כ’וויל ווידער אַ מאָל אָנרירן די טעמע פֿון דער שארית־הפּליטה וואָס האָט אויפֿגעטאָן פּילאי־פּלאָים, וווּנדער איבער וווּנדער, ממש נסים, גלײַך נאָכן שלוס פֿון דער היטלעריסטישער מלחמה. ווען מען רעדט וועגן נסים בײַ אונדז, איז דער נס פֿאַרשאַרט געוואָרן אין אַ זײַט. פֿאַרשטענדלעך, אַז דער חורבן האָט איבערגעווויגן אַלע חורבנות, אָבער דער ווילן צום לעבן, דער דראַנג אויפֿצולעבן זיך אויף ס’נײַ, נישט געקוקט אויף דעם וואָס מיר זײַנען אַדורכגעגאַנגען, קען זײַן פֿאַררעכנט פֿאַר איינעם פֿון די גרעסטע נסים אין אונדזער לאַנגער ייִדישער געשיכטע.

וועגן אָט דעם גיל האָב איך אײַך צוגעזאָגט צו שרײַבן, ווײַל ער איז אַן אויסנאַם פֿון אַ גיל, און דערצו אַן ערשט־קלאַסיקער סטודענט אין מיטעלן ייִדיש־קלאַס. אַ חוץ די אַלע זיבן זאַכן, פֿאַרמאָגט ער אַ געשיכטע אונטער זיך וואָס לוינט צו באַקענען זיך מיט איר. ער איז איבער זעקס פֿוס הייך, איך דערגרייך אים פּונקט ביזן פּופּיק. אַ יונג אַ קראַסאַוועץ, און לערנט ייִדישע קינדערלעך קאַראַטע אין קווינס. ער איז אַן ישׂראלי, דאָ שוין אַ פּאָר יאָר אין לאַנד, און נעכטן האָט ער זיך פֿאַרטרויט פֿאַר מיר, אַז אין ישׂראל פֿילט ער זיך ווי אַן ישׂראלי, דאָ פֿילט ער זיך ווי אַ ייִד, און בעת דער דיסקוסיע וועלכע זומער־ייִדיש־פּראָגראַם זאָל מען אויסקלײַבן, האָט ער זיך אָפּגערופֿן:

"צו וואָס און צו ווען. זיי קאָסטן דאָך אַ מאַיאָנטעק. לאָמיר אַריבערפֿאָרן קיין וויליאַמסבורג, קראַון־הײַטס, אָדער באָראָ־פּאַרק אין ברוקלין, וועט מען זיך אויסלערנען ייִדיש. מען וועט עס נאָר דאַרפֿן פֿאַרריכטן אין קלאַס."

דאַכט זיך, אַז איך האָב אײַך שוין באַקענט מיט אים אין אַ פֿריִערדיק אַרטיקעלע, אָבער ס׳לוינט זיך איבערצוחזרן. ווען ער גייט אַרויס פֿון מײַן אָפֿיס, קושט ער די מזוזה, כאָטש קיין מזוזה איז נישט בנימצא, און דער קלאַס נאָך אים, אַלע קושן די מזוזה. גיל איז נישט קיין פֿרומער בחור, אָבער ער אָטעמט מיט ייִדישקייט.

געהערט, אַז עס שפּילט אַזאַ פֿילם ווי "אַ מתּנה סטאַלינען", בין איך געווען אַ בעלנטע דאָס צו זען. מיר זײַנען אָנגעקומען אין קינאָ, ווען מען האָט געוויזן דעם פֿילם צום לעצטן מאָל. אָבער פֿאַר די, וואָס זײַנען גאַנצע שמעלקעס מיט דער אינטערנעץ, וועט עס זיכער נישט זײַן קיין מניעה.

דאָס לעצטע מאָל וואָס איך האָב געזען אַ פֿילם מיט קאַזאַכסטאַן, איז עס געווען נישט מער ווי אַן אָנשטעל, אַ מאַכערײַקע, אַ לאַכערײַקע מיט יאַשטשערקעס וווּ דער העלד פֿונעם פֿילם איז געווען נישט קיין אַנדערער ווי סאַשאַ באַראָן־כּהן, און דער פֿילם האָט געהייסן "באָראַט." אָבער דאָס מאָל איז עס געווען עכט, אַכצן קאַראַטיק, אין קאַזאַכסטאַן, איינע פֿון די רעפּובליקן אונטערן סאָוועטישן רעזשים און אונטער זייער לאַפּע.

