מיט אַ חודש צוריק האָט די גרעסטע ייִדישע בילדונג־אַגענטור אין ניו־יאָרק, Board of Education of New York, געביטן איר נאָמען אויף The Jewish Education Project (דער ייִדישער דערציִונג־פּראָיעקט), און באַשלאָסן צו שילדערן איר נײַע אידענטיטעט דורך אַ פֿאַרכאַפּנדיקער אויסשטעלונג פֿון אַ יונגער ייִדישער קינסטלערין און קונסט־פּעדאַגאָג.

די אויסשטעלונג, The Art of Seeing (די קונסט פֿון זען), וואָס געפֿינט זיך אינעם גרויסן ביוראָ פֿון דער פּעדאַגאָגישער אינסטיטוציע אין מאַנהעטן, שטעלט אַרויס די ווערק פֿון טאַניאַ פֿרעדמאַן, אַ 25־יאָריקע געבוירענע אין סיינט־לויִס, וואָס אירע אייל־בילדער, פּאָרטרעטן און קאָלאַזשן שילדערן אַן אייגנאַרטיק געמיש פֿון פֿאַרשידענע קולטורן און גמרא־טעקסט.

יעדער ייִד, וועלכער איז באַקאַנט מיט די נעמען פֿון גרויסע רבנים און רביים, האָט זיכער געהערט פֿונעם באַרדיטשעווער רבין, דעם בריסקער רבֿ, דעם מעזשריטשער מגיד און דעם ווילנער גאָון, הגם נישט יעדער ווייסט, וווּ די דאָזיקע שטעטלעך געפֿינען זיך פּינקטלעך.

בײַ אייניקע פֿעלקער — למשל, בײַ די אירלענדער — זענען פֿאַראַן לידער וועגן כּמעט אַלע זייערע שטעטלעך. די אייניקלעך פֿון די אירלענדישע אימיגראַנטן, וואָס וווינען שוין צוויי־דרײַ דורות אין אַמעריקע, זינגען נאָך אַלץ אַזעלכע לידער ווי "ספּענסיל־היל" אָדער "די פֿעלדער פֿון אַטענרײַ", הגם בלויז אַ טייל פֿון זיי קאָנען אָנווײַזן די דאָזיקע ערטער אויף דער מאַפּע פֿון אירלאַנד.

נישט איין מאָל האָט זיך געטראָפֿן, אַז ווען אין אַמעריקע צערעדט מען זיך הײַנט מיט אַ ייִד אויף דער גאַס מכּוח ייִדיש, שאָקלט ער באַלד אויף "יאָ", אַז ער ווייסט וועגן ייִדיש און האָט געלייענט וועגן "דעם נאַציאָנאַלן ייִדישן ביכער־צענטער" לעבן אַמהערסט, מאַסאַטשוסעטס, און אַפֿילו געוואָרן אַ מיטגליד פֿון אים. דער "ביכער־צענטער" איז געוואָרן איינער פֿון די פּראָמינענטסטע סימבאָלן פֿון מאַמע־לשון אינעם לאַנד, און דער ברייטער ייִדישער עולם קען די פֿאַרכאַפּנדיקע ביאָגראַפֿיע פֿון זײַן גרינדער און לאַנג־יאָריקן דירעקטאָר אַהרון לאַנסקי; ווי ער האָט אָנגעהויבן זײַן "קאַריערע" פֿון ראַטעווען ייִדישע ביכער דורך אַרײַנקריכן אין גרויסע מיסטקאַסטנס, כּדי די ביכער אַרויסצושלעפּן. מיט דער צײַט האָט ער געשאַפֿן די פֿאַרמעגלעכע אינסטיטוציע, וואָס איז באַקאַנט אין אַלע ווינקלען. ווי אַן אָנערקענונג פֿאַר זײַנע אויפֿטוען, האָט ער באַקומען דעם "מאַקאַרטער־פּריז", דעם אַזוי־גערופֿענעם "זשעני־פּריז". זײַנע זכרונות "Outwitting History" וועגן דער אַרבעט פֿונעם "צענטער" האָט זיך גוט פֿאַרקויפֿט אומעטום.

איך ווייס ניט, צי איר האָט עס באַמערקט, אָבער אַ נײַע ייִדישע הויפּטשטאָט האָט זיך באַוויזן אין די לעצטע יאָרן. די רייד גייט וועגן דניפּראָפּעטראָווסק, וואָס מע האָט אַ מאָל גערופֿן יעקאַטערינאָסלאַוו אָדער גאָר פּשוט — קאַטערינאָסלאַוו. טאָמער האָט איר ניט געהערט וועגן אַזאַ אָרט, זײַט אַזוי גוט און גיט אַ קוק אויף דער מאַפּע פֿון אוקראַיִנע, אין דעם דרום-מיזרחדיקן טייל פֿונעם לאַנד. דאָרטן געפֿינט זיך איינער פֿון די וויכטיקסטע אינדוסטריעלע צענטערס. אין די סאָוועטישע צײַטן איז די שטאָט געווען אַזוי וויכטיק, אַז מע האָט זי געהאַלטן פֿאַרמאַכט פֿאַר אויסלענדער, זיי זאָלן, חלילה, ניט אַרויסגנבֿענען סודות.

