאַציר, זיצט אין פֿאָיע מײַן שכן, וועלכער וווינט אויף מײַן שטאָק. זינט ער האָט באַגראָבן זײַן דיאַבעטיש הינטעלע, איז ער גאָרנישט דער זעלבער. ער אַליין איז מסתּמא אין די אָנהייב זעכציקער, אויך אַ דיאַבעטיקער, מיט אַ יענקי־היטל אויפֿן קאָפּ, אײַנגעהילט אין זײַן ווינטער־מאַנטל. ער באַגריסט זיך מיט מיר בזה־הלשון:

"גוט־מאָרגן, צוויי־נול־פֿינף!"

זײַן דירה איז צוויי־נול־עלף. קוק איך אים אָן. איך ווייס אָבער, אַז ער איז נישט קיין גרויסער חכם און נישט קיין קליינער נאַר. שטעלט ער מיך אָפּ און שטעלט מיר אַ קלאָץ־קשיא:

"דו האָסט געקענט אפֿשר אַ ייִדישן שרײַבער מיטן נאָמען הײַמי גרייד. מײַן פֿרוי האָט אויך פֿון אים קיין מאָל נישט געהערט. ער איז עפּעס געווען אַ ייִדישער שרײַבער, אַן אַמעריקאַנער?"

ווען מע שעלט עמעצן אויף ייִדיש, זאָגט מען, דער רוח זאָל אים כאַפּן. עס זענען אָבער פֿאַראַן אַזעלכע מענטשן, וואָס ווילן, פּונקט פֿאַרקערט, אַליין כאַפּן אַ רוח, אינעם סאַמע בוכשטעבלעכן זין פֿונעם וואָרט. אין פֿאַרגלײַך מיט די קלאַסישע ספּיריטיסטן, וועלכע פּרוּוון צו פֿאַרבינדן זיך מיט יענער וועלט דורך הילצערנע "ווידזשי־ברעטער" און איבערגעקערטע פּאָרצעלײַענע טעלערס, האָבן די מאָדערנע רוח־כאַפּערס אויסגעאַרבעט אַ גאַנצע ריי "יענוועלטישע" עלעקטראָנישע מכשירים און אַנדערע טעכנאָלאָגישע המצאות.

אויף אַ צאָל וועבזײַטן — צום בײַשפּיל אין דער אינטערנעץ־קראָם http://www.Ghost-Mart.com —ווערן פֿאַרקויפֿט כּלערליי דזשימדזשיקעס פֿאַר "פּאַראַנאָרמאַלע" פֿאָרשונגען, בתוכם ספּעציעלע מכשירים, וואָס מעסטן דעם ניוואָ פֿונעם אַרומיקן עלעקטראָמאַגנעטישן פֿעלד — EMF meters. דאָס איז אַ גאַנץ פֿאַרשפּרייטער מין וויסנשאַפֿטלעכע אויסשטאַטונג, וואָס ווערט ברייט אויסגענוצט אין פֿאַרשיידענע פּראַקטישע געביטן און אַרבעט ווי אַ סענסיטיווע אַנטענע, וואָס נעמט אויף סיגנאַלן פֿון זייער נידעריקער פֿרעקווענץ.

אַ גוטער לערער ווייסט, אַז ס׳איז תּמיד מער עפֿעקטיוו זיך צו לערנען פֿון לעבעדיקע געשעענישן, איידער פֿון אַ בוך. סאָניע פֿינקעל, אַן אַמעריקאַנער ייִדישע לערערין, פֿאַרשטייט דאָס איצט זייער גוט, נאָך דעם ווי זי האָט מיט צוויי וואָכן צוריק איבערגעלעבט די שרעקלעכע ערד־ציטערניש אין יאַפּאַן.

סאָניע, וואָס איז געבוירן געוואָרן אינעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד און דערצויגן אין ברוקלין, איז געפֿאָרן קיין טאָקיאָ אָנהייב־מאַרץ ווי אַ פּריוואַטע לערערין פֿון דרײַ קינדער־אַקטיאָרן, 9, 10 און 12 יאָר אַלט, אין אַן אַמעריקאַנער טעאַטער־טרופּע. דער פּלאַן פֿון דער טרופּע איז געווען צו שפּילן צוויי וואָכן לאַנג אינעם אָנגעזעענעם "טאָקיאָ אינטערנאַציאָנאַלן טעאַטער", און דערנאָך האָט סאָניע געהאָפֿט אַליין צו מאַכן אַ טור איבערן לאַנד.