דאָס יאָר איז 1949, ווען די סאָוועטן האָבן זיך נישט אויפֿגעהערט צו איזדיעקעווען איבער זייער באַפֿעלקערונג, און מיינט נישט, אַז דער דיקטאַטאָר פֿון ליביע, מואַמאַר קאַדאַפֿי, האָט דערפֿינדן דעם מיטל אויסצוראָטן די אייגענע בירגער. פֿאַר אונדזערע אויגן באַווײַזן זיך טאַקע וואַגאָנען, פּונקט אַזעלכע ווי די נאַציס האָבן גענוצט בײַם אָפּפֿירן די ייִדישע קרבנות קיין אוישוויץ, טרעבלינקע און אַ שלל מיט אַנדערע טויטלאַגערן. און ווי נאָר די איבערגעלאָדענע וואַגאָנען מיט מענטשן־פֿראַכט באַווײַזן זיך אין קאַזאַכסטאַן, באַפֿאַלן זיי אָרעמע און פֿאַרוואָרלאָזטע קינדער־יתומים, מיט קרוגן אין די הענט און זיי שרײַען:

כ׳קען זיך נישט באַקלאָגן, כ׳האָב אינטערעסאַנטע שכנים. אַנומלטן קום איך פֿון אַ שפּאַציר, זיצט אין פֿאָיע מײַן שכן, וועלכער וווינט אויף מײַן שטאָק. זינט ער האָט באַגראָבן זײַן דיאַבעטיש הינטעלע, איז ער גאָרנישט דער זעלבער. ער אַליין איז מסתּמא אין די אָנהייב זעכציקער, אויך אַ דיאַבעטיקער, מיט אַ יענקי־היטל אויפֿן קאָפּ, אײַנגעהילט אין זײַן ווינטער־מאַנטל. ער באַגריסט זיך מיט מיר בזה־הלשון:

"גוט־מאָרגן, צוויי־נול־פֿינף!"

זײַן דירה איז צוויי־נול־עלף. קוק איך אים אָן. איך ווייס אָבער, אַז ער איז נישט קיין גרויסער חכם און נישט קיין קליינער נאַר. שטעלט ער מיך אָפּ און שטעלט מיר אַ קלאָץ־קשיא:

"דו האָסט געקענט אפֿשר אַ ייִדישן שרײַבער מיטן נאָמען הײַמי גרייד. מײַן פֿרוי האָט אויך פֿון אים קיין מאָל נישט געהערט. ער איז עפּעס געווען אַ ייִדישער שרײַבער, אַן אַמעריקאַנער?"

נישט איין מאָל טוט זיך אויפֿן קאַמפּוס אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, אויף טיש און אויף בענק און ס׳איבעריקע אין די שענק. מען לויפֿט אַרום מיט פּלאַקאַטן, מען רײַסט זיך די גאָרגלען, מ׳פּראָטעסטירט, נישט חלילה צוליב דער רעוואָלוציע אין טוניזיע, אין עגיפּטן, אין תּימן, אין באַכריין, אין ליביע און אויך נישט די רעוואָלטן אין אַלזשיריע און מאַראָקאָ. וועגן איראַן איז דאָך שוין אָפּגערעדט; דאָרט מעג מען שנײַדן צונגען. די אַיאַטאָלאַס זיצן פֿעסט אויפֿן זאָטל און פֿירן די גרענדע, בראָש מיטן המן האָשע־דזשאַד, וועלכער האָט אַמביציעס פֿון פֿאַרכאַפּן די וועלט. און אין יענער וועלט, האָט זיך אויפֿגעכאַפּט פֿון אַ טיפֿן דרימל דער קעניג אַבדולאַ פֿון ירדן און האָט תּיכּף־ומיד אַראָפּגענידערט די פּרײַזן פֿון פּראָדוקטן און צעטיילט געלט צווישן די געקריוודעטע. די פּרינצן און זעלבסט־געזאַלבטע מלכות פֿון סאַודיע האָבן זיך אויך אויסגעטשוכעט פֿון אַ טיפֿן און פֿוילן שלאָף און גענומען שיקן מיליטער קיין באַכריין צו העלפֿן די סוניס צו פֿאַרהיטן זיי פֿון די שיִיִטן.

