"אַרומנעמיק ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך" אַרויס פֿון דרוק

אין אַ מזלדיקער שעה איז אַרויס פֿון דרוק פֿונעם פֿאַרלאַג Indiana University Press דאָס "אַרומנעמיק ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך" ("אַיִעוו"). די שעף־רעדאַקטאָרן חיים באָכנער און שלום ביינפֿעלד, צוזאַמען מיט די אַסאָציִיִרטע רעדאַקטאָרן בעריש גאָלדשטיין און יאַנקל סאַלאַנט, האָבן יאָרן לאַנג געאַרבעט אויף דעם וויכטיקן ווערק, וואָס איז געבויט אויפֿן יסוד פֿונעם "ייִדיש־פֿראַנצייזיש ווערטערבוך" פֿון בערל ווײַסברויט און יצחק ניבאָרסקי, מיט דער הילף פֿון שמעון נויבערג, 2002. די "פֿאָרווערטס־אַסאָציאַציע" האָט צום טייל סובסידירט די אויסגאַבע, און איר פּובליקאַציע דאַרף מען פּראַווען ווי אַ יום־טובֿ אויף דער ייִדישער גאַס.
מיטן צוגאַנג פֿון אַרומנעמיקייט, ווי אין דער ייִדיש־פֿראַנצייזישער אויסגאַבע, וועט מען דאָ געפֿינען סײַ נעאָלאָגיזמען ווי "אויפֿבלעכלער", (can opener) סײַ ווערטער ווי "שטיצע" אָדער "אומבאַדינגט" וואָס ווערן פֿאַרצייכנט אין אוריאל ווײַנרײַכס "מאָדערן־ענגליש־ייִדיש ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך" פֿון 1968 מיט אַ שוואַרץ פּינטל, וואָס איז טײַטש — "אַ ספֿק צי דערלאָזלעך אין דער כּלל־שפּראַך". קיין שוואַרצע פּינטלעך אָדער שוואַרצע דרײַעקן ("ניט־דערלאָזלעך אין דער כּלל־שפּראַך") וועט מען דאָ נישט געפֿינען. די פֿאַרקירצונג Germ, אַ פֿאַרקירצונג פֿון Germanism" ("דײַטשמעריזם") וועט מען יאָ אַמאָל געפֿינען, ווי בײַם וואָרט "באַצוג". דאָס ווערטערבוך נעמט אַרײַן אַפֿילו באָטאַנישע טערמינאָלאָגיע, ווי "חנהלעס אייגעלע" (Pansy). די נאָרמאַטיווע שיטה פֿון אוריאל ווײַנרײַכס ווערטערבוך האָט געוואָלט רעקאָמענדירן שפּראַכלעכע ברירות, אָבער "אַיִעוו" שטעלט פֿאַר זיך אַנדערע צילן, ווי מע לייענט וועגן דעם אין דער הקדמה. ער וויל צו ניץ קומען "אַלע ענגליש־רעדערס וואָס לייענען און שרײַבן ייִדיש; אָבער אויך, אַז דאָס איז נאָר אַן אָנהייב, און אַז אונדזער אַרבעט וועט זײַן דער יסוד פֿאַר פֿאַרבעסערטע און פֿאַרברייטערטע אויסגאַבעס אין דער צוקונפֿט".

