אינעם "מוזיי פֿון ישיבֿה־אוניווערסיטעט", וואָס געפֿינט זיך אין זעלבן בנין ווי דער ייִוו״אָ אין מאַנהעטן, קען מען דעם זומער זען אַ פֿאַרכאַפּנדיקע אויסשטעלונג וועגן דער וויכטיקער ראָלע, וואָס ייִדן האָבן געשפּילט אין דער מאָדערנער מעדיצין, נישט געקוקט אויף דעם כּסדרדיקן אַנטיסעמיטיזם, וואָס איז זיי תּמיד געשטאַנען אין וועג.
אין דער הקדמה צו דער אויסשטעלונג, וואָס הייסט Trail of the Magic Bullet: The Jewish Encounter with Modern Medicine 1860-1960 [דער וועג פֿון דער כּישוף־קויל: די ייִדישע באַגעגעניש מיט דער מאָדערנער מעדיצין פֿון 1860 ביז 1960], דערוויסט מען זיך, אַז הגם די ייִדן זענען שוין לאַנג פֿאַרבונדן מיט דער מעדיצינישער פּראָפֿעסיע, איז נישטאָ קיין ספּעציפֿישע "ייִדישע מעדיצין", אַזוי ווי די גריכישע, כינעזישע אָדער אינדישע מעדיצין. די ייִדישע דאָקטוירים האָבן תּמיד באַהאַנדלט זייערע פּאַציענטן אויפֿן סמך פֿון די אָנגענומענע טעאָריעס און הייל־מיטלען פֿון די לענדער און צײַטן, אין וועלכע זיי האָבן געלעבט.
אין מיטל־עלטער האָט די קריסטלעכע קירך אַרויסגעלאָזט אַ גזירה, וואָס פֿאַרווערט ייִדישע דאָקטוירים צו באַהאַנדלען נישט־ייִדן, און פֿאַרווערט די קריסטן פֿון גיין צו ייִדישע דאָקטוירים. פֿון דעסטוועגן, האָבן אַ סך פּויפּסטן און קריסטלעכע פֿירער געזוכט מעדיצינישע באַהאַנדלונג דווקא בײַ ייִדישע דאָקטוירים.
די ייִדן, וועלכע האָבן געוואָלט שטודירן אויף דאָקטער, האָבן עס געמוזט טאָן מיט אַ פּריוואַטן לערער ווײַל מע האָט זיי נישט אַרײַנגעלאָזט אין אוניווערסיטעט, אָדער מע האָט זיי געהייסן באַצאָלן גרויסע סומעס פֿאַר דער רעכט צו שטודירן.

די לעצטע פֿאַרהאַנדלונגען (אין יוני) צווישן דעם אייראָפּעיִשן פֿאַרבאַנד און איראַן, האָבן זיך פֿאַרענדיקט מיט גאָרנישט: ביידע זײַטן האָבן פֿאַרלאָזט מאָסקווע, וווּ די פֿאַרהאַנדלונגען זײַנען פֿאָרגעקומען, און אויף קיין טראָט זיך נישט גערירט צו פּועלן בײַ טעהעראַן אָפּצושטעלן איר נוקלעאַרע פּראָגראַם. וואָס אמת, די אייראָפּעער זײַנען ממש אַרויס פֿון די כּלים, פֿאָרלייגנדיק די אַיאַטאָלאַס צוצושטעלן זיי דעם באַרײַכערטן אוראַניום, אַבי זיי זאָלן צוזאָגן — נאָר צוזאָגן! — נישט צו באַרײַכערן דעם אוראַניום ביז 20% אויפֿן שטח פֿון איראַן גופֿא. אָבער די פּאַרלאַמענטאַרן פֿון איראַן האָבן געהאַט זייער באַדינג: פֿריִער שטעלט אונדז צו דעם אוראַניום, און דערנאָך וועלן מיר זען...
ס׳איז געווען צו דערוואַרטן אַ דורכפֿאַל אין די דאָזיקע פֿאַרהאַנדלונגען, ווײַל ס׳איז שוין גוט באַקאַנט די טאַקטיק פֿון טעהעראַן — ציִען די צײַט און דערווײַל פֿאָרזעצן די אַרבעט איבער זייער נוקלעאַרער פּראָגראַם.