ווי דאָס יאָר יערט זיך, אַזוי קריגן מיר אַרײַן יעדן נײַעם סעמעסטער אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, קאַדרעס נײַע סטודענטן וואָס דעם אמת געזאָגט — באַגליקן מיך. די צאָל בײַט זיך בײַם צווייטן יאָר און צום דריטן יאָר בלײַבן בלויז אַזעלכע וואָס ווילן זיך אָפּגעבן מיט ייִדיש ווי אַ שפּראַך, מיט דער ליטעראַטור, פֿאָלקלאָר, מוזיק און ייִדיש־טעאַטער. צווישן די אָנהייבער געפֿינען זיך אַזעלכע וואָס זײַנען שוין "סינאָרס" (Seniors). זיי גראַדויִרן און פֿאַרלאָזן זייערע שטודיעס אין קאָלומביע, אייניקע האָבן חתונה, אַנדערע זוכן אַ שטעלע אין פֿינאַנץ, אין אַ געשעפֿט, יוריספּרודענץ, אָדער מעדיצין. און אַ צאָל פֿון זיי פֿאָרן אַוועק קיין ארץ־ישׂראל שטודירן.

ייִדן זײַנען רײַך אין גלויבן און איבערגלויבן, אין פֿאַרשיידענע שיטות און כּיתּות, סעקטעס, רבייִשע און רבנישע דינאַסטיעס, אַתּה בחרתּנוניקעס, קנאָים, צבֿועקעס; ווער רעדט שוין וועגן די פֿרײַדענקער, אַפּיקורסים, אַטעיִסטן, וועלטלעכע, וואָס רופֿן זיך סעקולאַריסטן, פּאָליטישע און נאַציאָנאַלע פּאַרטיי־אָנהענגער. ווער קען זיך צו אונדז גלײַכן. איין זאַך האָבן מיר נאָך נישט באַוויזן, און דאָס איז צו שאַפֿן אַטעיִסטיש־אַפּיקורסישע שטיבלעך, אַגנאָסטישע און פֿרײַדענקערישע באַוועגונגען וואָס זײַנען כּופֿר־הכּל, ווײַל די ציניקער צווישן אונדז האָבן אָנגעוווירן יעדן שמץ פֿון גלויבן און אומגלויבן. נישט געקוקט אויף דעם אַלעם, ווען נישט דער חורבן, וואָלטן מיר זיכער באַרײַכערט געוואָרן פֿון צענדליקער אינטערעסאַנטע כּופֿר־בעיקרניקעס פֿון אונדזער אמונה.

מײַן טאַטע ע״ה, חיים שמולעוויטש, האָט מיט יאָרן צוריק אָנגעשריבן אַ בוך מיטן נאָמען "צוריק פֿון יענער וועלט" (To Hell and Back), וווּ ער באַשרײַבט די שרעקלעכע יאָרן אונטער דעם טיראַנישן רעזשים אין רויטן גן־עדן. דעריבער בין איך אַוועק זען די פּיעסע וואָס הייסט "נאָך דער רעוואָלוציע," וואָס שפּילט אין "פּליירײַטס־האָרײַזאָנס," אויף דער צוויי און פֿערציקסטער גאַס אין מאַנהעטן.

און בעת מיר האָבן זיך אַזוי פֿיל אָנגעליטן בײַ סטאַלינען, האָבן אַ טייל ייִדן, דאָ אין אַמעריקע, פֿון די 1920ער ביז די 1950ער יאָרן, געפּראַוועט פֿאַרראַט, מסור און שפּיאָנאַזש לטובֿת דער סאָוועטישער מאַכט.

אין אַ שבת, סוף־אָקטאָבער, זענען בערך 40 יונגע ייִדן מיט אַ קנאַפּן וויסן וועגן ייִדישקייט געזעסן אין אַ גרויסן סאַלאָן אין ריווערדייל, ניו־יאָרק, און זיך באַטייליקט אין אַ סעסיע, "פֿרעגט דעם רבֿ".

"איר קענט מיך פֿרעגן וואָס איר ווילט, און איך וועל פּרוּוון צו ענטפֿערן," האָט דערקלערט הרבֿ דזשאָנאַטאַן ראָזנבלאַט, דער גײַסטיקער פֿירער פֿון דער אָרטאָדאָקסישער שיל, "ריווערדייל דזשויִש סענטער".