זי איז געבוירן געוואָרן אין 1930 אין ירושלים, אָבער שוין אַ העלפֿט פֿון איר לעבן וווינט זי אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. זי איז די טאָכטער פֿון אַ גרויסן מעטאַל-אינדוסטריאַליסט — איינער וואָס איז נישט געווען גרייט צו דיסקרימינירן צווישן זײַנע ייִדישע און אַראַבישע אַרבעטער לויט די דעמאָלטיקע באַדינגונגען פֿון דער הסתּדרותּ ("חבֿר דניאל", האָבן זיי אים געזאָגט, "דאָס איז אַן אַרבעטער-אָרגאַניזאַציע פֿון ייִדן!"); און זי איז געווען טעטיק אין ישׂראל וואָס שייך אויסגלײַכן די פּענסיע-רעכט צווישן מענער און פֿרויען.
אין 2003, האָט שולמית קעניג געוווּנען דעם בכּבֿודיקן פּריז פֿון די פֿאַראייניקטע-פֿעלקער פֿאַר מענטשן-רעכט; אַ פּריז, וואָס מע טיילט צו יעדעס פֿינף יאָר זינט 1966, און זי איז בלויז איינע פֿון די סך-הכּל פֿינף אַמעריקאַנער, וועלכע האָבן אַמאָל באַקומען דעם פּריז. די אַנדערע אַמעריקאַנער אויף דער דאָזיקער רשימה הייסן: עלינאָר רוזוועלט, מאַרטין לוטער קינג, דזשימי קאַרטער, און דזשיימס גראַנט. אַן אַנדער געווינער איז נעלסאָן מאַנדעלאַ. איר נאָמען איז שולמית קעניג, און מיר האָבן זיך לעצטנס געטראָפֿן אין איר קליינער דירה אויף דער אַפּער-וועסט-סײַד פֿון מאַנהעטן צו שמועסן וועגן איר לעבן, אירע פּאָליטישע טעטיקייטן, איר קונסט און נאָך כּל-מיני פּיטשעווקעס.
דער ערשטער אײַנדרוק וואָס עס שאַפֿט זיך בעת מע טרעט איבער די שוועל פֿון קעניגס דירהלע איז, ווי אָנגעלייגט זענען אירע אַלערליי חפֿצים, וועלכע דערציילן וועגן איר לעבנס-געשיכטע; ווי ס׳וואָלט זיך גערעדט נישט וועגן אַ פּריוואַטער דירה, נאָר אַ קונסט-גאַלעריע. מע קען דאָרט באַמערקן די קונסט-אָביעקטן וואָס זי און איר מאַן האָבן אי געזאַמלט דורך די יאָרן בעת זייערע רײַזעס איבער דער וועלט, פּראָטעזשירנדיק די ווערטן פֿון מענטשן-רעכט; אי די קונסט, וואָס זי האָט אַליין געשאַפֿן, למשל: סטאַטועס, געמאַכט פֿון אַלטע אינדוסטריעלע גראַוויר-מאַשינען וואָס איר טאַטע האָט פֿאַרמאָגט. זי איז גרייט צו דערציילן, און הייבט אָן פֿון דעם, ווי אַזוי זי האָט פֿאַרלאָזט מדינת-ישׂראל צום ערשטן מאָל.

דאָס אַלטע שטעטל טראַקײַ, וואָס געפֿינט זיך נישט ווײַט פֿון ווילנע, איז באַקאַנט אויף ייִדיש ווי טראָק. דער באַרימטער טראָקער שלאָס, דער גרעסטער אין ליטע; דער היסטאָרישער נאַציאָנאַלער פּאַרק און די דאָרפֿישע געסלעך, ציִען צו טוריסטן פֿון גאַנץ אייראָפּע. דאָס שטעטל איז אָבער אויך באַקאַנט ווי די היים פֿון אַן אוניקאַלער ייִדישער שפּראַך — דער טראָקער דיאַלעקט פֿון קאַראַיִמיש.
אין פֿאַרגלײַך מיט די "געוויינטלעכע" רבנישע ייִדן, גלייבן נישט די קראָים — אַ ייִדישע סעקטע, וועלכע האָט שוין עקזיסטירט מיט איבער אַ טויזנט יאָר צוריק — אין דער אויטאָריטעט פֿון תּורה־שבעל־פּה. דער פֿריִיִקער עטאַפּ פֿון דער קראָיִשער געשיכטע בלײַבט אומקלאָר. ס׳איז קלאָר, אַז די פֿאַרשפּרייטונג פֿון דער דאָזיקער באַוועגונג אינעם אַמאָליקן מיטל־מיזרח איז געווען פֿאַרבונדן מיט די אינטענסיווע רעליגיעזע דיספּוטן נאָכן אויפֿקום פֿון איסלאַם. אַ טייל היסטאָריקער האַלטן, אַז די קראָים זענען ממשיך, אויף אַ געוויסער מאָס, די עלטערע שיטה פֿון די צדוקים.
מע קאָן זאָגן, אַז די קולטור פֿון די קראָים איז געווען באַגרינדעט, בײַם אָנהייב, אויף זייער אָפּלייקענונג פֿון דער תּלמודישער ייִדישקייט — דהײַנו, אויף אַ נעגאַטיוון פּרינציפּ. אַזוי ווי אינעם פֿאַל פֿון די קריסטן־פּראָטעסטאַנטן, האָט זיך אָבער בײַ די קראָים אַנטוויקלט אַן אייגענע טראַדיציע — פֿאַקטיש, אַן אייגענע רעליגיע, וועלכע איז געבליבן, פֿונדעסטוועגן, תּמיד דיאַלעקטיש פֿאַרבונדן מיט דער טראַדיציאָנעלער רבנישער ייִדישקייט.