אָבער דאָס אַלץ איז אַ קלייניקייט אַנטקעגן די ריזיקע קריוודעס וואָס די ישׂראלים טוען אָפּ קעגן די פּאַלעסטינער. דער טעגלעכער זשורנאַל "קאָלומביע־ספּעקטייטאָר" האָט בכּיוון אָפּגעדרוקט די בילדער אויפֿן ערשטן זײַטל, וווּ קאָלומביע־סטודענטן פּראָטעסטירן קעגן דער ישׂראלדיקער ברוטאַליטעט לגבי די פּאַלעסטינער.

וואָס אַן אמת האָב איך דאָס יאָר אַ מיטעלן ייִדיש־קלאַס, וואָלט איך עס געוווּנטשן אויף אַלע ייִדישע לערער איבער דער וועלט. ס׳רובֿ פֿון זיי זײַנען מסוגל צו פֿירן אַ לײַכטן שמועס אויף ייִדיש, און אַז עס פֿעלט זיי אַ וואָרט, זוכן זיי עס אין אוריאל ווײַנרײַכס ווערטערבוך, אָדער איינער העלפֿט דעם אַנדערן אין אַ נויט, מיט היימאַרבעטן וואָס איך פֿאַרגיב, גלוסט זיך מיר אויפֿצוהײַטערן זייער וואָקאַבולאַר און זייער ייִדישן הומאָר און חכמה. האָב איך אַרויסגעגעבן אַזאַ מין שטיקל אַרבעט צו טאָן אין דער היים, ענטפֿערן אויף דער דאָזיקער פֿראַגע: "ווען איר וואָלט געהאַט אַן אויסוואַל, אין וועלכן דור וואָלט איר געוואָלט געבוירן ווערן?"

נו, נו! כ׳האָב צו מאָל נישט געחלומט, אַז מ׳וועט מיר דערלאַנגען ענטפֿערס, וועלכע איך האָב זיך אויף זיי גאָרנישט געריכט. די מעשׂה איז אַזאַ, איך האָב אַ בחור, אַ פֿרומען דווקא. אָבער זײַן פֿרומקייט איז אַזוי קונציק, אַז מ׳קען זיך נאָר כאַפּן וווּ ער האַלט ווען ער שרײַבט אָדער האַלט אַ שטיקל מיינונגס־אויסטויש אויף ייִדיש, הייסט עס. איך וועל נישט אָנגעבן זײַן נאָמען, ווײַל ער איז אַ תּושבֿ אין אַ פֿרום קליין שטעטל, פֿירט דאָרט אַן איינזײַטיק לעבן, און ווען ער איז אין קלאַס, וועקן זיך בײַ אים איבער די ספֿקות אין אַלעם געטלעכן. אויף דער פֿראַגע — אין וועלכער תּקופֿה, אָדער דור, ער וואָלט געוואָלט געבוירן ווערן, שרײַבט ער:

איר ווילט דווקא וויסן וואָס ווערט מגולגל פֿון צײַט צו צײַט אין דעם אַמעריקע? "אַ בינטל בריוו." דערמיט, דאַכט זיך מיר, האָט זיך פֿאַריאַטלט כּמעט דער ערשטער רעדאַקטאָר פֿונעם "פֿאָרווערטס" אַב. קאַהאַן מיט אַ בינטל יאָרן צוריק. און זינט דעמאָלט האָט מען אויפֿגעגראָבן דעם אוצר און גענומען זיך ערנסט צו שטעלן אים אויף די בינע־ברעטער, און דער עולם לעקט די פֿינגער.

דאָס ערשטע מאָל וואָס איך האָב געזען אַן אויפֿפֿירונג פֿונעם "בינטל בריוו" איז געווען אין קעמפּ־בויבעריק (ייִדישע זומער־קאָלאָניע אין רײַנבעק, נ״י). אַהין זײַנען אָנגעקומען מוזיקאַנטן און שפּילער פֿון מאָנטרעאַל, קאַנאַדע, אונטער דער לייטונג און רעזשי פֿון דאָראַ וואַסערמאַן, דער מוטער פֿון ברײַנע וואַסערמאַן; בעת די טאָכטער איז געבליבן אין דער זעלבער בראַנזשע. איך געדענק נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג סײַ די בריוו און סײַ די לידער.