לכתּחילה, האָט קיינער נישט אויפֿגעהויבן די האַנט. אָבער נאָך אַ ווײַלע, האָבן זיך אָנגעהויבן שיטן די שאלות:

דעם 27סטן אויגוסט האָט דער מחבר פֿון די שורות פֿאַרעפֿנטלעכט אינעם "פֿאָרווערטס" אַן אַרטיקל וועגן וולאַדימיר סאָלאָוויאָוו — אַ באַרימטער רוסישער קריסטלעכער פֿילאָסאָף און אוהבֿ־ישׂראל. זײַנע אידעען האָבן אַרויסגערופֿן אַן אינטערעס בײַ אַ צאָל ייִדישע מיסטיקער.

ווייניק מענטשן ווייסן אָבער וועגן דעם גרויסן איטאַליענישן רבֿ, פֿילאָסאָף און מקובל אליהו בן־אַמוזג (בענאַמאָזעג), וועלכער האָט אויסגעאַרבעט אַן אוניווערסאַלע פֿילאָסאָפֿיע, באַגרינדעט אויף קבלה, וועלכע האָט צוגעצויגן אַ צאָל קריסטלעכע "חסידים". אין אַ סך אַספּעקטן, איז ער געווען אַ ייִדישער "צווילינג" פֿון סאָלאָוויאָוון; אין זייערע געדאַנקען גייען זיי, אָפֿטמאָל, ממש טריט בײַ טריט; ביידע האָבן געלעבט אין דער זעלבער צײַט און ניפֿטר געוואָרן אינעם זעלבן יאָר.

מײַן קאָלעגע יעקבֿ לאָנדאָן און איך האָבן שוין ניט איין מאָל געשריבן וועגן דער מאַסן-עקזעקוציע פֿון פּוילישע בירגער, מערסטנטייל אָפֿיצירן, וועלכע איז אַרײַן אין דער געשיכטע אונטער דעם נאָמען "קאַטין" — אַזוי הייסט דאָס רוסישע דאָרף אין דער סמאָלענסקער געגנט, לעבן וועלכן מע האָט מיט 70 יאָר צוריק אומגעבראַכט טויזנטער אָפֿיצירן, צווישן וועלכע עס זײַנען געווען אויך הונדערטער ייִדן. זינט אַפּריל 2010 איז דאָס דאָזיקע אָרט פֿאַרבונדן נאָך מיט איין טראַגעדיע: דער פּוילישער פּרעזידענט לעך קאַטשינסקי, זײַן פֿרוי און צענדליקער אַנדערע לײַט, דער עיקר הויכגעשטעלטע, זײַנען אומגעקומען אין אַן אַוויאַ-קאַטאַסטראָפֿע, אויפֿן וועג צום קאַטינער מעמאָריאַל.

איך האָב נישט קיין ספֿק אַז אַמאָל, ווען מיר האָבן פֿאַרמאָגט מיליאָנען ייִדיש־רעדנדיקע אָפּנעמער פֿון ייִדישן טעאַטער, פּרעסע און ליטעראַטור, ווען ייִדיש האָט געבליט מיט אינטעלעקטועלן פֿאַרנעם, האָט מען געקענט שטעלן שעקספּירס ווערק, ווי עס האָבן געטאָן שלמה מיכאָעלס אין מאָסקווע און מאָריס שוואַרץ אין ניו־יאָרק. און נישט נאָר מאָריס שוואַרץ, נאָר אויך באָריס טאָמאַשעווסקי און יעקבֿ אַדלער. פֿאַרשטייט זיך, אַז די לעצטע צוויי האָבן אַ ביסל אונטערגעזינדיקט דערמיט וואָס זיי האָבן קאָנקורירט צווישן זיך דערמיט וואָס זייערע איבערזעצער האָבן איבערגעזעצט שעקספּירן אין איין מעת־לעת.

אַ מאָל האָט מען קיין ייִדן ניט געדאַרפֿט דערקלערן דעם באַטײַט פֿונעם וואָרט "קאָזאַק", וואָס האָט, בדרך-כּלל, קיין גוטע אַסאָציאַציעס ניט אַרויסגערופֿן, ווײַל קאָזאַקן האָבן סימבאָליזירט די רציחות פֿון דעם צאַרישן רעזשים, בפֿרט קעגן ייִדן. איצט מוז איך זייער אָפֿט איבערחזרן דערקלערונגען וועגן קאָזאַקן, ווײַל ס׳רובֿ אַמעריקאַנער סטודענטן האָבן וועגן דעם קיין אַנונג ניט. כ׳בין זיכער, אַז דער "פֿאָרווערטס"-עולם איז אַנדערש, אָבער — אויף מאַלע וואָס — דערמאָן איך, אַז קאָזאַקן זײַנען געווען פֿרײַע, ניט פֿאַרשקלאַפֿטע רוסן צי אוקראַיִנער (צי אַ געמיש פֿון ביידע), וועלכע האָבן געוווינט אין גרענעץ-געגנטן און געהאַט אַ מין קאָנטראַקט מיט רוסישע מלכים.