די מעשׂה האָט זיך פֿאַרלאָפֿן נישט לאַנג צוריק, ממש מיט אַ וואָך צוריק. מײַן טעלעפֿאָן האָט מיר אָפּגעריסן דאָס אויער:

"נו?" — האָב איך גענומען אַ סאַרקאַסטישן טאָן, ווײַל די דעלעגאַטן צו די וואַלן האָבן נישט אויפֿגעהערט צו האַקן מיר אַ טשײַניק; צוגערעדט פֿאַר וועמען איך זאָל שטימען.

"וואָס הייסט נו?" — האָט מיר אַ באַליידיקטע פֿרויען־שטימע געענטפֿערט.

"מיט וועמען האָב איך די זכיה צו רעדן?" — האָב איך געוואָלט וויסן.

"וואָס?, דו דערקענסט שוין נישט דײַן גוטע חבֿרטע פֿריידעלען."

(סוף פֿון דער לעצטער וואָך)

די קאָלומביע־סטודענטן וואָס שטודירן ייִדיש, זײַנען הײַנט ס׳רובֿ אַ פּראָדוקט פֿון מאָדערנע אָרטאָדאָקסישע היימען. ס׳איז גאָר אַן אַנדער סגאַל מענטש און ייִד. זיי זוכן אַ וועג צו זיך, צו דער משפּחה, צו דער אַמאָליקער שעפֿערישקייט פֿון אונדזער פֿאָלק. זיי ווילן פֿאָלקס־מעשׂיות אויף ייִדיש, פּאָעזיע און מוזיק אויף ייִדיש, ליטעראַטור און אונדזער קולטור־געשיכטע אויף ייִדיש. דאָס איז אַ כוואַליע סטודענטן מיט נײַגעריקע אויגן, און ווען איך דערזע דעם פֿינקל אין זיי, דעם שמייכל אויפֿן פּנים, די פֿרייד פֿון אַנטדעקן זייערס, בין איך פֿון די גליכלעכע. פֿאַרגעסט נישט אַז די אַרבעטן האָבן זיי געשריבן די סאַמע ערשטע וואָך פֿון סעפּטעמבער. זעץ איך זיי איבער. און איצט לייענט ווײַטער:

(המשך פֿון דער לעצטער וואָך)

דער עלעמענט סטודענטן וואָס לערנען זיך ייִדיש הײַנט אין קאָלומביע, איז אַן אויסנאַמיקער. זיי זײַנען ערנסט, פֿילן זיך געקניפּט און געבונדן מיט דער משפּחה, מיטן ייִדישן פֿאָלק און מיט ישׂראל. די איינציקע זאַך וואָס ס׳פֿעלט זיי איז די קולטור־געשיכטע פֿון זייער פֿאָלק. די ריזיקע אויפֿטוען, די העלדישקייטן, די שעפֿערישקייט, און וואָס שטייט אונטער דער לאָזונג "עם־הספֿר". דעריבער שלינגען זיי יעדן אַספּעקט פֿון אונדזערע אויפֿטוען אין גלות, סײַ אינעם ערשטן גלות־בבֿל, וווּ זיי האָבן זיך ממש פֿאָרמירט ווי אַ פֿאָלק, געשאַפֿן די גמרא, פֿאַראייניקט אַ פֿרעמדשפּראַך ווי אַראַמעיִש מיט העברעיִש, און אויפֿגעשטעלט אַ רײַך ייִדיש לעבן ווי אינעם אַמעריקעס גלות־אַמעריקע, גלות־אייראָפּע אין אונדזער צעשפּרייטקייט איבער לענדער און קאָנטינענטן, באַוויזן על־פּי נס אונדז צונויפֿשמעלצן ווי אַ פֿאָלק. דאָס אַלץ ווערט געלערנט אין קלאַס, צווישן גראַמאַטיק, מוזיק, מעשׂיות פֿון אַלטן קוואַל, ליטעראַטור, חורבן און מדינת־ישׂראל. און איצט לייענט ווײַטער:

(המשך פֿון דער לעצטער וואָך)

אינטערעסאַנט צו באַמערקן, אַז ס׳רובֿ פֿון מײַנע סטודענטן זײַנען אייניקלעך פֿון לעבן געבליבענע נאָך אונדזער קאַטאַסטראָפֿע, און כאָטש די באָבעס מיט די זיידעס טיילן זיך זעלטן מיט זייערע קינדער און אייניקלעך, מיט דעם וואָס זיי האָבן איבערגעלעבט אין צײַט פֿון דער מלחמה, דאָך לעבט דער יונגער דור, דווקא די מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, מיטן באַוווּסטזײַן אַז זייערע נאָענטע טראָגן אין זיך אַ שווערן יאָך מיט איבערלעבונגען. מען פֿילט אין זייערע שריפֿטן אַ נאָענטקייט צו זייערע ליבסטע, און דאָס איז דערפֿאַר ווײַל די משפּחה האַלט זיך צוזאַמען. עס פֿאַרבינדט זיי דער שבת, דער יום־טובֿ און די ייִדישע שפּראַך. און איצט לייענט ווײַטער.

