געשיכטע
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ייִדישע שול־קינדער אינעם "די־פּי"־לאַגער אין שאַענשטײַן, דײַטשלאַנד, 1946
דער שפּאַציר יעדן אינדערפֿרי איז אַ ברכה סײַ פֿאַר מײַן חבֿרטע ליליען און סײַ פֿאַר מיר. זי האַלט אין איין דערציילן; אָן אויפֿהער דערציילן, וועגן אַלע אירע געשעענישן און איבערלעבונגען, אַלע אירע שווערע און לײַכטע מאָמענטן אין לעבן, און איך האָב אַן אויער וואָס זאַפּט אײַן און בראַקירט נישט. מיר זײַנען, דאַכט זיך, לאַנדסלײַט, נישט ווײַל מיר קומען פֿון זעלבן שטעטל, חלילה, נאָר פֿון דער זעלבער שטאָט אין דײַטשלאַנד נאָכן קריג. נישט געהויזט אין זעלבן פּליטים־לאַגער, נאָר פֿאַרמאָגט די זעלבע לערער אין בית־ספֿר תּרבות, פֿילט מען אַ קרובֿישאַפֿט איינע צו דער אַנדערער. אַ חוץ דעם רעדן מיר דאָס זעלבע לשון, מיר פֿאַרשטייען זיך אויפֿן וווּנק. מיר ענדיקן שוין די זאַצן איינע בײַ דער צווייטער און הערן אויס וואָס מיר טענהן לגבי דער לעצטער פּאָליטיק סײַ אין ישׂראל און סײַ דאָ אין לאַנד.
ביידע זײַנען מיר געווען כּמעט אין זעלבן עלטער. זי מיט אַ צוויי יאָר גערוקט פֿון מיר, איז ווען איך בין געווען עלף איז זי שוין געווען דרײַצן. אַ שיינינקע און אַ זגראַבנע איז זי געוואַקסן מיט אַ דאָרשט צום לערנען זיך, צו לייענען, אַרומפֿאָרן אויף אַ ראָווער און לויפֿן אין קינאָ אין אולם. מיר האָבן זיך אַלע געפּאַשעט אויף די בריטישע פֿילמען. איך ווידער, האָב ליב געהאַט די לידער וואָס מיר קינדער האָבן געזונגען אין לאַגער, געלערנט זיך שפּילן אויף דער פֿאָרטעפּיאַנע, געלייענט און צוגעהערט זיך ווי דער עלטערער דור דערציילט מעשׂיות סײַ פֿונעם חורבן און סײַ פֿון די שטעט און שטעטלעך וווּ זיי האָבן זיך געכאָוועט.
ליליען ווידער האָט זיך שנעל אויסגעלערנט העברעיִש, זיך געגרייט צו ווערן אַ חלוצה און געחלומט פֿון פֿאָרן קיין ארץ־ישׂראל. די לאַגערן זײַנען באַשטאַנען פֿון פֿאַרשיידענע געראַטעוועטע ייִדן, פֿרויען און מענער, סײַ ערלעכע ייִדן און סײַ בלאַטע, אונטערוועלט, הייסט עס. אַ סך פֿון זיי האָבן זיך געראַטעוועט טאַקע צוליב זייער ספּריטנעקייט און קענען דערשנאַפּן געפֿאַר. אַזוי ווי די ביעלסקי־ברידער.