די באַזונדערקייט פֿון די מאָסקווער פֿאַרהאַנדלונגען באַשטייט אין דעם, וואָס דורכגעפֿאַלן זײַנען זיי פּונקט ערבֿ דעם 1טן יולי, ווען די לענדער פֿונעם אייראָפּעיִשן פֿאַרבאַנד מוזן אין גאַנצן אָפּשטעלן אײַנצוקויפֿן דעם איראַנישן נאַפֿט. אַזאַ באַשלוס איז נאָך אָנגענומען געוואָרן אָנהייב יאָר. נאָך מער: די אייראָפּעיִשע קאָמפּאַניעס איז פֿאַרווערט געוואָרן אונטערצושרײַבן מיט די איראַנישע האַנדל־אַגענטן נײַע קאָנטראַקטן אויף צוצושטעלן נאַפֿט.
דעמאָלט, געדענקט זיך, האָט טעהעראַן געסטראַשעט אײַנצופֿירן אַ בלאָקאַדע אינעם אָרמוזער דורכגוס און דערמיט אָפּשטעלן דעם נאַפֿט־עקספּאָרט פֿון סאַודיע.

כ׳ווייס נישט צי די ייִדישע וועלט ווייסט שוין דערפֿון, אָבער ווי עס ווײַזט זיך אַרויס איז פֿאַראַן אַ רעסטאָראַן אין ברוקלין וואָס רופֿט זיך "טריף." פֿאַראַן רעסטאָראַנען וואָס סערווירן כּשר. אַנדערע ווידער פֿאַרזיכערן אונדז, אַז זייערס איז גלאַט־כּשר, אַזוי אַז די ייִדישע באַפֿעלקערונג — רעסטאָראַן־באַזוכער — טוען זיך פּאָסמאַקעווען סײַ אין וויליאַמסבורג און סײַ אין קראַון־הייטס, סײַ אין באָראָ־פּאַרק און סײַ אין מאָנסי און לייקוווּד, אין קרית־יואל און אין ניו־סקווער. דאָרט סערווירט מען טשאָלנט און צימעס, לאָקשן־קוגל און יאַפּציק (קאַרטאָפֿל־קוגל). שוין אָפּגערעדט פֿון פֿליישיקע מאכלים, און אַלץ "גלאַט."
בײַ אונדז אין ריווערדייל האָבן מיר אַ כּשרע "דעלי," וווּ מ׳קען אָנפֿילן די בײַכער מיט "קאָרן־ביף" און פּאַסטראַמי, קישקע, לאָקשן־קוגל, קניידלעך מיט יויך, קנישעס און וווּרשטלעך; און אַלץ אונטערן פּאַטראָנאַט פֿון כּשר, נישט געקוקט דערויף וואָס זיי זײַנען אָפֿן אום שבת. אפֿשר בין איך נישט גוט אינפֿאָרמירט, נאָר כּשר דאַרף, דאַכט זיך, אַרומנעמען דעם דין פֿון האַלטן שבת און יום־טובֿ, כּשרות, מיט שײַטלען און מיקווה, מזוזות און נטילת־ידיים. מיט איין וואָרט, אַ גאַנצע פּלעיאַדע פֿון דינים, מינהגים און ריטואַלן.
האָב איך זיך גענומען נאָכפֿרעגן וועגן דעם רעסטאָראַן אין ברוקלין וואָס רופֿט זיך "טריף." ווײַזט זיך אַרויס, אַז דאָרט סערווירט מען שינקע מיט חזיר־פֿיסלעך, ווײַבראַטן מיט שפּעק, און ווער ווייסט וואָס נאָך. איך פּערזענלעך בין דאָרט נישט געווען, און איך גרייט זיך אַהין אַרײַנצושמעקן, בלויז אַ קוק טאָן אויף זייער "מעניו."
איך געדענק, אַז אין אָקספֿאָרד, ענגלאַנד, האָבן זיך געפֿונען צוויי געשעפֿטן אין גאַס.