דאָס מאָל איז די פֿאָרשטעלונג "אַ בינטל בריוו" פֿאָרגעקומען אין "טענעמענט־מוזיי," אין האַרץ פֿון דער "לאָוער איסט־סײַד," אָרטשאַרד און דילענסי, וווּ ס׳האָט זיך אַמאָל גערוכעוועט מיט נײַע אימיגראַנטן וואָס זײַנען ערשט אַראָפּ פֿון דער שיף, און נאָך געווען צוגעקאָוועט צום שטעטל, צו דער משפּחה, צו אייגענע. אַרומגעקוקט זיך, אַז אין אַמעריקע שאַרט מען נישט קיין גאָלד אין די גאַסן, האָט מען זיך גענומען קלאָגן. פֿאַר וועמען רעדט מען זיך אַראָפּ דאָס האַרץ?

די אַמאָליקע שפּרינצע־לאהלע איז הײַנטיקע ליליען, אַ גראַציעזע דאַמע מיט אַן אויעררינגל. מיט פֿינף־זעקס יאָר צוריק האָט זי געפֿונען מײַן נאָמען אינעם "חורבן־מוזיי" פֿון וואַשינגטאָן. זי האָט געהאַלטן דעמאָלט בײַם צונויפֿשטעלן איר אויסשטעלונג וועגן די די־פּי־לאַגערן אין נאָך־מלחמהדיקן דײַטשלאַנד, אַן אויסשטעלונג וואָס איז שפּעטער דערשינען סײַ דאָ, סײַ מעבֿר־לים. בעת איר פֿאָרשאַרבעט, האָט זי מיט אַ מאָל באַמערקט אינעם "חורבן־מוזיי" אַן אַלבאָם מיט לידער וואָס מיר קינדער האָבן געזונגען אין אונדזער לאַגער, הינדערבורג־קאַסערנע אין אולם. ווי אַ נײַן־צען־יעריק מיידעלע האָב איך אָנגעזאַמלט אין לאַגער אַן ערך אַכציק לידער און זיי פֿאַרשריבן אויף ייִדיש, העברעיִש, רוסיש און פּויליש. ליליען איז אַנטציקט געוואָרן פֿון מײַן אַלבאָם און גענומען זיך נאָכפֿרעגן ווער ס׳האָט עס געשריבן, האָט מען איר געזאָגט אַז דאָס געהערט צו מיר. זי האָט נישט פֿאַרלוירן קיין רגע און מיר אָנגעקלונגען פֿון איר היים אין גרייט־נעק, לאָנג־אײַלענד. קודם געוואָלט זיך באַקענען און למען־השם טרעפֿן זיך. אַרויסגעוויזן האָט זיך, אַז מיר זײַנען געגאַנגען אין דעם זעלבן בית־ספֿר "תּרבות" און געהאַט די זעלבע לערער. האָט מען זיך ביידע צוגעכאַפּט צום אַלבאָם און גענומען זינגען יענע פֿאַרגאַנגענע לידער, ווײַל בײַ איר אין די־פּי־לאַגער האָט מען זיי אויך געזונגען.

איך זיץ זיך אַזוי און שרײַב מײַנע אַרטיקעלעך און עס פֿעלן מיר אויס ווערטער. איך האַק זיך קאָפּ אָן וואַנט, ווי האָט מען געזאָגט?.. ווי האָט עס די מאַמע געזאָגט?.. און אַ מערכה וואָס יעדעס מאָל וואָס איך דערמאָן זיך אַ וואָרט, פֿאַרשרײַב איך עס. אַזוי אַז איך האָב פֿון וואַנען צו שעפּן.

פֿאַרשטייט זיך, אַז די מאַמע האָט איר ווערטער־אוצר פֿאַרבונדן מיט עפּעס אַ מענטשן, אַ געשעעניש אָדער אַ ברוגז. שלעפּ איך אַרויס פֿון דער פֿאַרגעסענער שפּראַך־וואַליזקע די אוצרות און שטעל זיי צונויף, ווײַל איך דערמאָן זיך ווי מײַן מאַמע האָט זיך באַנוצט מיט אונדזער מאַמע־לשון. ווען מײַן מאַמע האָט געוואָלט אונדז מודיע זײַן אַז אַ חבֿרטע אירע האָט נישט געלעבט בשלום מיט איר מאַן, און אַז זי האָט געליטן געברענטע צרות ס׳גאַנצע לעבן, פֿלעגט זי זאָגן:

"די הויכע רושקע האָט נישט געהאַט קיין גלאַטן שליטוועגס."

