יאָרן לאַנג האָט די ייִדישע וועלט געוווּסט, אַז דער ווילנער פּאָעט אַבֿרהם סוצקעווער, וואָס איז ערשט די טעג אַוועק פֿון דער וועלט, וועט אַ ליאַדע טאָג באַקומען אַ נאָבעל־פּרעמיע פֿאַר ליטעראַטור. און מיט יעדן יאָר וואָס איז פֿאַרגאַנגען מיטן ליידיקן, האָבן מיר געטרויערט. ווי קען דאָס זײַן! דער גרעסטער ייִדישער פּאָעט, אונדזער שעקספּיר, וואָס די וועלט האָט באַדאַרפֿט קלינגען מיט זײַן נאָמען, מיט זײַן פּראָזע, מיט זײַן פּאָעזיע, מיט זײַנע באַשרײַבונגען פֿון איבערלעבונגען סײַ אין ווילנער געטאָ און סײַ אין די וועלדער ווי אַ פּאַרטיזאַנער.

ליבע פֿרײַנד, איר מוזט מיר גלייבן אויף נאמנות, אַז איך שעפּ מײַנע אַרטיקעלעך נישט נאָר פֿון אײַנפֿאַלן, נאָר ס'רובֿ פֿון לייען־מאַטעריאַל; אויך פֿון מײַנע זכרונות וועגן מענטשן, באַקאַנטע און פֿרײַנד, און יעדעס מאָל ווען איך שרײַב אַ פֿעליעטאָן, וווּ איך באַשרײַב אַ געוויסן פּאַרשוין אָדער אַן אינסטיטוציע, רופֿן זיך אָפּ מענטשן וואָס דערקענען יענעם און נישט זיך.

הײַנט וויל איך אײַך דערציילן וועגן די למדן־ברידער. פֿאַרשטייט זיך, אַז איך מוז בײַטן און פֿאַרשטעלן זייערע נעמען, ווײַל עס זײַנען נאָך פֿאַראַן מענטשן וואָס וועלן זיי דערקענען.

כ׳האָב שוין נישט איין מאָל געשריבן וועגן מײַנע קאָלעזשאַנקעס פֿון יענע יאָרן, ווען מיר האָבן זיך ערשט אויסגעשיילט פֿון דער אייער־שאָלעכץ, זיך אַרומגעקוקט אין דעם אַמעריקע וווּ מיר האַלטן און דערזען, אַז מיר זײַנען טאַקע עלנט. נישט אַלע פֿון אונדז האָבן ביידע עלטערן. פֿריידעלע האָט שוין געהאַט אַ שטיפֿטאַטן אַן אַכזר, און די צווייטע האָט אָנגעוווירן דעם טאַטן ערגעץ אין דער מלחמה. זייער זעלטן ווען עס איז געווען אַ באָבע אָדער אַ זיידע אויף דער אייבערפֿלאַך פֿון דער ערד. די ערד איז שוין געווען זייער סוף־סופֿיקע מוטער.

ס׳איז אַ ריזיקע אינדוסטריע, די "שואה־ביזנעס." זי האָט זיך צעפֿלאַקערט מיט דער מינוט ווי ס׳האָט זיך באַוויזן די מדינה, שוין אָפּגערעדט פֿון די צענדליקער און הונדערטער "האָלאָקאָס־מוזייען" וואָס מען האָט זיך גענומען אויפֿשטעלן איבער אַמעריקע און איבער דער וועלט. דער עיקר גריזשעט מיך דער ביין אין האַלדז פֿון דער אַרויסגעוואָרפֿענער טירחה אין וואַרשע, מיט זייער ייִדישן מוזיי פֿאַר אַ טויטפֿאָלק; און מיט טויט מיין איך, אַז פֿאַר אונדז איז פּוילן איין בית־הקבֿרות, וווּ עס זשיפּעט נאָך אַ פּיטשימאָנטשקעלע ייִדישע קהילה.

די ייִדישע וועלט האָט געקענט דעם לערער פּסח פֿישמאַן פֿאַר אַן ענערגישן, איבערגעגעבענעם און גוטמוטיקן פּאַרשוין. ער האָט ליב געהאַט די ייִדישע שפּראַך און קולטור ס׳לעבן, און נישט אַדורכגעלאָזט קיין איין געלעגנהייט פֿון פֿירן קלאַסן. אין רעגן און אין פֿרעסט האָט ער זיך געשלעפּט לערנען זײַן מאַמע־לשון אין פֿאַרשיידענע מקומות פֿון שטאָט, און געהאַט אַ סך אויסצוזעצן קעגן דער ייִדישער וועלט. אמת, ער איז געווען אַ וואַרשלאָסענער בעפּאַרשוין, אָבער דאָס האָט אים נישט אָפּגעהאַלטן פֿון וויסן די פּרטים, מיט אַלע פּיטשעווקעס פֿון זײַנע נאָענט פֿרײַנד, סטודענטן, אָנהענגער, חסידים און באַוווּנדערער.

מענדל און איך. מיר זײַנען געבוירן געוואָרן טויזנטער מײַלן אָפּגערוקט איינער פֿונעם אַנדערן. ער — אין די קאַרפּאַטן און איך — אין סיביר. וואָס אַן אמת, ווען איך בין געבוירן געוואָרן, איז מענדל שוין געווען אַ בחור פֿון צען יאָר. ער איז אַרויסגעקומען פֿון ווישניצער חסידים און איך — פֿון ליידיקע ייִדישע ווענט. ער איז געגאַנגען אין חדר און גערעדט ייִדיש. מײַן לשון איז געווען רוסיש און געגאַנגען בין איך אין די רוסישע שקאָלעס. און ווען נישט דער חורבן, וואָלטן מיר זיך, מסתּמא, קיין מאָל נישט באַגעגנט. ער איז ניצול געוואָרן פֿון אוישוויץ, און איך מיט מײַנע טאַטע־מאַמע, זײַנען ניצול געוואָרן פֿון סטאַלינס גיהנום; זיכער נישט צו פֿאַרגלײַכן — און דאָך...

בײַ אונדז זאָגט מען: אַ טאָג וואָס מען לאַכט נישט, איז אַ פֿאַרלוירענער טאָג. איז אויב איר ווילט טאַקע לאַכן, מוז איך אײַך אָנזאָגן די גוטע בשׂורה. פֿאַרפֿעלט נישט די איין־פּערזאָניקע פֿאָרשטעלונג וואָס רופֿט זיך מיטן מאָדנעם נאָמען "מאַכט אַ ברית איבער מיר." פֿון וואַנען עס האָט זיך גענומען אַזאַ ריזיקער עולם אין קליינעם און באַשיידענעם "בליקער סטריט טעאַטערל," האָב איך בשום־אופֿן נישט געקענט פֿאַרשטיין. יונג און אַלט האָט געשטראָמט כוואַליעסווײַז צו דער טיר. וואָס איז די גדולה, ווילט איר מסתּמא וויסן? איז די מעשׂה אַזאַ: ס׳קומט אַרויס אַ פֿרומער ייִד אויף דער בינע, מיט אַ יאַרמלקע און אַ קאַפּעליוש אויפֿן קאָפּ, זײַנע ציצית הענגען אַראָפּ כּמעט ביז די פּיאַטעס.

איך מוז אײַך זאָגן, ליבע פֿרײַנד, אַז אַזאַ הנאה ווי פֿון דער איין־פּערזאָניקער פֿאָרשטעלונג "די זיראָ־שעה" האָב איך שוין פֿון לאַנג נישט געהאַט. ערשטנס, האָט עס צו טאָן מיטן גרויסן און באַרימטן קינסטלער־אַקטיאָר־קאָמיקער זיראָ מאָסטעל, אויסגעפֿירט פֿון אַ ריזיק פֿעיִקן אַקטיאָר, וועלכער ענדלט ווי צוויי טראָפּן וואַסער צום קאָמיקער, און ער הייסט דזשים בראָכו. דער זעלבער בראָכו האָט אויך געשריבן דעם בריליאַנטענעם סצענאַר. און רעזשיסירט האָט עס די אַמאָליק־באַרימטע האָליוווּדער אַקטריסע פּײַפּער לאָרי, וואָס עס פֿעלט איר נישט קיין לויבגעזאַנגען פֿאַר אירע אויפֿטריטן אין אומצאָליקע האָליוווּדער פֿילמען, באַרימטע פּיעסעס אויף בראָדוויי און טעלעוויזיע.

ליבע פֿרײַנד, נאָך דעם ווי איך האָב איבערגעלייענט דאָס ענגלישע אַרטיקעלע אין דער "ניו־יאָרק פּאָסט," פֿון זיבעטן נאָוועמבער 2009, בין איך טאַקע אַוועק זען "די גרויסע באָבקעס" וואָס שפּילט איצט אינעם בנין פֿון "אַרבעטער־רינג." געוואָלט זען מיט די אייגענע אויגן אין וואָס ס׳באַשטייט די גרויסע גראַטשקע. הייסט עס, אַז מיר פֿאַרמאָגן אין ניו־יאָרק צוויי ייִדישע טרופּעס, "די גרויסע באָבקעס" מיט "די קליינע באָבקעס," און ווען עס קומט צו די עטאַבלירטע גרויסע "באָבקעס" האָב איך אַלע מאָל געטראַכט וועגן דעם גרויסן באַרג וואָס האָט געבוירן אַ קליין מײַזעלע.

ווי אַלע מאָל באַקען איך אײַך מיטן קוואַליטעט־סטודענטן יעדן נײַעם טערמין, און דער עיקר זייער געדאַנקען־גאַנג בײַם נעמען דעם קורס. ווער זײַנען זיי, פֿון וואַנען קומען זיי? און וואָס ציט זיי צו ייִדיש? דאָס געפֿין איך אויס די ערשטע וואָך, ווי נאָר דער סעמעסטער הייבט זיך אָן, דורך זייערע שריפֿטן, אויף ענגליש, וואָס איך זעץ איבער אויף ייִדיש פֿאַר אײַך און פֿאַר זיי.

דער נײַער זמן האָט זיך אָנגעהויבן ווי יעדער זמן אין מײַנע לעצטע, כּמעט צוואַנציק יאָר, אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. דאָס יאָר 2009—2010, און די רשימה ציילט בערך צוואַנציק פֿון זיי — יונגע, שמייכלענדיקע, ענטוזיאַסטישע סטודענטן — וואָס ס׳איז אַ מחיה צו לערנען מיט זיי. ס׳רובֿ פֿון זיי קומען טאַקע פֿון מאָדערנע אָרטאָדאָקסישע היימען, אַ קליינע טייל פֿון זיי וואָס האָבן זיך אָפּגעשיידט פֿון דער אָרטאָדאָקסיע.

פֿון דער "מאַנהעטן־בריק" אין ניו־יאָרק איז נאָך קיינער נישט געשפּרונגען. פּאָפּולערער פֿאַר די שפּרינגערס איז דווקא "וואַשינגטאָן־בריק." דאָרט זעט מען פֿון צײַט צו צײַט יונגע און אַלטע, געזונטע און קראַנקע. אַלץ שפּרינגט. מסתּמא מיד געוואָרן פֿונעם לעבן, שפּרינגט מען. אָבער צו מאַכן אַ קאָמעדיע אין איין אַקט פֿון אַ שפּרינג־אַפֿערע, דאָס דאַרף מען טאַקע קענען. האָב איך זיך אַראָפּגעלאָזט אין שטאָט זען אַ פּיעסע וואָס ווערט איצט געשטעלט אין ״Flea-Theater״ (פֿלוי־טעאַטער) אין מאַנהעטן.