דער זשאַנער פֿון ליטעראַרישן "פּאָרטרעט" איז געווען פּאָפּולער אין דער רוסישער און אין דער ייִדישער ליטעראַטור אינעם 20סטן יאָרהונדערט. דעם דאָזיקן זשאַנער האָט באַנײַט דער באַקאַנטער היסטאָריקער פֿונעם רוסישן ייִדנטום ברײַען האָראָוויץ, פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישע לימודים אינעם טוליין־אוניווערסיטעט אין ניו־אָרלעאַן. די העלדן פֿון זײַן נײַעם בוך זײַנען די חשובֿע פֿיגורן פֿונעם ייִדישן קולטורעלן און עפֿנטלעכן לעבן אין דער רוסישער אימפּעריע פֿונעם סוף 19טן — אָנהייב 20סטן — יאָרהונדערט.

אייניקע נעמען זײַנען הײַנט באַקאַנט נאָר די מומחים פֿון דער רוסיש־ייִדישער געשיכטע. אייניקע פֿון זיי האָבן קיין מאָל ניט זוכה געווען צו באַקומען כאָטש איין פֿאָרשערישן אַרטיקל. האָראָוויצעס בוך איז, קודם־כּל, אַן אויפֿטו פֿון היסטאָרישער יושרדיקייט.

Aaron Zeitlin. Poems of the Holocaust and Poems of Faith.
Edited and Translated by Morris M. Faierstein.

New York: Universe, 2007.

אַהרן צייטלין פֿאַרנעמט אַ באַזונדער אָרט אין דער ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע. איינער פֿון די סאַמע פֿילזײַטיקע און פּראָדוקטיווע דיכטער, איז ער אַזוי ווי אַרויסגעפֿאַלן פֿונעם ייִדישן ליטעראַרישן קאַנאָן און בלײַבט כּמעט ניט באַקאַנט, מחוץ די ד׳ אַמות פֿון די מומחים און ליבהאָבער פֿון פּויליש־ייִדישער ליטעראַטור.

דאָס פֿאַרגאַנגענע יאָרהונדערט האָט זיך אָנגעהויבן און פֿאַרענדיקט מיט צוויי ריזיקע כוואַליעס פֿון ייִדישער עמיגראַציע פֿון מיזרח־אייראָפּע. די רעזולטאַטן פֿון דער ערשטער עמיגראַציע קיין אַמעריקע זײַנען שוין גוט באַקאַנט, ווײַל דווקא יענע כוואַליע האָט געהאַט אַ וויכטיקע השפּעה אויפֿן אויספֿורעמען דעם אַמעריקאַנער ייִדישן ציבור. אָבער די לעצטע כוואַליע, דער עיקר, קיין ישׂראל, האָט נאָך ניט באַקומען אַ געהעריקע היסטאָרישע אָפּשאַצונג.

מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק, עפֿנדיק דעם ענגלישן "פֿאָרווערטס", האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף אַזאַ פֿראַזע׃ "דער אָבי־וואַן קענאָבי פֿון דער ייִדישער פֿילאָסאָפֿיע פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט, דער ליטוויש־געבוירענער פֿראַנצויזישער פֿילאָסאָף עמנואל לעווינאַס..." ווער איז געווען לעווינאַס, ווייס איך (הגם, איך וואָלט אים אָנגערופֿן אַ "ייִדישער פֿילאָסאָף", און געבוירן איז ער טאַקע אין דער רוסישער אימפּעריע, נאָר דאָס זײַנען קלייניקייטן) — אָבער ווער איז אָט דער חכם אָבי־וואַן קענאָבי, וואָס איז אַ סבֿרה בעסער באַקאַנט דעם לייענער פֿונעם Forward, איידער לעווינאַס?

די טעטיקייט פֿון ייִדישע עפֿנטלעכע אָרגאַניזאַציעס און געזעלשאַפֿטן, וואָס זײַנען געשאַפֿן געוואָרן אין דער רוסישער אימפּעריע פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה איז לעצטנס געוואָרן אַ טעמע פֿון עטלעכע נײַע היסטאָרישע פֿאָרשונגען. ברײַען האָרוויץ האָט געשריבן וועגן דער גרעסטער און עלטסטער רוסיש־ייִדישער וועלטלעכער אָרגאַניזאַצע, דער "געזעלשאַפֿט פֿאַר פֿאַרשפּרייטן אויפֿקלערונג צווישן ייִדן"; יאַשע נעמצאָוו (פּאָטסדאַם) האָט געווידמעט עטלעכע פֿאָרשונגען דער טעטיקייט פֿון דער געזעלשאַפֿט פֿאַר ייִדישער פֿאָלקסמוזיק;

באָריס סאַנדלערס דיכטערישע שטים טראָגט אין זיך יענע באַקאַנטע היימישע אינטאָנאַציע, וואָס מען דערקענט גלײַך אין זײַן פּראָזע. נאַטירלעך, קלינגט דאָס פּאָעטישע וואָרט אַנדערש ווי דאָס פּראָזאַיִשע, אָבער די עיקרדיקע עלעמענטן פֿון סאַנלדערס קינסטלערישער פּערזענלעכקייט זײַנען דאָ בפֿירוש די זעלביקע. זײַן דיכטערישער כּוח־הדמיון ברענגט צונויף פֿאַרשידענע וועלטן און תּקופֿות, און דער מהלך אין צײַט און אין רוים שפּילט דערבײַ ניט קיין ראָלע.