געזעלשאַפֿט
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

טעמע־ליבע שעכטער
לאָמיך אײַך עפּעס זאָגן. איך גיי נישט אויף קיין בר־מיצוות און נישט אויף קיין בת־מיצוות, און זעלטן ווען גיי איך אויף אַ חתונה. וועט איר מיך פֿרעגן: היתּכן? מה־נשתּנה? וועל איך זיך מודה־ומתוודה זײַן אַז דער לוקסוס, דער ראָסקאָש, די אויסברענגערישקייט, דאָס אויסגעבן מאַיאָנטקעס אויף אַ שׂימחה בײַ קינדער, איז נישט אַנדערש ווי אויסצושטעכן יענעם די אויגן. און גלייבט מיר ס׳איז גאָרנישט אָנגעלייגט בײַ קיינעם אָט די פֿאַרשווענדערישקייט, אַפֿילו נישט בײַ גאָט אַליין.
וועל איך אָנהייבן קודם מיטן צווייטן סדר, וווּ עס האָט מיך אײַנגעלאַדן שׂרה־רחל שעכטער, די מיטאַרבעטערין פֿון "פֿאָרווערטס" און איך בין זיכער, אַז אונדזערע לייענער זײַנען גוט באַקאַנט מיט אירע שריפֿטן.
דער אמת איז, אַז איך קען די גאַנצע שעכטער־משפּחה שוין מזמן, זינט זייער פֿריסטן עלטער. געקענט דעם טאַטן, ד״ר מרדכי שעכטער ע"ה, די מאַמע, טשאַרנע, די פֿיר שעכטער־קינדער, שׂרה־רחל שעכטער־איידלמאַן, דאָבריש־גיטל שעכטער־ווישנאַוואַט, פֿרימעט־איידל שעכטער און פֿאַרשטייט זיך בנימין שעכטער, דעם גאָר, גאָר באַגאַבטן קאָמפּאָזיטאָר, פּיאַניסט און דיריגענט פֿון ייִדישן פֿילהאַרמאָנישן כאָר. אַלע זײַנען שוין הײַנט דערוואַקסענע מענטשן, אָבער איין זאַך איז בײַ זיי פֿאַרבליבן פֿון דער היים — דאָס מאַמע־לשון. אַלע, אַלע שעכטער־קינדער און אייניקלעך רעדן אַ געשמאַקן ייִדיש. זיי האַלטן ממש אויף אַ ייִדיש־לאַנד.
איז דער סדר בײַ שׂרה־רחלען געווען מײַן ערשטער הויכפּונקט דעם פּסח. ערשטנס, האָבן זיך צונויפֿגעזאַמלט אַ חבֿרה יונגוואַרג, געראָטענע שעכטער־קינדער און אייניקלעך, און אַלע ווי איינער האָבן גערעדט אַ פּרעכטיקן און נאַטירלעכן ייִדיש בײַם טיש. און אויב דאָס איז נישט געווען גענוג, האָבן שׂרה־רחלס בנים אַוועקגעלייגט אַ דבֿר־תּורה, אַז מען האָט געקאָנט לעקן די פֿינגער דערפֿון. און איצט די לידער, דעם גאַנצן ייִדישן רעפּערטואַר, מיט דעם פּסחדיקן טראָפּ. מען האָט געזונגען און זיך משׂמח געווען ביז די שפּעטע שעהען פֿון דער נאַכט.

קינאָ
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (‫אַמעריקע)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
אַ סצענע פֿון דעם פֿילם "די משפּחה פֿײַן"

האָב איך, הייסט עס, געזען אַ פֿילם אויף אַ ייִדישער טעמע וואָס הייסט אויף ענגליש Mighty Fine און וואָס מיינט מען דערמיט צו זאָגן? דערמיט מיינט מען, אַז אַלץ איז גוט און ווויל און פֿײַן און אין בעסטן אָרדענונג, אָבער ס׳איז נישט פֿײַן. אַפֿילו ווען די משפּחה הייסט פֿײַן. האָבן מיר דאָ צו טאָן מיטן אַמעריקאַנער סטיל פֿון לעבן. איר ווייסט דאָך, ווען מ׳באַגעגנט אַ באַקאַנטן אין גאַס און יענער וויל וויסן וואָס איר מאַכט, איז דער ענטפֿער אַלע מאָל פֿײַן. גיי דערצייל יענעם וואָס סע קוועטשט אײַך. קיינער וויל נישט וויסן. יענער טראָגט זיך מסתּמא אַרום מיטן זעלבן פּעקל צרות.

