דער ייִדישער ביכער-מאַרק איז תּמיד געווען אויף צרות. וועגן דעם האָט געשריבן די ייִדישע פּרעסע, בפֿרט, די וואַרשעווער "ליטעראַרישע בלעטער". איר רעדאַקטאָר, נחמן מײַזעל, פֿלעגט צונויפֿקלײַבן סטאַטיסטיק, וואָס האָט בדרך-כּלל געשאַפֿן אַ טרויעריק בילד. אַ שולד איז געלעגן אויך אויף דער אינטעליגענץ, וועלכע האָט געפֿירט אַ ביטערן קאַמף קעגן דעם "שונד", כאָטש אַזאַ ליטעראַטור האָט מען טאַקע געלייענט. וואָס שייך דער "הויכער ליטעראַטור" איז דער מצבֿ געווען ביטער, ווײַל די ייִדישע אינטעליגענץ האָט פֿון דעסטוועגן געהאַט די נטיה צו לייענען ביכער אויף "הויכע שפּראַכן", בעת די פּרעסע האָט צופֿרידנגעשטעלט דעם ברייטן עולם.

אַ פּאָר רוסישע פֿאַרלאַגן האָבן זיך מיט עטלעכע יאָר ערנסט פֿאַרנומען מיט ייִדישער ליטעראַטור — דהײַנו, מיט די קלאַסישע ווערק, וועלכע זענען טאַקע אָנגעשריבן אויף דער ייִדישער שפּראַך. בײַ ס׳רובֿ רוסיש־רעדנדיקע ייִדן, בפֿרט פֿונעם ייִנגערן דור, האָט זיך געשאַפֿן אַזאַ סטערעאָטיפּ, אַז די ייִדישע ליטעראַטור באַשטייט, כּלומרשט, בלויז פֿון רוסישע אָדער ענגלישע ביכער, וווּ עס ווערן כאָטש אַ פּאָר מאָל דערמאָנט די ייִדישע טעמעס, ווי אויך פֿון ווייניק־באַקאַנטע ישׂראלדיקע ביכער אויף העברעיִש.

לויט אַן אויספֿרעג אויף אַ באַקאַנטער ליטעראַרישער וועבזײַט "בוקניקי", האַלט אַ גרויסער טייל ייִדן אין רוסלאַנד, אַז זיי "פֿילן זיך ווי אַ ייִד", ווען זיי לייענען די "ייִדישע שרײַבערין" דינה רובינאַ — אַ ישׂראלדיקע פּראָזאַיִקערין,

דער "נאַציאָנאַלער ייִדישער טעאַטער — פֿאָלקסבינע" הייבט אָן דעם נײַעם סעזאָן — זײַן 96סטן סעזאָן — מיט דער פֿאָרשטעלונג "פֿײַוויש פֿינקעל אויף דער בינע!" [Fyvush Finkel Live!] רעזשיסירט פֿון מאָטל דידנער, מיט דער באַטייליקונג פֿון פֿינקעלס מוזיקאַלישע זין, איִען און עליאָט.

פֿײַוויש פֿינקעל איז שוין אַן 88־יאָריקער אַקטיאָר מיט גרויס הצלחה אויף דער אַמעריקאַנער טעלעוויזיע. אין צוויי לאַנג־דויערנדיקע סעריעס — "פּיקעט פֿענסעס" און "באָסטאָן פּאָבליק" — האָט גאַנץ אַמעריקע זיך באַקענט מיט אים.

אין די צײַטונגען, סײַ די ייִדישע, סײַ די אַלגעמיינע, האָט מען אין די לעצטע פּאָר יאָר אָנגעהויבן איבערגעבן וועגן פֿאַלן פֿון סעקסועלער באַלעסטיקונג אין די חסידישע און אַנדערע שטאַרק פֿרומע קרײַזן — וועגן מלמדים און רבנים וואָס זענען באַשולדיקט געוואָרן אין די מעשׂים, און צום טייל, אַפֿילו פֿאַרמישפּט געוואָרן צו עטלעכע יאָר תּפֿיסה.