ווען אַ צווייטע פֿידל וויל דווקא שפּילן די ראָלע פֿון אַ קאָנצערט־מײַסטער, דעמאָלט זעט איר ווי עס דונערט און עס בליצט אין דער כאַטע. און אַזוי ווי אַמעריקע צוזאַמען מיט דער וועלט, ריכטן אָפּ דעם זיבעציקסטן געבוירן־יאָר פֿון איין "ביטל" — אַן אָנגעזעענער מיטגליד פֿון אַ קאַפּעליע־זינגער, וואָס האָבן זיך אַראָפּגעלאָזט אַהער צו אונדזערע ברעגעס פֿון ענגלאַנד, ווי די היישעריקן, און פֿאַרכאַפּט אַמעריקע מיט זייער געזאַנג, מיט זייערע באַגאַבטע לידער־טעקסטן, מוזיק און העוויות, פּונקט צוגעפּאַסט צו דער שטימונג פֿון די זעכציקער יאָרן. האָט מען זיך אָנגעכאַפּט אין דער "ביטלעמאַניע," ווי צו הייסע לאָקשן, און מ׳לאָזט זיי נישט רוען ביזן הײַנטיקן טאָג.

מיר ווייסן אויך, אַז ס׳האָבן זיך דעמאָלט געפֿונען אַ חבֿרה "באַבי־סאַקטערס." דערמיט קען מען באַצייכענען יונגע מיידלעך און ייִנגלעך, אָנגעזאַפּט מיטן עקסטאַז פֿון זייערע פֿלאַמיקע האָרמאָנען און ענערגיע, האָבן זיי באַלאַגערט די "ביטלס" ווי פֿליגן אויף פֿליגן־פּאַפּיר, וואָס הענגט אַראָפּ פֿון דער סטעליע, מיט געוואַלדן און געשרייען, מיט פֿאַלן אין חלשות און אויסרײַסן זיך די גאָרגלען; דער עיקר — צוצוקומען וואָס נעענטער צו די אימפּאָרטירטע זינגער. דער אמת איז, אַז זיי קומען פֿון קליינינקע שטעטלעך אין ענגלאַנד און האָבן נישט געוווּסט לגמרי מיט וואָס מ׳עסט עס.

כ׳דאַרף אײַך נישט זאָגן, אַז מיר האָבן ערשט איבערגעטראָטן די שוועל פֿונעם יאָר 2011, און וויפֿל הויכשולן מיר זאָלן נישט האָבן אַדורכגעמאַכט, וויפֿל אוניווערסיטעטן און דערציִונגס־אַנשטאַלטן מיר זאָלן נישט האָבן געענדיקט, האָבן מיר זיך אָפּגעלערנט אַ פֿײַג לגבי זיך אַליין און אונדזער בלוטיקער, אוממענטשלעכער און צו מאָל אומציוויליזירטער מענטשלעכער געשיכטע. מיר זײַנען פֿאַרבליבן די זעלבע בלוטדאָרשטיקע, זשעדנע, געלט־גײַציקע, ראַסנהאַסערישע, פֿאַנאַטישע אויסטײַטשער פֿון אונדזערע הייליקע ביכער. מ׳קען ממש דערטרונקען ווערן אין דעם אַלעם וואָס דער מענטש איז גענייגט אָפּצוטאָן — אַמאָל צוליב יענעם, אַמאָל צוליב הונגער, ווײַל דער מאָגן פֿאָדערט ס׳זײַניקע; דאָס בלוט צינד זיך אָן, די אויגן זוכן, די טויט־מכשירים טאַנצן אַ קאָמאַרסקע, און הײַדאַ, דאַווײַ. מ׳באַפֿאַלט יענעם, יענעמס לאַנד, יענעמס האָב־און־גוטס, דער עיקר, מ׳זעטיקט זיך נישט.

די טעג איז מיר אָנגעקומען אַ בליצפּאָסט, וווּ איך האָב געמוזט זיך פֿאַרבײַסן די ליפּן. דאָס בליצפּאָסטל קומט פֿון איינער וואָס הייסט דאָראַ בראַמסאָן, וווּ זי שרײַבט:

איך שרײַב צו לאָזן אײַך וויסן וועגן אַן אויסער ווי געוויינטלעכער געלעגנהייט פֿאַר סטודענטן וואָס זײַנען פֿאַראינטערעסירט צו שטודירן מעבֿר־לים. אונדזער פּראָגראַם הייסט 'אוישוויץ־ייִדישער צענטער,’ צוגעפּאַסט פֿאַר סטודענטן וואָס ווילן זיך לערנען אין די מרחקים.