ווי עס זאָל נישט זײַן, האָבן מיר דאָ צו טאָן מיט אַ משפּחה אין די זיבעציקער יאָרן פֿון אונדזער צײַט־רעכענונג, וווּ די מאַמע איז אַ געראַטעוועטע פֿונעם חורבן און דער טאַטע איז אַ מענטש וואָס דראַפּעט זיך אויפֿן לייטער פֿון דערפֿאָלג; דער עיקר — מאַכן אַמעריקע, צוקומען צו גרויס געלט. אָבער ווי אַזוי טוט מען עס?

ערשטנס, לייגט מען אַרײַן אין דעם ביזנעס די באָבע מיטן זיידן, דעם גאַנצן חוש, שׂכל, שווינדל; דער עיקר, מ׳דאָביוועט זיך צו גרויסע געלטער. און אַז מ׳דאָביוועט זיך שוין צו אַ גרויס פֿאַרמעגן, דאַרף מען לעבן גרויס, רחבֿותדיק, באָדן זיך אין לוקסוס. דער עיקר — אויסצושטעכן די שכנים די אויגן.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

איז דען פֿאַראַן אַזאַ מין זאַך ווי אַ הונדערט־פּראָצענטיקער ייִד? מיט וואָס מעסט מען עס? וווּ און בײַ וועמען שטייט עס אײַן? אין וועלכן ספֿר־פּראַלניק האָט מען עס פֿאַרעפֿנטלעכט? ווען מ׳גריבלט זיך אין דעם אורשפּרונג, גלוסט זיך מיר נישט, אָבער איך וועל עס דערמאָנען סײַ־ווי־סײַ. להבֿדיל, היטלער ימח־שמו־וזכרו האָט אויך זיך פֿאַרפֿירט אין דער זעלבער פֿראַגע. ווער איז אַ גאַנצער ייִד? אַ האַלבער ייִד? אַ פֿערטל ייִד? אַ דריטל ייִד? אַ צענטל ייִד? און איר ווייסט דאָך אַליין וואָס ס׳איז אַרויסגעקומען דערפֿון.
נעמט מען זיך הײַנט, נאָכן חורבן, אָן צו מאַכן אַן אינספּעקציע ווער איז אַ ייִד? אַ האַלבער ייִד? אַ פֿערטל ייִד? וכּדומה. וואָסער שרעקלעכע פֿראַגע צו ברענגען אויף די ליפּן נאָך אַזאַ חורבן. און אויב דאָס איז נישט גענוג, האָבן מיר אַ "בית־שמש" און אַ "קרית־יואל," וואָס זיי האָבן זיך פּראָקלאַמירט ווי די אמתדיקע, סאַמאָראָדנע, עכטע, באַרג סיני, משה רבינוס וואָרט־זאָגנדיקע ייִדן. "מאה־שערים" האַלט, אַז בלויז זיי האָבן אָנגעכאַפּט גאָט בײַ דער באָרד. ליבע ייִדן, מיר האָבן קוים אויסגעשעפּט דעם ברונעם פֿון דער פֿראַזע "מי יהודי?" — ווער איז אַ ייִד?