בעת אַן עקסקלוסיוון אינטערוויו מיטן "פֿאָרווערטס", האָט סאָניע דערקלערט, אַז פֿונעם ערשטן טאָג האָבן די יאַפּאַנער געמאַכט אַ געוואַלדיקן רושם אויף איר. "נישט געקוקט אויף דער גרויסער צאָל אויטאָס און מענטשן אויף די גאַסן, איז געווען ריין, רויִק, קיינער האָט נישט געטראָמבעט מיטן אויטאָ־האָרן; כ׳האָב זיך געפֿילט אַזוי ווי אויף אַן אַנדער וועלט," האָט זי באַמערקט.

מײַן טאַטע ע״ה האָט ליב געהאַט מאַטעמאַטיק. אין זײַן שטעטל קראַסילאָוו האָט מען געהאַלטן פֿון זײַנע מאַטעמאַטישע כּישרונות. אַלטע ייִדן, בײַ וועלכע די קעפּ האָבן אויך געאַרבעט אין אָט דער ריכטונג, פֿלעגן זיך צונויפֿקלײַבן בײַ דער שול און וואַרטן, ביז ע איז אַרויסגעגאַנגען נאָך אַ קלאַס פֿון מאַטעמאַטיק. דעמאָלט האָבן זיי אים אויסגעפֿרעגט וועגן די אויפֿגאַבעס און ווי אַזוי ער האָט זיי געלייזט. אָבער צו ווערן אַ מאַטעמאַטיקער איז מײַן טאַטן ניט געווען באַשערט, ווײַל אין דעם וואָלינער פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט, וווּהין ער איז געקומען זיך לערנען אין יאָר 1927, איז געווען נאָר איין ייִדישער פֿאַקולטעט, און דווקא פֿאַר לערער פֿון געשיכטע. אַזוי איז ער געוואָרן אַ היסטאָריקער.

האָט מײַן טאַטע געוואָלט, אַז עמעצער פֿון די קינדער זאָל זיך באַשעפֿטיקן מיט זײַן באַליבטער מאַטעמאַטיק. אָבער מײַן ברודער איז געוואָרן אַ דאָקטער. די שוועסטער האָט יאָ פֿאַרענדיקט דעם מאַטעמאַטישן פֿאַקולטעט, אָבער פֿיזיק האָט זי אינטערעסירט מער פֿון מאַטעמאַטיק, און זי האָט אַלע יאָרן געאַרבעט ווי אַ לערערין פֿון פֿיזיק. די לעצטע האָפֿענונג איז געווען פֿאַרבונדן מיט מיר.

נישט איין מאָל טוט זיך אויפֿן קאַמפּוס אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, אויף טיש און אויף בענק און ס׳איבעריקע אין די שענק. מען לויפֿט אַרום מיט פּלאַקאַטן, מען רײַסט זיך די גאָרגלען, מ׳פּראָטעסטירט, נישט חלילה צוליב דער רעוואָלוציע אין טוניזיע, אין עגיפּטן, אין תּימן, אין באַכריין, אין ליביע און אויך נישט די רעוואָלטן אין אַלזשיריע און מאַראָקאָ. וועגן איראַן איז דאָך שוין אָפּגערעדט; דאָרט מעג מען שנײַדן צונגען. די אַיאַטאָלאַס זיצן פֿעסט אויפֿן זאָטל און פֿירן די גרענדע, בראָש מיטן המן האָשע־דזשאַד, וועלכער האָט אַמביציעס פֿון פֿאַרכאַפּן די וועלט. און אין יענער וועלט, האָט זיך אויפֿגעכאַפּט פֿון אַ טיפֿן דרימל דער קעניג אַבדולאַ פֿון ירדן און האָט תּיכּף־ומיד אַראָפּגענידערט די פּרײַזן פֿון פּראָדוקטן און צעטיילט געלט צווישן די געקריוודעטע. די פּרינצן און זעלבסט־געזאַלבטע מלכות פֿון סאַודיע האָבן זיך אויך אויסגעטשוכעט פֿון אַ טיפֿן און פֿוילן שלאָף און גענומען שיקן מיליטער קיין באַכריין צו העלפֿן די סוניס צו פֿאַרהיטן זיי פֿון די שיִיִטן.

אָבער דאָס אַלץ איז אַ קלייניקייט אַנטקעגן די ריזיקע קריוודעס וואָס די ישׂראלים טוען אָפּ קעגן די פּאַלעסטינער. דער טעגלעכער זשורנאַל "קאָלומביע־ספּעקטייטאָר" האָט בכּיוון אָפּגעדרוקט די בילדער אויפֿן ערשטן זײַטל, וווּ קאָלומביע־סטודענטן פּראָטעסטירן קעגן דער ישׂראלדיקער ברוטאַליטעט לגבי די פּאַלעסטינער.

