אַ צדיק האָט פֿאַרגעסן די עצה פֿון זײַן רבין נישט אַרויס­צוגיין אַליין שפּעט בײַ נאַכט אין שטאָט. אַ דיבוק, וואָס ער האָט פֿריִער אַרויסגעטריבן פֿון אַ נכפּהניצע, איז איצטער אַרײַן אין אַן אייזל און וואַרט שוין אויף אים אויף אַ פֿינצטערער גאַס... אַבֿרהם אָבֿינו און דרײַ מלאכים זיצן בײַם געדעקטן טיש און רעדן וועגן דעם גורל פֿון סדום... אַ מאַן אין אַ פּוכיקן שטרײַמל, מיט אַ לולבֿ אין האַנט, פֿליט אויפֿן רוקן פֿון אַ ריזיקן פֿויגל...

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

יאַשע האָט זיך אויפֿגעכאַפּט. לעבן דער סאָפֿע איז קיינער נישט געווען. האָט ער אַ טראַכט געטאָן: די דירה טראָגט אַ זעלטענע ענערגיע צו וועקן דערמאָנונגען. זעט אויס, אַז די ווענט און די זאַכן דאָ האָבן אײַנגעזאַפּט אַ סך זאָרג און ווייטיק פֿון די מענטשן, וואָס וווינען אין איר.

I

דעם 6 מאַרץ 2008 איז דובֿ־בער קערלער געוואָרן אַ בן־חמישים. 50 יאָר זענען פֿאַר אַ ייִדישן שרײַבער בכלל, און פֿאַר אַ פֿאָרשער אין געביט פֿון ייִדיש בפֿרט — יוגנט־יאָרן. ער איז גבוירן געוואָרן אין מאָסקווע, ווען אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנדן האָט געהערשט די כרושטשאָווער "אָדליגע". זײַן טאַטע, דער דיכטער יוסף קערלער, האָט זיך שוין געהאַט אומגעקערט פֿון די סטאַלין־לאַגערן (1955), און איז אַלט געווען 40 יאָר. מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן זײַן פֿרייד, זײַן באגײַסטערונג, ווען בײַ אים איז געבוירן געוואָרן אַ ייִנגעלע. טאַקע אין גיכן שרײַבט ער אָן פֿאַר זײַן בן־יחיד אַ וויגליד.

וועראַ סאַבאָ איז געבוירן געוואָרן און אויפֿגעוואַקסן אין בודאַפּעשט, שטודירט דײַטש און ענגליש אין דעם בודאַפּעשטער אוניווערסיטעט, דערנאָך באַקומען אַ מאַגיסטער אין ייִדיש אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט אין ניו־יאָרק. זי האָט געלערט ייִדיש אין סטענפֿאָרד־אוניווערסיטעט, איצט איז זי אַ לערערין פֿון ייִדיש אין דעם אוניווערסיטעט פֿון מישיגען אין ען־אַרבאָר.

די דאָזיקע לידער, וויצן און אַנעקדאָטן האָב איך געזאַמלט אין אַ ריי אינטערוויוען מיט טובֿיה (טאָביאַס) בירנבוים, מיט וועמען איך האָב זיך געטראָפֿן על־פּי־צופֿאַל אויף אַ גאַס אין דער ניו־יאָרקער געגנט ברײַטאָן־ביטש אין פֿעברואַר 1994.

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

יאַשע

אַ רגע פֿאַרן אויפֿמאַכן די אויגן האָט ער דערפֿילט דעם צוריר פֿון איר בליק אויף זײַנע וויִעס. אַזוי האָט זיך אים געדאַכט. די אַלטיטשקע איז געזעסן אין איר רעדערשטול אומבאַוועגלעך, אָנגעשטעלט די אויגן אויף יאַשען, וואָס איז געלעגן אויף דער סאָפֿע. די פֿרימאָרגנדיקע שײַן איז איר געפֿאַלן אויפֿן פּנים און באַטאָנט יעדן קנייטש און קנייטשעלע אויף דער דין־בלאַסער הויט, אונטער וועלכער עס האָבן זיך בולט אָנגעזען די אַרויסשטאַרצנדיקע ביינער אַרום די אײַנגעפֿאַלענע שלייפֿן, באַקן, דער שפּיציקער קין.

אין 1984 איז אין מאָסקווע, אין דעם פֿאַרלאַג "סאָוועטסקי פּיסאַטעל" (סאָוועטישער שרײַבער) אַרויס אויף רוסיש אַ גרויס בוך, פֿון זכרונות פֿון יחידים (דער עיקר, ליטעראַטן), וועלכע האָבן געקענט דעם שרײַבער עמאַנויִל קאַזאַקעוויטש. איך האָב ניט קיין קאָפּיע פֿון דער אויסגאַבע, וואָס הייסט Воспоминания о Эм. Казакевиче (זכרונות וועגן עמ. קאַזאַקעוויטש), אָבער עמעצער האָט עס אַרויסגעשטעלט אויף דער אינטערנעץ, און כ׳האָב עס דורכגעלייענט אויפֿן עקראַן פֿון מײַן קאָמפּיוטער.