ווי דאָס יאָר יערט זיך, אַזוי קריגן מיר אַרײַן יעדן נײַעם סעמעסטער אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, קאַדרעס נײַע סטודענטן וואָס דעם אמת געזאָגט — באַגליקן מיך. די צאָל בײַט זיך בײַם צווייטן יאָר און צום דריטן יאָר בלײַבן בלויז אַזעלכע וואָס ווילן זיך אָפּגעבן מיט ייִדיש ווי אַ שפּראַך, מיט דער ליטעראַטור, פֿאָלקלאָר, מוזיק און ייִדיש־טעאַטער. צווישן די אָנהייבער געפֿינען זיך אַזעלכע וואָס זײַנען שוין "סינאָרס" (Seniors). זיי גראַדויִרן און פֿאַרלאָזן זייערע שטודיעס אין קאָלומביע, אייניקע האָבן חתונה, אַנדערע זוכן אַ שטעלע אין פֿינאַנץ, אין אַ געשעפֿט, יוריספּרודענץ, אָדער מעדיצין. און אַ צאָל פֿון זיי פֿאָרן אַוועק קיין ארץ־ישׂראל שטודירן.

ייִדן זײַנען רײַך אין גלויבן און איבערגלויבן, אין פֿאַרשיידענע שיטות און כּיתּות, סעקטעס, רבייִשע און רבנישע דינאַסטיעס, אַתּה בחרתּנוניקעס, קנאָים, צבֿועקעס; ווער רעדט שוין וועגן די פֿרײַדענקער, אַפּיקורסים, אַטעיִסטן, וועלטלעכע, וואָס רופֿן זיך סעקולאַריסטן, פּאָליטישע און נאַציאָנאַלע פּאַרטיי־אָנהענגער. ווער קען זיך צו אונדז גלײַכן. איין זאַך האָבן מיר נאָך נישט באַוויזן, און דאָס איז צו שאַפֿן אַטעיִסטיש־אַפּיקורסישע שטיבלעך, אַגנאָסטישע און פֿרײַדענקערישע באַוועגונגען וואָס זײַנען כּופֿר־הכּל, ווײַל די ציניקער צווישן אונדז האָבן אָנגעוווירן יעדן שמץ פֿון גלויבן און אומגלויבן. נישט געקוקט אויף דעם אַלעם, ווען נישט דער חורבן, וואָלטן מיר זיכער באַרײַכערט געוואָרן פֿון צענדליקער אינטערעסאַנטע כּופֿר־בעיקרניקעס פֿון אונדזער אמונה.

מײַן טאַטע ע״ה, חיים שמולעוויטש, האָט מיט יאָרן צוריק אָנגעשריבן אַ בוך מיטן נאָמען "צוריק פֿון יענער וועלט" (To Hell and Back), וווּ ער באַשרײַבט די שרעקלעכע יאָרן אונטער דעם טיראַנישן רעזשים אין רויטן גן־עדן. דעריבער בין איך אַוועק זען די פּיעסע וואָס הייסט "נאָך דער רעוואָלוציע," וואָס שפּילט אין "פּליירײַטס־האָרײַזאָנס," אויף דער צוויי און פֿערציקסטער גאַס אין מאַנהעטן.

און בעת מיר האָבן זיך אַזוי פֿיל אָנגעליטן בײַ סטאַלינען, האָבן אַ טייל ייִדן, דאָ אין אַמעריקע, פֿון די 1920ער ביז די 1950ער יאָרן, געפּראַוועט פֿאַרראַט, מסור און שפּיאָנאַזש לטובֿת דער סאָוועטישער מאַכט.

איך האָב נישט קיין ספֿק אַז אַמאָל, ווען מיר האָבן פֿאַרמאָגט מיליאָנען ייִדיש־רעדנדיקע אָפּנעמער פֿון ייִדישן טעאַטער, פּרעסע און ליטעראַטור, ווען ייִדיש האָט געבליט מיט אינטעלעקטועלן פֿאַרנעם, האָט מען געקענט שטעלן שעקספּירס ווערק, ווי עס האָבן געטאָן שלמה מיכאָעלס אין מאָסקווע און מאָריס שוואַרץ אין ניו־יאָרק. און נישט נאָר מאָריס שוואַרץ, נאָר אויך באָריס טאָמאַשעווסקי און יעקבֿ אַדלער. פֿאַרשטייט זיך, אַז די לעצטע צוויי האָבן אַ ביסל אונטערגעזינדיקט דערמיט וואָס זיי האָבן קאָנקורירט צווישן זיך דערמיט וואָס זייערע איבערזעצער האָבן איבערגעזעצט שעקספּירן אין איין מעת־לעת.

דאָס מאָל איז מיר אויסגעקומען צו זען אויף בראָדוויי דעם באַרימטן האָליוווּדער־ און טעלעוויזיע־שטערן אַל פּאַטשינאָ, אין שעקספּירס "דער סוחר פֿון ווענעדיק." דער זאַל איז געווען געפּאַקט. איך דערקען ייִדישע פּנימער. די בינע איז באַצירט ווי אַ הײַנטצײַטיקע וואָל־סטריט־בערזע (מאַרק ווענדלאַנד), די קאָסטיומען (דזשעט גאָלדשטיין) וואָס מ׳קען מסתּמא הײַנט געפֿינען אין אַ לוקסוריעזן געשעפֿט אויף פֿינפֿטער עוועניו "בערגדאָרף־גורדמאַן." בלויז שײַלאָק, דער ייִד (אַל פּאַטשינאָ), דרייט זיך אַרום איבער דער בינע ווי אַן אָפּגעריסענער, היישעריק, פֿאַרשוויצטער פּראָצענטניק. און די ייִדן אַרום אים זעען אויס ווי זיי וואָלטן אַרויסגעקומען פֿון הײַנטיקן וויליאַמסבורג, נעט אָנגעטאָן אין אַ ייִדישן גאַרדעראָב.

געהערט אַז דער באַרימטער האָליוווּדער אַקטיאָר ריטשאַרד דרײַפֿוס שפּילט אין אַ פּיעסע באַזירט אויף עפּיזאָדן פֿונעם לעבן פֿון דעם באַרימטן וועגווײַזער און תּלמיד־חכם, ר׳ אַבֿרהם־יהושע העשל, האָב איך זיך נישט געפֿוילט און אַוועק אין "טשערי־ליין"־טעאַטער אין וועסט־ווילעדזש, שעפּן נחת.

ווער עס קען נישט דעם באַרימטן אַקטיאָר ריטשאַרד דרײַפֿוס, וועלכער האָט שוין אַרײַנגעלייגט אין זײַן פֿילם־קאַריערע אַ קײַמא־לן פֿון 55 יאָר, אַרײַנרעכענענדיק זײַן מי און צײַט אין צענדליקער וווילטעטיקע פֿרידנס־אָרגאַניזאַציעס, קאָנפֿערענצן וווּ ער האָט צונויפֿגעברענגט אין ניו־יאָרק אַלערליי צדדים זשורנאַליסטן פֿון רעכטס ביז לינקס, אַראַבער, פּאַלעסטינער און ישׂראלדיקע אינטעלעקטואַלן, זשורנאַליסטן, צײַטונגס־לײַט, פֿאַרבונדן זײַן טירחה מיט "סי־ען־ען," "בי־בי־סי" און "אַל־דזשיזיראַ."

זינט די ששת־ימי־בראשית חלומט די מענטשהייט פֿון אַ בעסערער וועלט, פֿון אַ שענערער וועלט, פֿון אַ יושרדיקער וועלט — אַ מין נירוואַנאַ, אַ שאַנגרילאַ, אַ גן־עדן און אַ מלכות־שמים אויף דער וועלט. מיר חלומען פֿון אַזאַ וועלט שוין צען טויזנט יאָר, זינט דעם אויפֿקום פֿון דער מענטשלעכער ציוויליזאַציע. וואָזשע שטייט אונדז אין וועג? ערשטנס און צום אַלעם: דער מענטש מיט זײַנע בלוטיקע מלחמות, שׂינאה און קינאה, אָרעם און רײַך, מגפֿות און עפּידעמיעס, און דער עיקר — רעליגיעס.

איך קען שוין פֿײַווישן אַ שפּאָר ביסל צײַט און האַלט פֿון אים אַ וועלט. ער איז אַ ליבלעכער, שמייכלענדיקער און צוגעלאָזענער מענטש, אַ טײַערער ייִד, און דערצו — אַ גוטער קאָמעדיאַנט. אַמאָל, ווען ער איז געווען נאָך אַ יונגער־מאַן איז ער געווען הויך און ברייטבייניק, גלײַך ווי אַ ווירע. אָבער ווען ס׳איז געקומען צו זײַנע פֿיס, זאָל גאָט שומר און מציל זײַן; גיגאַנטישע פֿיס, אין זיי קען אַרײַן אַ נאָזהאָרן. און פֿײַוויש, ווי נאָר ער איז אַרויף אויף דער בינע מיט זײַנע גראָמאַדנע, ריזיקע פֿיס, אַזוי האָב איך זיך באַלד געשיט פֿון געלעכטער, און ווי נאָר ער האָט געעפֿנט ס׳מויל און געצויגן די ווערטער ווי מען ציט אַ פֿאָדעם פֿון אַ געשטריקטן זאָק, אַזוי האָב איך זיך שוין ווידער געוואַלגערט אויף דער פאָדלאָגע און געהאַלטן זיך בײַ די זײַטן.