ערשטנס, לאָמיר אָנכאַפּן די גערער מיט די באָבאָווער, די בעלזער מיט די פּשעוואָרסקער, די סאַטמאַרער מיט די בראַצלאַווער, די וויזשניצער מיט די, לאָמיר זאָגן, ליובאַוויטשער, צווישן אַ שאָק מיט אַנדערע עדות ייִדן. די אַלע סעקטעס און אַ שלל מער פֿון זיי, האַלטן, אַז בלויז זיי זײַנען ס׳אייבערשטע פֿון שטייסל ווען עס קומט צו די עכטע, באַרג סיני־ייִדן וואָס זײַנען געשטאַנען בײַם שפּיץ פֿון גאָטס־באַרג און באַקומען די לוחות מיט די ברכות, מיט גאָטס תּורה, מיט די אַלע הייליקע ספֿרים גלײַך פֿון משה רבינוס מויל און גאָטס אויערן. אָמן־סלה.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מ׳רעדט און מ׳רעדט ביז מ׳דערעדט זיך. הייבט זיך אָן אַ מעשׂה, אַז מיט הײַנטיקע קינדער קען מען זיך נישט ספּראַווען. די קינדער יאַק די קינדער. אָבער אַז ס׳קומט צו די דערוואַקסענע איז זאָל גאָט שומר־ומציל זײַן. דערציילט מיר מײַנס אַ חבֿרטע, אַז זי האָט אַ ברודער, אַ מאָדנע בריאה, קלוג און געראָטן צו געשעפֿט און אַ גרויסע בהמה. רײַך און פֿאַרגינט זיך נישט דאָס לעבן. געווען באַווײַבט, זיך געגט און זי איבערגעלאָזט מיט צוויי יונגע קינדער, און צום סוף פֿאַרבליבן אַ ווײַבערניק, לויפֿט נאָך ייִדענעס, גויעטעס. ס׳מאַכט גאָרנישט אויס, ער פֿירט זיך אויף ווי אַ כאָלאָסטיאַק. אַ פֿריילעכער בחור פֿון זיבעציק.
האַנדלען, האַנדלט ער מיט הײַזער, איבערן גאַנצן לאַנד, הייסט עס. ווי נאָר אַ הויז באַנקראָטירט, אַזוי שטעלט ער זיך צו צו יענעמס פֿאַרלוסט. דער עיקר דאַרף דאָס הויז, דער קאָנדאָמיניום אַרויסקוקן צום ים, און שטיין אין אַ רײַכער געגנט. דעמאָלט קויפֿט ער עס אָפּ, רעמאָנטירט די דירה פֿון אינעווייניק, מעבלירט זי און דינגט עס אויס אויף אַ וואָך, חודש, און דאָס דירה־געלט פֿליסט ווי וואַסער פֿון אַ קראַן. מיט איין וואָרט, אַ געשיקטער געשעפֿטסמאַן, אַ פּאַסקודנער טאַטע צו די אייגענע קינדער.
זײַן געראָטענער זון, וווינט מיט זײַן פֿרוי און אַן עופֿעלע אין איין צימערל, אַ סטודיאָ־דירהלע, ווײַל דער זון קען זיך נישט פֿאַרגינען אַ גרעסערע דירה. ערשט, האָט ער באַשלאָסן צו מאָלן די ווענט פֿון זײַן קליין דירהלע נאָך דעם ווי די ווענט האָבן זיך גענומען קרישלען און שיילן. ער האָט מורא דאָס קינד זאָל נישט קראַנק ווערן פֿונעם ריח פֿון דער פֿאַרב. בעט ער זיך אײַן בײַם טאַטן:
"טו מיר אַ טובֿה, לאָז אונדז אַרײַן אין איינער פֿון דײַנע דירות אין פּאַלם־ביטש, כאָטש אויף צוויי וואָכן, ווײַל דאָס קינד ווערט ממש דערשטיקט פֿונעם גערוך פֿון דער פֿאַרב."
"נישט מײַן עסק!", זאָגט דער פֿאָטער, "אַזוי ווי מ׳בעט זיך אַזוי שלאָפֿט מען."