אויף דער לוויה מאָנטיק, דעם 14טן מערץ, אינעם "ריווערסײַד"־לוויה־הויז אין מאַנהעטן האָט דער עולם, פֿול מיט משפּחה און חבֿרים, געהערט אַ זעלטענעם קלאַנג — אַ גרוס פֿון יענער וועלט. מיט דער הילף פֿון איר פֿרײַנד, שושנה וואָלקאָוויטש־באַלאַבאַן, האָט די פֿאַרשטאָרבענע, שפֿרה לערער, מיט אַ יאָר פֿריִער רעקאָרדירט אַ געזעגענונג, וואָס מע זאָל שפּילן אויף איר לוויה. שושנה האָט געשפּילט די רעקאָרדירונג און אַלע האָבן געהערט שפֿרה לערערס קול, ווי זי זאָגט, אַז כאָטש איר גוף לעבט שוין מער נישט, שוועבט איר נשמה איבער אונדז. זי האָט זיך געפֿרייט מיט איר לעבן, ווײַל זי האָט געקענט זיך באַטייליקן אין "פּראָיעקטן" לטובֿת דער ייִדישער קולטור און געבעטן מחילה, אויב זי האָט עמעצן באַעוולט. צום סוף האָט זי צוגעזאָגט צו זײַן אַ גוטע בעטערין פֿאַר אַלעמען.

אַזאַ רעקאָרדירונג "פֿון יענער וועלט" וואָלט געקענט פֿאַרשאַפֿן אַן אומבאַקוועם געפֿיל אונטער אַנדערע אומשטענדן, ווען דאָס קול וואָלט געקומען פֿון אַן אַנדער פֿאַרשטאָרבענעם; אָבער אין דעם פֿאַל האָט מען געגעבן אַ שמייכל, וואָס אונדזער טײַערע שפֿרה לערער האָט געהאַט אין זינען אָפּצוטאָן אַזאַ שפּיצל און צוּווינקען צו אונדז נאָך איין לעצט מאָל.

וואָס אַן אמת האָב איך דאָס יאָר אַ מיטעלן ייִדיש־קלאַס, וואָלט איך עס געוווּנטשן אויף אַלע ייִדישע לערער איבער דער וועלט. ס׳רובֿ פֿון זיי זײַנען מסוגל צו פֿירן אַ לײַכטן שמועס אויף ייִדיש, און אַז עס פֿעלט זיי אַ וואָרט, זוכן זיי עס אין אוריאל ווײַנרײַכס ווערטערבוך, אָדער איינער העלפֿט דעם אַנדערן אין אַ נויט, מיט היימאַרבעטן וואָס איך פֿאַרגיב, גלוסט זיך מיר אויפֿצוהײַטערן זייער וואָקאַבולאַר און זייער ייִדישן הומאָר און חכמה. האָב איך אַרויסגעגעבן אַזאַ מין שטיקל אַרבעט צו טאָן אין דער היים, ענטפֿערן אויף דער דאָזיקער פֿראַגע: "ווען איר וואָלט געהאַט אַן אויסוואַל, אין וועלכן דור וואָלט איר געוואָלט געבוירן ווערן?"

נו, נו! כ׳האָב צו מאָל נישט געחלומט, אַז מ׳וועט מיר דערלאַנגען ענטפֿערס, וועלכע איך האָב זיך אויף זיי גאָרנישט געריכט. די מעשׂה איז אַזאַ, איך האָב אַ בחור, אַ פֿרומען דווקא. אָבער זײַן פֿרומקייט איז אַזוי קונציק, אַז מ׳קען זיך נאָר כאַפּן וווּ ער האַלט ווען ער שרײַבט אָדער האַלט אַ שטיקל מיינונגס־אויסטויש אויף ייִדיש, הייסט עס. איך וועל נישט אָנגעבן זײַן נאָמען, ווײַל ער איז אַ תּושבֿ אין אַ פֿרום קליין שטעטל, פֿירט דאָרט אַן איינזײַטיק לעבן, און ווען ער איז אין קלאַס, וועקן זיך בײַ אים איבער די ספֿקות אין אַלעם געטלעכן. אויף דער פֿראַגע — אין וועלכער תּקופֿה, אָדער דור, ער וואָלט געוואָלט געבוירן ווערן, שרײַבט ער: