יעדע תּקופֿה נייטיקט זיך אין קולטו­רעלע פֿאָרגייער פֿונעם עבֿר, וועלכע פֿאַר­קערפּערן זײַנע שטימונגען און ווערטן. אין ענגלאַנד איז לעצטנס פּאָפּולער געוואָרן אײַזיק ראָזענבערג (1890—1918), אַ דיכטער און קינסטלער, וועלכער איז געפֿאַלן אויפֿן מערבֿדיקן פֿראָנט דרײַ חדשים פֿאַרן סוף פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה. דער אינטערעס צו ראָזענבערגן און אַנדערע ענגלישע דיכטער פֿון מלחמה־גריבער איז גאַנץ נאַטירלעך אינעם יאָר, ווען מען מערקט אָפּ דעם 90סטן יאָרטאָג זינט דעם סוף פֿון דער "גרויסער מלחמה", וואָס האָט געקאָסט ענגלאַנד אַ סך מער לעבנס, איידער אין דער צווייטער וועלט־מלחמה.

אַ סך מענטשן טראַכטן, אַז פֿון אַלע מענטשלעכע באַשעפֿטיקונגען זענען קונסט און מאַטעמאַטיק צוויי סאַמע היפּוכדיקסטע זאַכן. די "קאַלטע וועלט" פֿון ציפֿערן און חשבונות פּאָרט זיך אין זייער שׂכל נישט צונויף מיט דער שעפֿערישער פֿרײַהייט פֿונעם קינסטלער. אַ טייל ליבהאָבער פֿון קונסט באַטראַכטן די מאַטעמאַטיקער כּמעט ווי אַ "באַזונדער פֿאָלק" מיט דיאַמעטראַל-קעגנזײַטיקע אינטערעסן.

מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק האָט דער וויסנ­שאַפֿטלעכער זשורנאַל "Vision Research" איבערגעגעבן, אַז די פֿאָרשער פֿונעם תּל-אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט האָט זיך אײַנ­גע­געבן צו שאַפֿן אַ קאָמפּיוטער-פּראָ­גראַם, וואָס קאָן אָפּשאַצן צוציִעוודיקייט פֿון פֿרויען. די פּראָגראַם איז געשאַפֿן געוואָרן דורך עמית קגיאַן (קאַגיאַן), אַן אַספּיראַנט פֿון קאָמפּיוטער-וויסנשאַפֿט, אונטער דער אָנפֿירערשאַפֿט פֿון פּראָפֿ׳ איתן רופּין און פּראָפֿ׳ גדעון דרור.

דאָס בוך "טשוקאָווסקי און זשאַבאָ­טינסקי" (אויף רוסיש), צונויפֿגעשטעלט און רעדאַגירט דורך יעווגעניאַ איוואַנאָוואַ, איז אַרויס אין 2005, אָבער איך האָב עס איבערגעלייענט נאָר מיט עטלעכע טעג צוריק. איך ווייס, אַז איך קען זיך ניט גרויסן מיט אָט דער פֿאַרשפּעטיקונג, ווײַל ס׳איז אַ וויכטיקע פּובליקאַציע פֿאַר יעדן איינעם ווער עס באַשעפֿטיקט זיך מיט ייִדישער אינטעלעקטועלער געשיכטע.

אָבער קודם-כּל מוז איך דערקלערן עפּעס וועגן קאָרניי טשוקאָווסקי (1882—1969). דער נאָמען איז בלי-ספֿק זייער גוט באַקאַנט די לייענער פֿון "פֿאָרווערטס", וואָס זײַנען פֿאַרבונדן מיט רוסישער קולטור. טשוקאָווסקיס קינדער-לידער האָט דאָך געלייענט יעדעס קינד אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד, און מע לייענט נאָך איצט.

אין דער קונסט־גאַלעריע — "גאָלדמאַן־אַרט־גאַלערי" — פֿונעם וואַשינגטאָנער "ייִדי­שער קהילה־צענטער", ראָקוויל, מערי­לאַנד, שטעלט מען איצט אויס די מאָלערײַען און צייכענונגען פֿונעם ישׂראלדיקן קינסטלער אַלכּסנדר ווײַסמאַן. די אויסשטעלונג הייסט: "אַ בגד מיט אַ סך קאָלירן: די שטרעבונג פֿאַר ייִדישן אַחדות".

מיר איז די טעג אויסגעקומען צו זײַן אויף אַ חתונה. דער חתן געהערט צו דער קאַטעגאָריע מאַנצבלען, וואָס זײַנען געדיכט באַדעקט מיט האָר, און דאָס האָבן די לצים, זײַנע נאָענטע פֿרײַנד, ניט געקענט פֿאַרשווײַגן אין זייערע הומאָריסטישע ווינטשעוואַניעס. איינער פֿון די געסט האָט אין זײַן אַרויסטרעטונג געזאָגט, אַז עס האָט געדויערט עפּעס אַ צײַט, ביז ער האָט אונטער די האָר סוף-כּל-סוף דערזען דעם גוטן בחור.

דער ליטעראַרישער טעאָרעטיקער, פּראָפֿע­סאָר פֿון קאָלומביע־אוניווערסיטעט גיל אַנידזשאַר, איז באַקאַנט פֿאַר זײַן נטיה צו פּראָוואָקאַציע. דער קאָנסערוואַטיווער פּובליציסט דוד האָראָוויץ האָט אים אָפּגעגעבן אַ כּבֿוד און אַפֿילו אַרײַנגענומען אַנידזשאַרס נאָמען אין דער רשימה פֿון "101 סאַמע געפֿערלעכע אַקאַדעמיקער אין אַמעריקע", צוליב זײַנע ראַדיקאַלע ארויסזאָגונגען קעגן ציוניזם און ישׂראל. אַזאַ מין רעקלאַמע וועט אַוודאי ניט שאַטן אַנידזשאַרס גוטן שם אין דער לינקער אַקאַדעמישער סבֿיבֿה, וואָס ער האָט זיך קונה־שם געמאַכט מיט זײַן פּובליציסטיק, ביכער און לעקציעס.

די הויפּט־מאָטיוון אין דער מוזיקאַלישער דראַמע פֿון דניאל גלאַי

"וואָס, ער לעבט נאָך?" — איז אָן ספֿק נישט קיין געוויינלעכער נאָמען פֿאַר אַ מוזיקאַלישער שאַפֿונג. כאָטש אין דעם פֿאַל פּאַסט עס דווקא יאָ, צוליב דער פּשוטער סיבה, ווײַל אויך נישט קיין געוויינלעכער איז דער דראַמאַטישער טעקסט, וואָס דינט ווי אַן יסוד צו דער מוזיקאַלישער פּאָעמע. נאָר ביידע, סײַ דעם טיטל, סײַ דעם טעקסט האָט דער קאָמפּאָזיטאָר דניאל גלאַי אויסגעוויילט פֿאַר זײַן נײַער אויסנעמלעכער שאַפֿונג, לעצטנס אויסגעפֿירט געוואָרן צום ערשטן מאָל אינעם מוזיקאַלישן צענטער "פֿעליציאַ בלומענטאַל" אין תּל־אָבֿיבֿ.

הערמאַן שטרוק (1876 — 1944) איז געווען אַ בערלינער קינסטלער, באַקאַנט פֿאַר זײַנע פּאָרטרעטן און לאַנדשאַפֿטן. ער האָט זיך אויסגעצייכנט ווי אַ מײַסטער פֿון ראַדירונגען, און אַפֿילו מאַרק שאַגאַל האָט אים געבעטן אים ווײַזן זײַן טעכניק. די אַנדערע קינסטלער ווי יעקבֿ שטײַנהאַרדט און אַנאַ טיכאָ האָבן זיך אויך געלערנט בײַ אים, און זײַן לערנבוך, "ווי אַזוי צו ראַדירן", איז נאָך אַלץ אַ קלאַסיש ווערק.

אין מיטן אַפּריל, איז די זינגערין רות לעווין געקומען קיין אַמעריקע אויפֿצוטרעטן מיט קאָנצערטן פֿון ייִדישע לידער אין ניו־יאָרק, וואַשינגטאָן און ניו־דזשערזי. בײַ די קאָנצערטן האָט זי געשטעלט דעם טראָפּ אויף די לידער, געשאַפֿן פֿון איר טאַטן, לייבו לעווין, אין פֿאַרבינדונג מיט דער פּרעכטיקער זאַמלונג, וואָס זי האָט אַרויסגעגעבן אין 2005 — "לייבו לעווין: וואָרט און ניגון" — וועגן וועלכער מיר האָבן געהאַט געשריבן אין דער רובריק. דער קאָנצערט אין ניו־יאָרק איז פֿאָרגעקומען דעם 10טן אַפּריל אינעם "אַרבעטער־רינג"־בנין און איז געווען אַ טייל פֿונעם חודשלעכן "קאַוועהויז" בײַם ייִדישן קולטור־קאָנגרעס, בשותּפֿות מיטן "אַרבעטער־רינג".

די שטאָט פּינסק, איצט אַ שטיל פּראָ­ווינץ־שטעטל אין די פּאָלעסיער בלאָטעס פֿון מערבֿ־דרומיקן ווײַסרוסאַנד, פֿאַרנעמט אַ חשובֿ אָרט אין דער ייִדישער געשיכטע. ווי בערדיטשעוו אין וואָלין, איז פּינסק געווען די סאַמע "ייִדישע" שטאָט צווישן די שטעט אין דער רוסישער אימפּעריע׃ בערך זיבעציק פּראָצענט פֿון די תּושבֿים זײַנען געווען ייִדן. פּינסק איז געווען די געבוירן־שטאָט פֿון אַ עטלעכע באַרימטע פּערזענלעכקייטן, פֿון חיים ווײַצמאַן ביז דעם תּלמיד־חכם שאול ליבערמאַן, וועלכער איז געוואָרן דער קאַנצלער פֿונעם ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר אין ניו־יאָרק.

צום ערשטן מאָל וועט מען אין ניו־יאָרק, פֿונעם 11טן ביזן 13טן אַפּריל, דורכפֿירן אַ קינאָ־פֿעסטיוואַל פֿון רוסישע דאָקומענטאַר־פֿילמען. די אונטערנעמונג נעמט אַרײַן אַ צאָל פֿילמען, וועלכע מע האָט לעצטנס געמאַכט אין רוסלאַנד, אָבער, צום באַדויערן, וועט מען זיי מסתּמא נישט קענען זען אין די געוויינטלעכע קינאָס אין אַמעריקע. כאָטש דער פֿעסטיוואַל שטעלט דעם טראָפּ אויף פֿילמען וועגן די רוסן וואָס האָבן פֿאַרלאָזט זייער היימלאַנד און זייערע בײַטראָגן, קען מען אויך זען היסטאָריש־אָריענטירטע פֿילמען מיט אַ שײַכות צום ייִדישן פֿאָלק.

אַזוי האָט זיך שוין באַקומען, אַז הײַיאָר האָבן צוויי טעאַ­טערס אין ניו־יאָרק, "חבֿרים" און "די פֿאָלקסבינע", געעפֿנט זייער סעזאָן מיט דער זעלבער פּיעסע — "די כּתובה" פֿון אפֿרים קישוֹן. וואָס זשע האָט געבראַכט די צוויי טעאַטערס, פֿאַרשידענע לויט זייער געשיכטע, עסטעטיק, שפּראַך און אַנ­דערע גרעסערע און קלענערע פּרטים, וואָס איז נישט אָפּצוטיילן פֿון דעם באַגריף טעאַטראַלע קונסט,