יענטל, דו האָסט אַ נשמה פֿון אַ מאַנצביל.
פֿאַר וואָס זשע בין איך אַ נקבֿה?
אין הימל מאַכט מען אויך טעותים.
י. באַשעוויס־זינגער
("יענטל דער ישיבֿה־בחור")

לאָזט זיך אויס, אַז אויב דאָס ווערטל "דער רבי הייסט פֿריילעך זײַן און ניט משוגע זײַן" איבערזעצן אויף ענגליש, קאָן מען עס גאָר פֿאַרשטיין אַזוי: "אַז דער רבי הייסט זײַן אַ גיי...", ווײַל — זײַן פֿריילעך, מיינט — be gay...
ניט לאַנג צוריק איז אין תּל־אָבֿיבֿ דורכגעגאַנגען דער יערלעכער פּאַראַד "פֿון שטאָלצקייט". דאָס מיינט, אַז די געיס, לעסביאַנקעס, טראַנסוויסטיטן, טראַנס־סעקסואַלן..., גייען אין די רייען אויף אַ פּאַראַד, כּדי צו דעמאָנסטרירן פֿאַר דער אַרומיקער וועלט, זייער שטאָלצקייט מיט דעם, וואָס זיי זענען ניט אַזעלכע ווי אַנדערע, טראַדיציאָנעלע סעקסועל־אָריענטירטע מענטשן.
אין דעם פּאַראַד, וועלכן ס׳האָט געעפֿנט דער מייאָר פֿון דער שטאָט, רון חולדאי, האָבן אָנטייל גענומען צענדליקער טויזנטער מענטשן, היגע און אויך ספּעציעל געקומענע אַהער טוריסטן. מע דאַרף צוגעבן, אַז אין יאָר 2012 איז תּל־אָבֿיבֿ אָנערקענט געוואָרן, ווי די סאַמע פֿרײַנדלעכע שטאָט אויף דער וועלט צו די מענטשן מיט ניט־טראַדיציאָנעלער סעקסועלער אָריענטאַציע. דאָס צווייטע אָרט אין דעם דאָזיקן אייגנאַרטיקן פֿאַרמעסט האָט פֿאַרנומען ניו־יאָרק און דאָס דריטע — טאָראָנטאָ. פֿאַרשטייט זיך, אַז דאָס איז פֿאַר אונדז, די ישׂראלים, אויך אַ סיבה צו זײַן שטאָלץ מיט זיך.

2. אונדזערע גאַסטגעבער — עליס און בענעש

נאָך דעם לאַנגן איבערפֿלי — ניו־יאָרק־לאָס־אַנדזשעלעס־סידני (איבער 20 שעה אין דער לופֿטן), האָבן שוין די אָנדערטהאַלבן שעה פֿון סידני קיין מעלבורן אויסגעזען ווי אַ קאַצנשפּרונג.
פֿון די בליצבריוולעך, באַקומען פֿון רענאַטאַ זינגער, וואָס האָט פֿאַקטיש אָרגאַניזירט מײַן באַזוך — אָפּגערעדט מיט מיר, אונטערגעהאַלטן די פֿאַרבינדונג, מיט איין וואָרט, געווען מײַן אימפּרעסאַריאָ, שיין גערעדט — האָט זי מיר מיטגעטיילט, אַז אָפּנעמען וועט מיך פֿונעם פֿליפֿעלד בעני ראָזענצווײַג. "ער וועט האַלטן אַ שילדל מיט זײַן ייִדישן נאָמען, בענעש", — האָט פֿאַרפּינקטלעכט רענאַטאַ.
"בעני", "בענעש" — די מעטאַמאָרפֿאָזע פֿון ייִדישע נעמען אין "אינטערנאַציאָנאַלע", איז פֿאַר מיר נישט קיין נאָווינע. אַן אַנדער זאַך, די ייִדישע פֿאַמיליעס, וואָס איך פּלאָנטער שטענדיק, צוליב זייערע אומצאָליקע וואַריאַציעס, למשל: ראָזענצווײַג־ראָזענצוויט־ראָזענפֿעלד־ראָזענבלום־ראָזענפֿאַרב... — דאָס זײַנען נאָר "ראָזען..." מיט אַ "באָטאַנישן ייִחוס"; איך רעדט שוין נישט פֿון כּל־מיני ראָזענגורט, ראָזענבערג, ראָזענטאַל, ראָזענבורג וכּדומה.
מיר האָבן באַלד דערקענט איינער דעם אַנדערן, אָן אַ "שילדל"; כאָטש בענעש האָט געהאַלטן אין דער האַנט אַ פּאַפּירל, אָבער באַלד, נאָך אונדזער ייִדישן "שלום־עליכם" — עס אַרײַנגעשטופּט אין קעשענע. בענעש האָט גערעדט אַ געשמאַקן פּוילישן ייִדיש, כאָטש ער האָט זיך געפֿילט אַ ביסל געצאַמט, און צומאָל אַרײַנגעשטעלט דאָ און דאָרט אַ ענגליש וואָרט, אַ זאַץ, וואָס האָט געקלונגען נאַטירלעך.

אַזוי ווי מיר האָבן מיט צוויי וואָכן צוריק דערציילט, ווי שווייצער קומען הײַנט קיין ניו־יאָרק, כּדי זיך צו באַקענען מיט דער היגער ייִדיש־וועלט, וועלן מיר די וואָך שרײַבן פֿאַרקערט: ווי ניו־יאָרקער ייִדישיסטן זײַנען אַ מאָל געפֿאָרן אין דער שווייץ, כּדי זיך צו פֿאַרטיפֿן אין דער שווייצער קולטור. עס רעדט זיך וועגן דער פֿאָלקלאָריסטקע בינה ווײַנרײַך און איר מאַן, דער לינגוויסט אוריאל ווײַנרײַך, וואָס זיי האָבן פֿאַרבראַכט אַ גאַנץ יאָר אין ציריך (1949—1950), כּדי אוריאל זאָל אויספֿאָרשן די שווייצער צוויישפּראַכיקייט. פֿון דעם איז אַרויס זײַן קלאַסיש לינגוויסטיש ביכל "שפּראַכן אין קאָנטאַקט", וואָס שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ תּמצית פֿון זײַן דיקלײַביקער דיסערטאַציע.
אָבער דאָס באַגעגעניש מיט דער שווייץ האָט געהאַט אַ פּעולה ניט נאָר אין דער אַלגעמיינער לינגוויסטיק און אין אוריאל ווײַנרײַכס אַקאַדעמישער קאַריערע. עס האָט אויך געביטן און אויסגעברייטערט דעם אופֿן, ווי אַזוי מען האָט באַטראַכט די ייִדישע שפּראַך און דעם באַגריף אַשכּנז. די ווײַנרײַכס האָבן צום ערשטן מאָל "אַנטדעקט" דעם מערבֿ־ייִדישן דיאַלעקט, וואָס האָט אַ מאָל זיך געצויגן איבער דער לענג און ברייט פֿון דײַטשלאַנד, האָלאַנד, אַפֿילו צפֿון־איטאַליע, אָבער וואָס דעמאָלט האָבן בלויז געציילטע אַלטע ייִדן די שפּראַך נאָך געדענקט, דער עיקר, אין עלזאַס (פֿראַנקרײַך) און אין דער שווייץ. דאָס וואָרט "אַנטדעקט" שטייט אין גענדזנפֿיסלעך, ווײַל אין דער וויסנשאַפֿטלעכער ליטעראַטור איז די עקזיסטענץ פֿון מערבֿ־ייִדיש שוין געווען גוט באַקאַנט — נאָר וועלכער ייִד אין ווילנע, וואַרשע, אָדער ניו־יאָרק האָט זי אַ מאָל געהערט? אין דײַטשלאַנד האָט מערבֿ־ייִדיש אָנגעהויבן גיין באַרג־אַראָפּ נאָך אין משה מענדלסאָנס צײַטן.

ניט לאַנג צוריק איז אין דעם ביולעטין פֿונעם צענטער פֿאַר פֿראַנצויזישע פֿאָרשונגען, וואָס אַרבעט אונטערן דאַך פֿונעם העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים, פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן מײַן אַרטיקל, אין אַ פֿראַנצויזישער איבערזעצונג, וועגן די ייִדישע "היטער" פֿון לעניניזם (bcrfj.revues.org/6567). די רייד גייט דאָרטן, דער עיקר, וועגן די וועטעראַנען פֿון דער פּוילישער קאָמוניסטישער פּאַרטיי, וועלכע זײַנען סוף 1960ער יאָרן אַרויסגעשטופּט געוואָרן אי פֿון דער פּאַרטיי אי פֿון דעם לאַנד, האָבן זיך באַזעצט אין ישׂראל און דאָרטן געהאַלטן זיך פֿאַר די סאַמע ריכטיקע לעניניסטן, ניט צו פֿאַרגלײַכן ריכטיקערע איידער די סאָוועטישע און די פּוילישע קאָמוניסטישע מנהיגים. אַן ענלעכע דערשײַנונג האָט מען געקאָנט זען אויך אין אַנדערע לענדער. דער קרײַז פֿון דער ניו-יאָרקער צײַטונג "מאָרגן-פֿרײַהייט" פֿלעגט אויך צולייגן אַ לעניניסטישן אַרשין צו די אויפֿטוען פֿונעם ייִנגערן קאָמוניסטישן עולם, וועלכער האָט זיי, די ייִדישע וועטעראַנען, אַרויסגעוואָרפֿן פֿון דער פּאַרטיי.
נאָך דער "דע-סטאַליניזאַציע", לכל-הפּחות, אויסנווייניק פֿון דער קאָמוניסטישער באַוועגונג, זײַנען "לענין" און "לעניניזם" געוואָרן נאָך הייליקער פֿאַר האַרטנעקיקע קאָמוניסטן ווי פֿריִער. די פֿאַרברעכנס פֿון סטאַלינס תּקופֿה האָט מען געקענט פֿאַרטײַטשן ווי "אָפּווייכונגען" פֿון לעניניסטישע נאָרמעס, און שוין — צוריק צו די "נאָרמעס". דער גלויבן אין קאָמוניזם האָט דאָך תּמיד געהאַט רעליגיעזע עלעמענטן, און לענין איז געוואָרן דער אָפּגאָט אין אָט דעם קולט. ניט צופֿעליק איז ער אַוועקגעלייגט געוואָרן אין מאַווזאָליי, אויפֿן רויטן פּלאַץ, מענטשן זאָלן קענען קומען צו אָט דעם טעמפּל און זיך בוקן צו זייער געץ.

אין נאָרוועגיע איז מיר אויסגעקומען צו זײַן נאָר איין מאָל, מיט עטלעכע יאָר צוריק, און אויך איז עס געווען פֿאַרבײַפֿאָרנדיק קיין שוועדן. די זאַך איז, אַז מײַן ווײַבס אַ חבֿרטע וווינט אין אַזאַ שוועדישן ווינקל, וואָס אויפֿן וועג צו איר איז געווען בעסער צו פֿליִען קיין אָסלאָ, ווײַל פֿון דאָרטן בלײַבט שוין אַ קאַצנשפּרונג צו דעם דאָרף, וווּ די מאָסקווער פֿרוי האָט (דורך אינטערנעץ, פֿאַרשטייט זיך) געפֿונען איר שוועדיש מזל. האָבן מיר דעמאָלט פֿאַרבראַכט אַ טאָג אין דער נאָרוועגישער קרוינשטאָט, און קיין שטאַרקן אײַנדרוק האָט זי אויף מיר ניט געמאַכט, סײַדן די פּרײַזן האָבן אויסגעזען גאָר ווילד — אַזאַ יקרות דאַרף מען נאָך זוכן.
נאָרוועגיע איז טײַער און אויך רײַך, און דאָס קומט, דער עיקר, פֿון די מינעראַלע רעסורסן, מיט וועלכע ס׳איז אָנגעזעטיקט דער ים אַרום דער מדינה. אַנטפּלעקט האָט מען עס סוף 1960ער יאָרן, און הײַנט פֿאַרנעמט נאָרוועגיע איינע פֿון די פֿירנדיקע ערטער צווישן די לענדער, וואָס עקספּאָרטירן נאַפֿט און גאַז. ס׳איז שווער צו זאָגן, צי איז עס דער נאַפֿט, אָדער נאָך עפּעס אַן אַנדער סובסטאַנץ, וואָס גיט אַזאַ קלאַפּ אין קאָפּ דער נאַציע, אַז זי הייבט אָן אַקטיוו פֿײַנט האָבן ייִדן בכלל און ישׂראלים בפֿרט. דער סך-הכּל איז אָבער, אַז דווקא נאָרוועגיע האָט פֿאַרדינט דעם שם פֿון — אפֿשר — דער סאַמע אַנטי-ייִדישער מדינה אין אייראָפּע.
די נעגאַטיווע באַציִונג צו ייִדן האָט היסטאָרישע קוואַלן. קודם-כּל מוז מען געדענקען, אַז נאָרוועגיע איז געווען דאָס לעצטע לאַנד אין אייראָפּע, וואָס האָט דערלויבט ייִדן צו באַזעצן זיך אויף איר טעריטאָריע. געשען איז עס ערשט אין יאָר 1851.

ד״ר רות וועסטהײַמער, די וועלט־באַרימטע סעקס־טעראַפּעווטין און מעדיאַ־פּערזענלעכקייט — צום בעסטן באַקאַנט ווי ד״ר רות — האָט לעצטנס געפּראַוועט איר 84סטן געבוירן־טאָג מיט אַ גרויסער שׂימחה, וווּ מע האָט געמאָלדן, אַז אין אַ חודש אַרום וועט אַרויסגעלאָזט ווערן אַן אַלקאָהאָלישער געטראַנק אויף איר נאָמען.
די שׂימחה איז פֿאָרגעקומען אינעם "מוזיי פֿון דער ייִדישער קולטור־ירושה" — אַן אָנגעזעענער חורבן־מוזיי אויפֿן דרומדיקן שפּיץ פֿון מאַנהעטן, און אַ פּאַסיק אָרט פֿאַר דער שׂימחה, נעמענדיק אין באַטראַכט, אַז ד״ר רות איז אַליין אַ קינד פֿון דער שארית־הפּליטה, און איז הײַנט אַ מיטגליד פֿון דער פֿאַרוואַלטונג פֿונעם מוזיי.
לכתּחילה, ווען מע האָט איר געהאַט פֿאָרגעלייגט אַ בראַנזשע פֿון ווײַן־פּראָדוקטן אויף איר נאָמען, האָט זי זיך אָפּגעזאָגט, פּונקט אַזוי ווי זי האָט פֿריִער זיך אָפּגעזאָגט אַרויסצולאָזן אַ בראַנזשע פֿון קאָקאָשעס אָדער אונטערוועש אויף איר נאָמען. דעם צווייטן טאָג האָט זי זיך אָבער באַרעכנט. זי האָט אָנגעהויבן צו קלערן, אַז אויב זי וועט אַנטוויקלען אַ ווײַן מיט אַ נידעריקן פּראָצענט אַלקאָהאָל, וועט עס אפֿשר העלפֿן פּאָרפֿעלקער זיך פֿילן באַקוועמער אין שלאָפֿצימער, און דערבײַ פֿאַרבעסערן זייער ליבן זיך. אַזוי איז געגרינדעט געוואָרן דער נײַער ווײַן, מיטן נאָמען "ווען ד׳אַמור׳" (דער ווײַן פֿון ליבע, אויף פֿראַנצויזיש). פֿאַר יעדן פֿלאַש וואָס מע וועט פֿאַרקויפֿן, וועט דער "מוזיי פֿון דער ייִדישער קולטור־ירושה" באַקומען אַ פּראָצענט.