מאַרגאַריטאַ כעמלין.

"דער אויספֿאָרשער". ראָמאַן. 

מאָסקווע, "אַסטרעל", 2012


פֿון איין זײַט, געהערן די ראָמאַנען פֿון מאַרגאַריטאַ כעמלין צו דעם הײַנטיקן הויפּטשטראָם פֿון דער רוסישער ליטעראַטור, וואָס גיט זיך אָפּ מיט אונטערפֿירן די לעצטע סך־הכּלען פֿון דער סאָוועטישער תּקופֿה. און איינצײַטיק שטעלט זי פֿאָר די נײַע כוואַליע אין דער רושיס־ייִדישער ליטעראַטור, אין איינעם מיט אַזעלכע באַקאַנטע שרײַבערינס ווי דינה רובינאַ און ליודמילאַ אוליצקאַיאַ. לויט איר סטיל און וועלטבאַנעם איז כעמלין נענטער צו אינאַ לעסאָוואַיאַ, די קיִעווער שרײַבערין, וואָס האַלט אין איין אויסמאָלן אַ קאָלעקטיוון פּאָרטרעט פֿונעם אוקראַיִנער ייִדנטום פֿון די צוויי פֿאַרגאַנגענע דורות.
כעמלינס נײַער ראָמאַן איז איינער פֿון די וויכטיקסטע און וואָגיקסטע ייִדישע ראָמאַנען פֿונעם נײַעם יאָרטויזנט ניט נאָר אין דער רוסישער ליטעראַטור. אָנגעשריבן ווי אַ מאָנאָלאָג פֿון אַ סאָוועטישן פּאָליציי־אויספֿאָרשער, וואָס דאַרף אויספּלאָנטערן דעם מאָרד פֿון אַ יונגער ייִדישער פֿרוי אין דער אוקראַיִנער שטאָט טשערניגאָוו אין 1952, איז דאָס אַן אויסגעצייכנט רײַכע, געשפּאַנטע און דראַמאַטישע געשיכטע פֿון דער גאַנצער תּקופֿה אינעם לעבן פֿון דער סאָוועטישער פּראָווינץ גלײַך נאָך דער מלחמה און נאָך דעם חורבן.
די ליטעראַרישע מײַסטערשאַפֿט פֿון דער מחברין זעט מען פֿון די סאַמע ערשטע שורות. כעמלין באַהערשט די סאָוועטישע שפּראַך ווי קיין אַנדער הײַנטיקער רוסישער שרײַבער. זי דערקלערט אין אַן אינטערוויו אין אַ רוסישער צײַטונג׃ "די שפּראַך, וואָס לעבט אין מײַנע ביכער — דאָס איז די שפּראַך פֿון מײַן פֿאָטער און מײַן מוטער. איך האָב זי ניט אויסגעטראַכט. מען קאָן ניט אויסטראַכטן דאָס, וואָס לעבט. דאָס איז שוין געשאַפֿן געוואָרן, פֿון דער לופֿט, פֿון גאָרנישט. איך האָב בלויז זיך געסטאַרעט צו פֿאַרהיטן די דאָזיקע שפּראַך, אויסצופֿילן זי מיט פֿלייש, צו פֿאַרחתמענען זי."