די טעג איז מיר אין די הענט אַרײַנגעפֿאַלן אַ מאמר, וואָס איז אַרויס הײַיאָר אין דעם "וועסטניק" (אינפֿאָרמיר-בולעטין) פֿון דעם מאָסקווער אוניווערסיטעט. דער "וועסטניק" האַלט מען פֿאַר אַן ערנסטער אַקאַדעמישער אויסגאַבע. פֿאַקטיש איז עס אַ צאָל באַזונדערע זשורנאַלן, וואָס ספּעציאַליזירן זיך אין פֿאַרשיידענע געביטן פֿון וויסנשאַפֿט. דאָ גייט די רייד וועגן דעם "וועסטניק" אין הילכות געשיכטע.

ליבע פֿרײַנד, די וועלט שפּאַלט זיך, די מענטשהייט שפּאַלט זיך, די באַוועגונגען שפּאַלטן זיך. די איינציקע מניעה בלײַבט — ווי רופֿט מען זיך ווען מען איז געשפּאָלטן? נו, האָט מען גערופֿן אַן אַסיפֿה, זיבן טעג און זיבן נעכט, עלעהיי די כעלעמער חכמים, און גענומען זיך שפּאַלטן די קעפּ. זאָל מען זיך רופֿן די "קאַווע־באַוועגונג?" האָבן אַלע אויסגעשריגן אין איין קול: "חס־וחלילה!" און פֿאַרוואָס דאָס נישט? ווײַל קאַווע ווערט אימפּאָרטירט. ס׳איז נישט קיין היגע סחורה. זאָל מען זיך רופֿן "די יויך מיט לאָקשן־באַוועגונג?"

צו ספּראַווען זיך מיטן אַנטיסעמיטיזם אויף דער בינע, האָט דער דראַמאַטורג רענדי כּהן אויסגעקליבן פֿאַר זײַן פּראָטאַגאָניסט אַ מיטליעריקן קאַלעדזש־פּראָפֿעסאָר (סעטה דוער), וועלכער שטייט איינער אַליין אויף דער בינע נאָענט צו צוויי שעה צײַט, און דערלאַנגט אַ לעקציע וואָס האָט צו טאָן — דער עיקר, מיט ייִדן. ער האָט דערצו צוגעגרייט אַ ליסטע פֿון פּראָמינענטע בני־ישׂראלניקעס אויף דער וועלט, וועלכע האָבן באַרײַכערט די וועלט מיט זייערע פֿעיִקייטן און חכמה די לעצטע הונדערט יאָר. און דערמאָנענדיק באַזונדער זייערע נעמען, פּראַוועט ער אַן אָרגיע פֿון אָפֿענעם ייִדנהאַס.

די לעקציע איז אָנגעזאַפּט מיט "אַמוזירנדיקע" אָבסערוואַציעס, היסטאָרישע הערות און פֿילאָסאָפֿישע אַרײַנבליקן אין יעדן ווינקל פֿון זײַן לײַב און לעבן.

דער 113־יאָריקער "פֿאָרווערטס" איז אַן אוצר — נאָך אַלץ זייער ווייניק אויסגעשעפּטער — פֿון כּל-מיני אינפֿאָרמאַציעס, בפֿרט וועגן דער געשיכטע פֿון ניו-יאָרק. "פֿאָרווערטס"-זשורנאַליסטן האָבן זיך כּסדר צוגעקוקט צו די שינויים אין דעם אויסזען פֿון דער שטאָט, צו איר עקאָנאָמיע, צו איר פּאָליטישן און אינטעלעקטועלן לעבן, און צו דער באַפֿעלקערונג אין פֿאַרשיידענע געגנטן אירע. דער דפֿק פֿון ניו-יאָרק האָט זיך תּמיד געפֿילט אין דער צײַטונג. איך פֿיל עס אַלע מאָל, ווען איך בלעטער די מיקראָפֿילמירטע זײַטן פֿון "פֿאָרווערטס", כאָטש בדרך-כּלל זוך איך מאַטעריאַלן, וועלכע האָבן אַ קנאַפּן שײַכות צום ניו-יאָרקער טאָג-טעגלעכן שטייגער.

אַזוי רופֿן זי אַלע — די קינדער, די אייניקלעך און אוראייניקלעך — באָבע אָליע. אין אָקטאָבער האָט מען געפּראַוועט איר 100סטן געבוירן־טאָג.

