די רוסישע ליטעראַטור שטאָלצירט מיט איר מיטפֿילעוודיקייט צו אַלע "דער­ני­דעריקטע און באַליידיקטע", ווי עס שטייט אינעם טיטל פֿון דאָסטאָיעווסקיס אַ ראָמאַן. אָבער איינצײַטיק פֿאַרמאָגן די סאַמע באַרימטע רוסישע שרײַבער געוויסע סטערעאָטיפּן, בפֿרט ווען עס גייט אַ רייד וועגן אַנדערע נאָציאָנאַליטעטן. די פּאָליאַקן ווערן אָפֿטמאָל אויסגעמאָלט גדלותדיק און בגידהדיק, די דײַטשן זײַנען פֿלײַסיק, אָבער טעמפּ אויפֿן שׁכל. דער סאַמע פֿרעמדער און געפֿערלעכער סטערעאָטיפּ איז דער ייִדישער, וועלכער ווערט אַנאַליזירט אין דעם נײַעם בוך פֿון יעלענאַ קאַץ וועגן דרײַ רוסישע קלאַסיקער: ניקאָלײַ גאָגאָל, פֿיאָדאָר דאָסטאָיעווסקי און איוואַן טורגעניעוו.

אַ פֿאָרשער, וואָס באַשעפֿטיקט זיך מיט פֿראַגן פֿון מיזרח-אייראָפּעיִשער ייִדישער געשיכטע אין 20סטן יאָרהונדערט, "שטויסט זיך אָן" געוויינטלעך אויף דעם נאָמען פֿון דובֿ-בער סלוצקי. בײַ מיר זײַנען אויך געווען ניט ווייניק "באַגעגענישן" מיט סלוצקין — בײַם פֿאָרשן אי די פֿאַר-סאָוועטישע תּקופֿה אי די געשעענישן נאָך דער רעוואָלוציע אין 1917.

למשל, ווען איך האָב געגרייט די מאַ­טעריאַלן פֿאַר אַן אַרטיקל מכּוח דעם ייִדישן דעמאָגראַף, עקאָנאָמיסט און זשורנאַליסט יעקבֿ לעשצינסקי, האָב איך זיך דערוווּסט, אַז סלוצקי האָט בשעתּו אַראָפּגעפֿירט לעשצינסקין פֿון דעם "גלײַכן וועגן", פֿונעם גאַנג פֿונעם עלטערן דור.

(אַ באַגעגעניש מיטן פּיאַניסט אָלעג מײַזענבערג)

דער נאָמען פֿונעם עסטרײַכישן פּיאַניסט אָלעג מײַזענבערג איז גוט באַקאַנט די מוזיק־ליבהאָבער אין מאָלדאָווע. הגם ער איז געבוירן געוואָרן אין אָדעס, איז ער, נאָך אַ קינד, אַריבערגעפֿאָרן מיט זײַנע עלטערן קיין קעשענעוו, וווּ עס האָט זיך אָנגעהויבן זײַן גרויסער וועג אין קונסט. די ערשטע מוזיק־לערערין זײַנע איז געווען די מאַמע, אַדע מײַזענבערג. אַליין אַ טאַלאַנטירטע פֿרוי, האָט זי זיך געלערנט מוזיק, אָבער צוליב משפּחה־סיבות, פֿאַרענדיקט דעם אָדעסער טעלעגראַפֿן־אינסטיטוט און געאַרבעט, ווי אַן אינזשענירין, אין קעשענעוו.

צו נײַנצן יאָר, אויף די הייכן פֿון זײַן מוזיקאַלישער קאַריערע, איז יאָזעף יאָאַכים באַשערט געווען, אַז ער זאָל ווערן אַ קעמ­פֿער קעגן אַנטיסעמיטיזם. און אַזוי וועט ער שוין בלײַבן אַ קעמפֿער — עד יום מותו.

ווי באַקאַנט, איז אין יאָר 1850 דערשינען, אונטערן פּסעוו­דאָנים "פֿרײַגעדאַנק", דער וואַגנער־פּאַמפֿלעט "ייִדן אין דער מוזיק". איז דאָ האָט דער ייִדישער בחור באַוויזן, אַז מחוץ מוזיק קאָן ער אויך זײַן אַ קעמ­פֿער קעגן שׂינאת־ישׂראל. מיט אַ זעלטענער פֿאַרביסנקייט איז יאָאַכים אַרויס קעגן דעם גאַ­ליקן אַנטיסעמיט — ריכאַרד וואַגנער.

די פּיעסע הייסט "Shlomo" (שלאָמאָ) און ס'איז אַ "מיוזיקל", וואָס באַנוצט זיך מיט שלמה קאַרלבאַכס לידער. מוזיק, נגינה, און אין צווישן, אַרײַנגעפֿלאָכטן עפּיזאָדן פֿון זײַן לעבן. דאָ אין אַמעריקע איז דאָ אַ פּיזמון וואָס האַלט אַז אַנשטאָט טרערן אויפֿן טויט פֿון אַ בר־מינן, פּראַוועט מען זײַן לעבן, פּונקט ווי מ'פּראַוועט אַ יום־טובֿ. וואָס איז די גדולה, פֿאַרשטיי איך נישט. נאָר אַזוי האָבן זיך די אַמעריקאַנער ליב אויסצודריקן. ס'איז אויך אינטערעסאַנט ווי מענטשן האָבן ליב צו פֿאַרגעטערן עמעצן נאָכן טויט. בײַם לעבן איז שלמה קאַרלבאַך געווען אַ בן־יחיד בײַ גאָט.

(צום 10־יאָריקן יוביליי פֿון דער סטודיע פֿון נחמה ליפֿשיץ)

לעצטנס, האָב איך אומגעריכט אָנגע­טראָפֿן, בעת אַן אוידיציע פֿון ראַדיאָ "רק"ע" ("רעקאַ" — די פּראָגראַם אויף "קול ישׂראל" אויף רוסיש), אויף אַ וווּנדערשיינעם קאָנצערט פֿון ייִדישע לידער. פֿון דעם געזאַנג האָט אַ הויך געטאָן מיט פֿרישקייט און קלינגעוודיקייט פֿון יונגע שטימען. די מחברטע פֿון דער אוידיציע, דניאלה לינאור, האָט מיטגעטיילט, אַז דאָס טרעטן אויף שילער פֿון דער געזאַנג־סטודיע פֿון נחמה ליפֿשיץ, וועלכע זי האָט באַשיידן אָנגערופֿן "סדנה" (וואַרשטאַט). אין גיכן וועט די דאָזיקע סטודיע פֿײַערן איר 10טן יאָרטאָג.

"דער געלער" — אַזוי האָבן אים גערופֿן צווישן זיך די שרײַבער און אַזוי האָט ער זיך אַליין אָנגערופֿן אין איינעם פֿון זײַנע לידער. דער נאָמען אַהרן ווערגעליס איז גוט באַקאַנט געווען אויף דער ייִדישער גאַס אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד און אין דער וועלט. אַ פּאָעט, פּובליציסט, פּראָזאַיִקער האָט ער ערלעך געדינט דער סאָוועטישער סיסטעם, וואָס האָט אים אויסגעפֿורעמט און פֿאַרטרויט צו שפּילן די ראָלע פֿונעם "הויפּט־ייִד אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד".

די קלאַנגען פֿונעם אַקאָרדעאָן האָבן זיך געטראָגן פֿונעם ראָג דיזינגאָף־גאָרדאָן. איך האָב נאָך נישט געזען ווער עס שפּילט דאָרט, כ‘וואָלט אָבער געקאָנט שווערן, אַז ס‘איז מײַן חבֿר מאָניע שוואַרץ, ווײַל נאָר ער, מאָניע שוואַרץ, קען אַזוי שפּילן פֿראַנצויזישע וואַלסן און אַרגענטינער טאַנגאָס. דעמאָלט, אין די מיט־1950ער, האָבן מיר זיך גע­לערנט צוזאַמען אין דער מוזיק־שול. לערנען דאָס קינד שפּילן אַקאָרדעאָן, האָט געהייסן באַוואָרענען עס מיט אַ "גאָלדן שטיקל ברויט".

אַבֿרהם סוצקעווערס מעשׂה "די פֿרוי אין דער שטרויע­נער פּאַנאַמע" (אַרויסגעגעבן אינעם בוך "גרינער אַק­וואַ­ריום", 1975) האָט אינספּירירט דעם קלאַסישן קאָמ­פּאָזי­טאָר און ייִדיש־שרײַבער ראָבערט קוקסאָן צו שאַפֿן סײַ אַן אָרקעסטער־ווערק, סײַ אַן עסיי, וואָס די ביידע ווערק צעשפּיגלען זיך נאָענט מכּוח דעם אינהאַלט און סטיל. נייגעריק צו הערן וועגן דעם, האָבן מיר — גוטע פֿרײַנד זײַנע — געפֿרעגט דעם מחבר, צי מע מעג אים אינ­טערוויויִרן, און ער איז מסכּים געווען.

די נײַע אויסשטעלונג אינעם לאָנדאָנער מוזיי "טייט־מאָדערן" אַנטפּלעקט ניט קיין נײַע נעמען אָדער ריכטונגען אין דער מאָדערנער קונסט. אַנשטאָט דעם, ברענגט זי צונויף די ווערק פֿון דרײַ קלאַסיקער, וועלכע האָבן באַשטימט די ריכטונג פֿון דער אייראָפּעיִשער און אַמעריקאַנער קונסט אינעם 20סטן יאָרהונדערט׃ מאַרסעל דושאַן, פֿראַנסיס פּיקאַביאַ און מאַן ריי. זייער שעפֿערישע צוזאַמענאַרבעט האָט זיך אָנגעהויבן אין ניו־יאָרק ערבֿ דער ערשטער וועלט־מלחמה און האָט שפּעטער ממשיך געווען אין פּאַריז.

באַערונג־קאָנצערט פֿאַר די געפֿאַנגענע און פֿאַרשוווּנדענע

אין די ראַמען פֿון די פֿײַערונ­גען, גע­ווידמעט 60 יאָר מדינת־ישׂראל, וועט דער ישׂראלדיקער פֿילהאַרמאָנישער אָרקעסטער דורכ­פֿירן דעם 25סטן מײַ אַן אייגנאַרטיקן קאָנצערט: אַ מוזיקאַלישע באַערונג לכּבֿוד דעם געפֿאַנגענעם סאָלדאַט גלעד שליט און די פֿאַרשוווּנדענע סאָלדאַטן אהוד גאָלדוואַסער און אלעד רגבֿ.

נאָך אין יאָר 1940, האָט שלמה ביקל, אין זײַן בוך "רומעניע" געשריבן וועגן יוסף בורגן: "די סצענעס אין זײַנע דערציילונגען פֿאַרמאָגן דאָ און דאָרט אַזעלכע פֿרישע און אָריגינעלע אימאַזשן... בורגס פֿרישע, לעבעדיקע, סוגעסטיווע אימפּרעסיע גיט צו וויסן, אַז דער יונגער דערציילער פֿאַרמאָגט אַן אייגן שעפֿעריש אויג צו דערזען און אַן אייגענע געמיט־אַטמאָספֿער אויף אײַנצוהילן דערין דאָס געזעענע".