שוין לאַנג ווי מיר האָבן געהערט און געזען אויף די עקראַנען פֿון טעלעוויזיעס דעם אומפֿאַרגעסלעכן און סקאַנדאַליעזן אַקט פֿון חילול־השם און פּחיתות־הכּבֿוד, וואָס עס זענען באַגאַנגען אין "יד־ושם", מיט עטלעכע וואָכן צוריק, אַחינו־בני־ישׂראל, חרדים פֿון מאה־שערים אין ירושלים.
מיר האָבן ניט געקאָנט גלייבן וואָס אונדזערע אויערן האָבן געהערט אויף דער ראַדיאָ, ווען הרבֿ ישׂראל־מאיר לאַו, אַליין אַ געראַטעוועטער פֿון חורבן, איצט פֿאָרזיצער פֿון "יד־ושם"־ראַט האָט מיט אַ ציטערנדיק קול פֿאַרדאַמט דעם דאָזיקן קרימינעלן אַקט.
אונדזערע אויגן האָבן ניט געוואָלט גלייבן, ווען מיר האָבן געזען אויף דעם טעלעוויזיע־עקראַן, און מיט עטלעכע טעג שפּעטער — אויף דעם שער־בלאַט פֿון אונדזער "פֿאָרווערטס", פֿון יוני 15—21 — דאָס שוידערלעך בילד פֿון גראַפֿיטי־אויפֿשריפֿטן אויף דעם "מויער פֿון געדענקען" און אויף דעם דענקמאָל פֿון וואַרשעווער געטאָ־אויפֿשטאַנד אין "יד־ושם", וואָס זענען געשריבן געוואָרן מיט "פֿרומע" ייִדישע הענט: "אם היטלר לא היה, הציונים היו ממציאים אותו" — ווען ס’וואָלט ניט געווען קיין היטלער, וואָלטן די ציוניסטן אים דערפֿונדן"; ווי אויך אַ צאָל אַנדערע, שמוציקע באַשולדיקונגען קעגן מדינת־ישׂראל, אירע מנהיגים און קעגן צה״ל, דער ישׂראל־אַרמיי.
דערווײַל האָט די ישׂראל־פּאָליציי נאָך אַלץ ניט געכאַפּט און ניט אַרעסטירט די דאָזיקע פֿאַרברעכער. די זיכערהייט־אינסטאַנצן וועלן זיכער דערגיין ווער עס איז געשטאַנען הינטער דעם דאָזיקן אומפֿאַרשעמטן אַקט.

ברוס ראָבינס, אַ פּראָפֿעסאָר פֿון ענגלישער ליטעראַטור בײַם קאָלומביע-אוניווערסיטעט, אַרבעט די טעג אויף אַ נײַעם דאָקומענטאַרישן פֿילם אונטערן טיטל "עטלעכע פֿון מײַנע בעסטע חבֿרים זענען ציוניסטן" (Some of My Best Friends Are Zionists). שוין פֿונעם טיטל, כאַפּט מען גלײַך, אַז עס רעדט זיך מכּוח אַ פּראָוואָקאַטיווער טעמע וואָס וועט, מסתּמא, אַרויסרופֿן געפֿילן פֿון כּעס און פֿאַרדראָס בײַ אַ טייל צוקוקערס, ווי אויך בײַ דעם ייִדישן "עסטאַבלישמענט" אין אַמעריקע. דער פֿילם באַשטייט פֿון אַ לאַנגער סעריע אינטערוויוען מיט כּלערליי ייִדישע אַמעריקאַנער געשטאַלטן, וואָס אַלע האַלטן קריטישע מיינונגען לגבי מדינת-ישׂראל און איר פּאָליטיק. "אָבער", זאָגט מיר ראָבינס, "איך האָב באַשלאָסן, אַז דער פֿילם וועט זיך נישט באַשעפֿטיקן מיט דער פֿראַגע — וואָס איז די ריכטיקע שטעלונג מכּוח ישׂראל? — דאָס איז אַ פֿילם וואָס פֿאָרשט, ווי אַזוי מענטשן האָבן געביטן זייערע פּאָזיציעס."
ראָבינס שטעלט די מענטשן, אין פּרינציפּ, צוויי הויפּט-קשיות אין זײַנע אינטערוויוען: 1. וואָס האָט מען דיר קינדווײַז אָדער יוגנטווײַז, דערציילט וועגן ישׂראל? 2. ווי אַזוי האָט זיך דײַן מיינונג שפּעטער געענדערט?