דאָס בוך "מײַן זון... מײַן זון..." אַ כראָניקע, האָט אָנגעשריבן מײַנע אַ גוטע קאָלעגין, חנה אײַבושיץ־אײַלענבערג. זי האָט געשריבן דאָס בוך אויף ענגליש, און עס איז אַ פּועל־יוצא פֿון אַ גרויסער טראַגעדיע. איז לאָמיך צוגיין דערצו בהדרגהדיק. חנה אײַלענבערג איז אַ פֿרומע, איידעלע, שעפֿערישע און טאַלאַנטירטע שרײַבערין.

אַזוי ווי איך בין קילאָמעטערס ווײַט פֿון פֿילאָסאָפֿישע טראַקטאַטן; נישט נאָר פֿון די גריכישע, נאָר אויך פֿון די אייגענע, צווישן זיי — ברוך (בענעדיקט) שפּינאָזאַ — דעם גערודפֿטן, דעם אויסגעוואָרצלטן און פֿאַרטריבענעם פֿון דער ייִדישער קהילה אין אַמסטערדאַם. דער אמת איז, אַז עס איז גאַנץ אוממעגלעך צו פֿאַרשטיין דעם פּראָצעס פֿון געדאַנקען־גאַנג און פֿילאָסאָפֿישע אויספֿירן פֿון אַזאַ דענקער ווי ברוך שפּינאָזאַ נישט וויסנדיק פֿון וואַנען ער שטאַמט, ווער ער איז,

(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

— וואָס זשע שווײַגסטו, רייטשעל? — האָט די מאַמע ווידער געפֿרעגט, שוין ווי אַ פֿאָרוואָרף.

רייטשעל האָט אויפֿגעציטערט, אָבער נישט פֿון דער מאַמעס שטאָכיקן פֿרעג; זי האָט דערזען איר האַנט ליגן אויפֿן טאַטנס און האָט זי גיך אַ שלעפּ געטאָן צוריק, ווי איר הויט וואָלט אָנגעטראָפֿן עפּעס אויף אַ שטעכלקע. זי האָט שטיל געזאָגט, קוקנדיק דער מאַמען גלײַך אין די אויגן אַרײַן:

די פּראָבלעם פֿון ייִדישער ליטעראַטור אויף אַ ניט־ייִדישער שפּראַך פֿאַרנעמט אַ וויכטיק אָרט אין טעאָרעטישע וויכּוחים אַרום דעם ענין פֿון ייִדישער קולטור. דאָס נײַע בוך פֿון דער אונגאַרישער פֿאָרשערין זשוזשאַ העטעני באַהאַנדלט די דאָזיקע פּראָבלעם אויפֿן סמך פֿון דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור. ווי עס קומט אַרויס פֿונעם בוך־טיטל, געהערט העטעני צו דער שול, וואָס האַלט, אַז די רוסיש־ייִדישע ליטעראַטור איז אַ ממשותדיקער פֿענאָמען, בפֿרט ווען עס גייט אַ רייד וועגן דער רעאַליסטישער פּראָזע.

דער בריטישער פֿילם־רעזשיסאָר און דראַמאַטורג מײַק לי איז באַקאַנט פֿאַר זײַנע שאַרפֿזיניקע שאַפֿונגען, וועלכע רופֿן אָפֿט אַרויס אַ קאָנטראָווערסיע. למשל, זײַן פֿילם "וועראַ דרייק" (2004) דערציילט וועגן אַ פֿרוי וואָס ראָמט אויף דירות, אָבער דינט — אין דער שטיל — אויך ווי אַן אָקושערקע, און פֿירט דורך אומלעגאַלע אַבאָרטן אויף יונגע מיידלעך.

צווישן אַלע פֿאַרגעסענע ייִדישע ליטע­ראַטן איז ברוך ריווקין (1883-1945) אפֿשר דער סאַמע אָריגינאַלער דענקער. זײַן לעבנס־געשיכטע איז געווען טיפּיש פֿאַר זײַן דור׃ געבוירן אין אַן אָרעמער משפּחה אין קולראַנד, איז ער צוגעשטאַנען צום "בונד", און האָט געוואַנדערט איבער פֿאַרשיידענע שטעט פֿון רוסלאַנד. אין 1905 איז ער אַוועק קיין אויסלאַנד און האָט פֿאַרבראַכט עטלעכע יאָר אין אייראָפּע. אין 1911 האָט ער זיך באַ­זעצט אין ניו־יאָרק. ער האָט געשריבן פֿאַר אַנאַרכיסטישע צײַטשריפֿטן אין רוס­לאַנד און ענגלאַנד.