ווי אומגלויבלעך זאָל עס ניט קלינגען, בין איך אַ מאָל געווען יונג און האָב זיך ניט באַשעפֿטיקט (לכל-הפּחות, פּראָפֿעסיאָנעל) מיט ייִדיש. מײַן פֿאַך איז דעמאָלט געווען פֿאַרבונדן מיט פּראָיעקטירן כּלערליי זאַכן, און דאָס האָט אויך געמיינט — אַ סך אַרומצופֿאָרן איבערן לאַנד. מיר איז עס דווקא געווען צום האַרצן, ווײַל דער סאָוועטן-פֿאַרבאַנד איז דאָך געווען אַ ריזיק אָרט, פֿול מיט אינטערעסאַנטע ערטערלעך. אמת, בײַם אַרומרײַזן האָב איך אין קורצן פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס לעבן ווערט גאָר ניט באַרײַכערט פֿון באַזוכן אייניקע שטעט. מײַן ווײַב, ווען מיר האָבן זיך באַקענט, האָט מיך אויסגעלערנט צו קלאַסיפֿיצירן די שטעט לויט דער צײַט, וועלכע דו ווילסט דאָרטן פֿאַרברענגען: 10 מינוט, אַ שעה, און אַזוי ווײַטער.
די ערשטע שטאָט אין מײַן לעבן, פֿון וועלכער איך האָב געוואָלט גלײַך אַנטלויפֿן, איז געווען סאַראַנסק, די הויפּט-שטאָט פֿון מאָרדאָוויע, וואָס איז אַ מין רעפּובליק אין באַשטאַנד פֿון רוסלאַנד. באַקאַנט איז די געגנט, בפֿרט, מיט אירע אַרבעט-לאַגערן פֿאַר תּפֿיסהניקעס. ווען איך בין געפֿאָרן אַהין, האָט מען מיך געוואָרנט, און איך האָב עס אַליין דערהערט, אַז די תּושבֿים האָבן דאָרטן גערעדט אַ ווילד רוסיש, שטאַרק איבערגעשאָטן מיט זידלווערטער. אפֿשר איז עס אַ פּועל-יוצא פֿון דעם, וואָס די באַפֿרײַטע תּפֿיסהניקעס פֿלעגן זיך באַזעצן ניט ווײַט פֿון די לאַגערן. און אפֿשר איז דער מצבֿ איצט אַן אַנדערער — מײַן דערפֿאַרונג שטאַמט פֿון אַ מאָל — איך האָב דאָרטן פֿאַרבראַכט איין טאָג אין יאָר 1975 און בין געווען צופֿרידן, אַז די געשעפֿטן מײַנע האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אויסצוסדרן זייער גיך: כ׳בין געקומען אין דער פֿרי, אַוועקגעפֿאָרן אויף דער נאַכט און קיין מאָל ניט געוואָלט זיך אַהין אומקערן.
וועגן מײַן פֿאַר-היסטאָרישן באַזוך פֿון סאַראַנסק האָב איך זיך דערמאָנט, לייענענדיק וועגן די לעצטע אַוואַנטורעס פֿון דער וועלט-באַרימטער פֿיגור, דעם 64־יאָריקן זשיראַר דעפּאַרדיע. אָנגעהויבן האָט זיך עס ווי אַ פּראָטעסט קעגן די משונה-הויכע שטײַערן אין פֿראַנקרײַך. תּחילת האָט דעפּאַרדיע געלאָזט וויסן, אַז ער וויל ווערן אַ בעלגישער בירגער. אָבער אין גיכן האָט זיך דער סיפּור-המעשׂה געביטן, און ער איז געוואָרן אַ רוסישער בירגער.