דאָס נײַע בוך איז אַ פֿאַרקירצטע ענגלישע איבערזעצונג פֿון דער צוויי־בענדיקער אַנטאָלאָגיע "די ייִדישע ליטעראַטור אין אַמעריקע 1870—2000", וואָס איז דערשינען אין 1999 און 2002 בײַ דעם אַלוועלטלעכן ייִדישן קולטור־קאָנגרעס. דער ייִדישער לייענער, וואָס איז באַקאַנט מיט דעם אָריגינאַל, וועט דאָרטן ניט געפֿינען קיין נײַע זאַכן, אָבער פֿאַרן ענגלישן לייענער עפֿנט דאָס בוך אַ טיר אין אַ גאַנץ נײַער קולטורעלער וועלט. די קורצע און זאַכלעכע הקדמה פֿון פּראָפֿעסאָר מענדל־שלום גאָלדסמיט, דער רעדאַקטאָר פֿונעם גאַנצן פּראָיעקט, דינט ווי אַ וועגווײַזער, וואָס צייכנט אָן די הויפּט־וועגן אויף דער מאַפּע פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער קולטור.

די אַקאַדעמישע קאָנפֿערענצן אונטער דעם דאַך פֿונעם צענטער פֿאַר פֿאָרשונגען פֿון ייִדישער ציוויליזאַציע "ספֿר" פֿאַרנעמען אין דער רוסיש־רעדנדיקער אַקאַדעמישער וועלט בערך אַזאַ אָרט ווי די יערלעכע קאָנפֿערענצן פֿון דער אַמעריקאַנער אַסאָציאַציע פֿאַר ייִדישע לימודים. יעדן סוף יאַנואַר—אָנהייב פֿעברואַר (די וואַקאַציע־צײַט אין רוסישע אוניווערסיטעטן) קומען זיך אין מאָסקווע צונויף הונדערטער פֿאָרשער פֿון אַלע עקן פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, כּדי צו טיילן זיך מיט די לעצטע פֿרוכטן פֿון זייער אַרבעט.

ניט שלום אַשס ראָמאַן "בײַם אָפּגרונט" (1936) און ניט י. י. זינגערס ראָמאַן "די משפּחה קאַרנאָווסקי" (1942) זײַנען געווען אַ גרויסער דערפֿאָלג. וועגן ביידע קאָן מען מיט רעכט איבערחזרן שמואל ניגערס מיינונג וועגן אַשס ראָמאַן׃ "ס׳איז אַ מאָנומענטאַל ווערק, איינע פֿון אַשס גרויסע דערגרייכונגען, אָבער טאַקע דערפֿאַר פֿאַרדריסט, וואָס ס׳איז ניט געשריבן געוואָרן בעסער, וואָס ס׳איז נישט ווי געהעריק רעדאַגירט געוואָרן און וואָס ס׳איז נישט געבויט געוואָרן לויט אַ מער גענויעם און מער קלאָרן פּלאַן."

עטלעכע יאָר נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה האָט זיך ה. ד. נאָמבערג ביטער באַקלאָגט וועגן דעם געשמאַק פֿון די אַסימילירטע דײַטשישע ייִדן, וואָס לעכצן נאָך "עכטער" ייִדישקייט פֿון מיזרח־אייראָפּע, וואָס האָט "באָרד און פּאות, אַ פֿאַרקרימט פּנים פֿון יסורים, צעדולטע אויגן פֿון נאָך אַ פּאָגראָם." פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור פֿאָדערט מען "נישט אַנדערש ווי טיפֿע מיסטיק, פֿאַרגלאָצטע אויגן, גאָט, מלאכים, רביים און חסידים." יענע דײַטשישע ייִדן זײַנען שוין לאַנג נישטאָ,

די מאָדערנע ליטעראַרישע טעאָריע האָט אַ ספּעציעלע נטיה צו באַטראַכטן ביז גאָר פֿאַרשידענע אָביעקטן ניט סתּם ווי זאַכן פֿאַר זיך, וואָס עקזיסטירן אומאָפּהענגיק פֿון אונדזער באַציִונג צו זיי, נאָר ווי פּראָדוקטן פֿון מענטשלעכן כּוח־הדמיון, וואָס שאַפֿט זײַנע געשטאַלטן לויט אייגענע השׂגות. אַזוי אַרום באַקומט דער פֿיזישער צוזאַמענשטעל פֿון אַ מענטשן אַ נײַע דימענסיע. דער קערפּער הערט אויף צו זײַן אַ ביאָלאָגישער יש, נאָר באַקומט אויך אַ קולטורעלע קאָנסטרוקציע, וואָס ווערט אויסגעשטאַלטיקט דורך דער געזעלשאַפֿט לויט די הערשנדיקע השׂגות.