אַ יאָרהונדערט איז אין דער געשיכטע פֿון דער וועלט אַ גורלדיקע געשעעניש. וויפֿל שרעק און האָפֿענונג רופֿט אַרויס דער בײַט פֿון איין יאָרהונדערט אויף אַ צווייטן! דער 20סטער יאָרהונדערט איז געקרוינט געוואָרן מיט אַ סך נעמען: "יאָרהונדערט פֿון עקאָנאָמישן אויפֿבלי", "יאָרהונדערט פֿון רעוואָלוציעס", "יאָרהונדערט פֿון וויסנשאַפֿטלעכן און טעכנישן פּראָגרעס", "יאָרהונדערט פֿון וועלט־מלחמות"... מע קאָן די רשימה ממשיך זײַן. צי איז מעגלעך אָבער צו געפֿינען אַ דעפֿיניציע פֿון איין מענטשלעך לעבן, וואָס האָט אָפּגעכאַפּט בײַ דער אייביקייט 100 יאָר?!

די שטאַרקסטע באַסטיאָנען פֿון דער ייִדישער שפּראַך, וווּ אַלע קינד־און־קייט רעדן טאָג־טעגלעך אויף ייִדיש אין דער היים און אויף דער גאַס, זענען די הײַנטיקע חסידישע קוואַרטאַלן און שטעטלעך אַרום דער וועלט, בפֿרט דער ברוקלינער ראַיאָן וויליאַמסבורג — די היים פֿון צענדליקער טויזנטער סאַטמאַרער חסידים, וועלכע פֿאַרנעמען אומקאָמפּראָמיסלעכע פּאָזיציעס וועגן דער שפּראַך, און האַלטן פֿאַר אַ גרויסער מיצווה צו רעדן דווקא אויף ייִדיש.

אין פֿאַרגלײַך מיט אַ צאָל אַנדערע ענלעכע ערטער, אַזעלכע ווי די בני־ברק אָדער באָראָ־פּאַרק, וווּ מע רעדט שוין מער העברעיִש אָדער ענגליש, לעבן אין וויליאַמסבורג אַ סך קינדער, וואָס קענען בכלל נישט קיין אַנדער לשון, און לערנען זיך ענגליש אויס, שפּעטער, ווי אַ צווייטע שפּראַך.

פֿאַראַכטאָגן מאָנטיק האָט מען אינעם געפּאַקטן זאַל פֿון ייִוואָ אָפּגעמערקט דעם 100־יאָריקן יוביליי פֿונעם גרויסן ייִדישן שרײַבער און פּאָעט, חיים גראַדע, מיט פֿאַרכאַפּנדיקע ליטעראַישע אַנאַליזן פֿון זײַנע ווערק, ווי אויך פּערזענלעכע זכרונות וועגן דעם קאָמפּליצירטן מענטש.

"גראַדע האָט זיך תּמיד געפֿילט צעשפּאָלטן צווישן דאָסטאָיעווסקי און דעם תּלמוד," האָט דערקלערט ד״ר רות ווײַס, פּראָפֿעסאָרין פֿון ייִדישער ליטעראַטור אין האַרוואַרד־אוניווערסיטעט.

"איך האָב מורא געהאַט, אַז אין די אַכט און דרײַסיק יאָר האָבן זיי [די גאַסן] זיך געענדערט, און איך וועל מײַן ווילנע ניט דערקענען. ניו-יאָרק האָט זיך פֿאַר דער צײַט דרײַ מאָל אין גאַנצן געביטן. איך האָב אָבער אומזיסט מורא געהאַט. ווילנע איז תּמיד צו אָרעם, צו פֿאַרדלותט זיך צו ענדערן. מען האָט צוגעבויט נײַע גאַסן אַנדערשוווּ, אָבער די אַלטע ווילנע איז געבליבן מיט איר פֿאַרצײַטיקייט, מיט איר אײַנגעפֿונדעוועטן קבצנות, מיט איר אָפּגעשטאַנענקייט. אַזוי ווי אומישנע (בכּיוון), כּדי איך זאָל מײַן שטאָט דערקענען." אַזוי האָט געשריבן אין זײַנע רײַזע-נאָטיצן אַב. קאַהאַן אין סעפּטעמבער 1919, וועגן זײַן באַזוך אין ווילנע.