אויף דער ערשטער קשיא, ווי מע קען זען אין אַ שטיקל פֿונעם פֿילם שוין אַרויפֿגעשטעלט אויף דער אינטערנעץ
http://www.kickstarter.com/projects/496652315/some-of-my-best-friends-are-zionists-0,ענטפֿערט די זשורנאַליסטקע און פֿאָרשערין עליסאַ סאָלאָמאָן, אַז איר מאַמע איז געווען אַ פּרינציפּאַל פֿון אַ ייִדישער שולע. "און איך האָב געטראַכט", זאָגט עליסאַ, "אַז ישׂראל איז געווען אַ גוטע זאַך... אין תּוך אַ נייטיקער מקום-מיקלט פֿאַר ייִדן, דערהויפּט צו טאָן גוטס אין דער וועלט.

ווען דער גרינדער פֿון ייִדישיזם, ד״ר חיים זשיטלאָווסקי, האָט אין 1898 צום ערשטן מאָל באַקאַנט געמאַכט זײַן תּורה פֿאַר דער וועלט און גערופֿן ייִדן צו שאַפֿן נאַציאָנאַלע אינסטיטוציעס אויף ייִדיש — ייִדישע אוניווערסיטעטן וכדומה — האָט ער פֿאַרגליכן די ייִדן מיט אַן אַנדער פֿאָלק: די שווייצער. "אויב דרײַ מיליאָנען שווייצער קענען אויסהאַלטן 10 אוניווערסיטעטן, וועלן די זיבן ביז אַכט מיליאָן ייִדן, וואָס רעדן ייִדיש, אַוודאי קענען אויסהאַלטן פֿינף און צוואַנציק". די שווייץ איז אים אײַנגעפֿאַלן, ווײַל דאָרט האָט ער טאַקע געוווינט איבער 10 יאָר; דאָרט האָט ער געמאַכט זײַן דאָקטאָראַט. רוסישע רעוואָלוציאָנערן, ווי זשיטלאָווסקי, און אַ סך ייִדישע סטודענטן, אויסגעשלאָסענע דורכן "נומערוס קלאַוסוס" פֿון די רוסישע אוניווערסיטעטן, האָבן אין דער שווייץ געפֿונען אַ מקום־מיקלט. ניט נאָר די אימיגראַנטן פֿון רוסלאַנד, נאָר אויך ניט ווייניק אײַנגעבוירענע שווייצער ייִדן האָבן דעמאָלט נאָך גערעדט ייִדיש; טאַקע מיטן מערבֿ־ייִדישן דיאַלעקט, וואָס דער ליטוואַק זשיטלאָווסקי וואָלט אים, מסתּמא, קוים פֿאַרשטאַנען. אַזוי האָט די שווייץ אין יענע יאָרן געקאָכט מיט אַ מין ייִדיש לעבן, וואָס (צוליב דער שפּראַך־אַסימילאַציע פֿון די דײַטשע ייִדן) האָט שוין ניט עקזיסטירט אויף קיין אַנדער אָרט.
די צײַטן בײַטן זיך — הײַנט זײַנען דאָ אַ ביסל מער שווייצער און אַ סך ווייניקער ייִדיש־רעדערס — אָבער ס׳איז געבליבן אַ שטיקל לינגוויסטישע קרובֿישאַפֿט צווישן די צוויי גרופּעס. די שווייצער האָבן ניט קיין איין נאַציאָנאַלע שפּראַך, נאָר זיי רעדן פֿאַרשיידענע, וועלכע זײַנען געזעצלעך גלײַכבאַרעכטיקט: דײַטש, פֿראַנצויזיש, איטאַליעניש, און ראָמאַנש. די גרויסע מערהייט רעדט שווייצער־דײַטש, וואָס ער איז לויט זײַן קלאַנג און גראַמאַטיק מסתּמא אַזוי ווײַט פֿון כּלל־דײַטש ווי אונדזער ייִדיש.