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די טעג האָב איך געהאַט די זכיה צו זײַן אויף אַ ריזיקן באַנקעט אין וואַלדאָרף־אַסטאָריע־האָטעל צווישן די גאָר וואַזשנע מאַגנאַטן און מיליאָ־ביליאָ־טריליאָנערן. איז געקומען מיך אָפּנעמען אַ לימוזין וואָס מײַן גוטע חבֿרטע פֿייגעלע האָט נאָך מיר געשיקט, מיטן באַדינג, אַז קודם מוזן מיר אָפּשטאַטן אַ וויזיט אין גרויסן האָטעל עמפּײַער, וווּ מײַן גוטער פֿרײַנד מוניעלע, ס’הייסט פֿייגעלעס מאַן, פּאָרעט זיך אין זײַן אָפֿיס צווישן זײַנע פּאַפּירן; טעלעפֿאָנען, וווּ ער אַמפּערט זיך מיט די אויפֿזעער אין זײַנע האָטעלן, געבײַדעס און אימפּעריעס. נאַכער האָט אונדז זײַן לימוזין געפֿירט אויף דער פֿינפֿטער עוועניו, וווּ דאָס פּאָרפֿאָלק וווינט, און ערשט שפּעטער האָט אונדז די לימוזין געפֿירט אין וואַלדאָרף־אַסטאָריע־האָטעל.
ווי עס האָט זיך אַרויסגעוויזן איז פֿאָרגעקומען אין וואַלדאָרף־אַסטאָריאַ אַ גרויסע געלט־זאַמלונג לכּבֿוד זייער אַ וויכטיקן ענין. נעמלעך — ישׂראל. די מענטשן־מאַסע האָט זיך פֿאַרזאַמלט אין דער פֿאָדער־האַלע וווּ מען האָט סערווירט אַלערליי פּאָטראַוועס, געטראַנקען און "שמאָרגעסבאָרג"־נאַשערײַ. צווישן דעם עולם האָב איך זיך אָנגעשטויסן אין דעם רבילע וואָס לערנט מאַדאָנען קבלה. בכלל איז ער געווען אַ גרויסער אײַנגייער צווישן די האָליוווּדער "סטאַרס מיט די סטאַרוכעס," צווישן זיי — מײַקל דזשעקסאָן. זייער אָפֿט טרעט ער אויך אויף דער טעלעוויזיע, ראַדיאָ און אין דער פּרעסע.
הייסן הייסט דער פּאַרשוין שמואלי בוטח (באָטעאַך). אַ מיטליאָריקער מענטש מיט אַ שיטער בערדל. פֿון וווּקס נישט הויך און נישט נידעריק, מיט אַ פּאָר לויפֿנדיקע אייגעלעך וואָס דערמאָנען מיך אינעם הויכן ליכטטורעם וואָס שטייט לעבן ברעג פֿון ים און גיט סיגנאַלן די אָנקומענדיקע שיפֿן וווּ דער ברעג געפֿינט זיך.
אָט דער ר’ שמואלי (שמולי) האָט פֿאַרמאָגט אַזעלכע לויפֿנדיקע סיגנאַל־אָנגעפּיקעוועטע אייגעלעך וואָס האָבן עפּעס אָדער עמעצן געזוכט. האָב איך אים אָפּגעשטעלט און געשטעלט אים אַ האַלב פֿראַגעלע:

פֿאַרשײדנס
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (‫אַמעריקע)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
מענדל האָפֿמאַן

ווען מ׳איז יונג און מ׳שטייט אין שידוכים קלערט מען נישט וועגן דעם מאָרגן. מען טראַכט בלויז, ווער איז ער? ווי זעט ער אויס? איז ער אַ מענטש אָדער איז ער נישט, הײַנט געדאַכט. צו אַכצן האָב איך געוווּסט איין זאַך: ער דאַרף זײַן אַן אַמעריקאַנער, און מקיים זײַן מײַן מאַמעס חלום; ער דאַרף זײַן הויך, מיט ברייטע פּלייצעס, און מיט אַ שוואַרצער קוטשעראַווער טשופּרינע. איין זאַך איז מיר געלעגן אין זינען — איך וועל נישט נעמען קיין בחור וואָס איז אַדורכגעגאַנגען דאָס גיהנום בײַ היטלערן, ווײַל ווער ווייסט ווי ער איז באַשעדיקט, ווער ווייסט צי ער איז אַרויסגעקומען דערפֿון בשלום.

געשיכטע
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַן עפּיזאָד פֿון דעם פֿילם "איך בין געווען דאָרט אין קאָלירן"
אַזוי ווי אַ ישׂראלדיקע טעלעוויזיע־סטאַנציע האַלט איצט בײַם פֿילמירן אַ דאָקומענטאַרן פֿילם וועגן די נאָך־מלחמהדיקע די־פּי־לאַגערן אין דײַטשלאַנד, און אַזוי ווי מײַן גוטע פֿרײַנדין ליליען געווירצמאַן גיט זיך אָפּ מיט דעם פּראָיעקט דאָ אין ניו־יאָרק, אַזוי אַרום בין איך צוגעצויגן געוואָרן צו דער גאַנצער אונטערנעמונג. האַלט איך אין איין אַנטדעקן וואָס עס טוט זיך אין מײַנע שופֿלאָדן, אַלבאָמען, בילדער, אַרײַנגערעכנט אַ טעזע וואָס איך האָב אַמאָל געשריבן אויף דער זעלבער טעמע פֿאַר קאָלומביע־אוניווערסיטעט. מײַן אַרבעט איז געווען אָנגעפּיקעוועט מיט פֿאָרשאַרבעטן וועגן דער עקזיסטענץ פֿון די פּליטים־לאַגערן, פֿול מיט טאַבעלעס, דאָקומענטאַציעס, באַשרײַבונגען און וועגן קולטור־לעבן פֿון די פּליטים אין משך פֿון די פֿינף יאָר לאַגער־לעבן אין דײַטשלאַנד.
הײַנט, אַז ס׳איז געקומען דערצו, האָב איך געעפֿנט אויך אַ שופֿלאָד וווּ עס האָבן זיך געפֿינען מײַן טאַטנס באַשרײַבונגען, שילדערונגען, אָבסערוואַציעס, פֿעליעטאָנען וואָס זײַנען דערשינען אין דער ייִדישער מינכענער פּרעסע וווּ מײַן טאַטע, חיים שמולעוויטש, האָט געשריבן און באַשריבן אונדזער לאַגער־לעבן אַזוי ווי מײַן טאַטע האָט עס געקענט. איך וועל אײַך מכבד זײַן מיט אַ סעריע פֿון מײַן טאַטנס באַשרײַבונגען וואָס וועלן זיכער דערשינען אינעם דאָקומענטאַרן ישׂראלדיקן פֿילם. און אָט וואָס ער שרײַבט:
"1945! דײַטשלאַנד איז געלעגן אין חורבֿות, היטלערס טרוים צו מאַכן אייראָפּע ‘יודנריין,’ איז נישט מקיים געוואָרן. די אָפּגעראַטעוועטע רעשטלעך פֿון אייראָפּעיִשן ייִדנטום זײַנען נאָך דער באַפֿרײַונג געבליבן שטעקן אויף דער טמאדיקער דײַטשער ערד, און ווײַטער גענומען חלומען פֿון ממשיך זײַן דאָס לעבן.

טעאַטער
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ סצענע פֿון דער פֿאָרשטעלונג "רוסישער טראַנספּאָרט"
ווי האָט אַמאָל געשריבן אונדזער וווּנדערלעכער פּאָעט יעקבֿ גלאַטשטיין: "געווען־געוואַן! געזען־געזאַן."
כ׳האָב דאָך שוין געזען אַ שלל מיט פּיעסעס אין מײַן לעבן, וווּ מען שילדערט אַ שרעקלעך צוזאַמענלעבן פֿון אַ פּאָרפֿאָלק, וווּ מען לײַדט פֿון גרויס אָרעמקייט, וווּ דער טאַטע אַנטלויפֿט און לאָזט איבער אויף הפֿקר אַ שטוב מיט קליינוואַרג אָן אַ גראָשן געלט, וווּ אַ מיידל גליטשט זיך אויס און פֿאַלט אַרײַן אין שלעכטער געזעלשאַפֿט, וווּ דאָס לעבן הענגט אויף אַ האָר, משפּחה־סיכסוכים, אַן איבערפֿאַל, שיכּרות. אָבער אַזוינס ווי דער "רוסישער טראַנספּאָרט" האָב איך נאָך נישט געזען.
אַנטקעגן וואָס זאָג איך עס? אַנטקעגן דעם וואָס מען האָט מיך געראַטן צו גיין זען די נײַע פֿאָרשטעלונג וואָס ווערט געשפּילט הײַנט אין ניו־יאָרק, אונטערן קעפּל "רוסישער טראַנספּאָרט." בין איך אַוועק און געזען, און געטראַכט וואָס ווייסן מיר וועגן דער רוסיש־ייִדישער כוואַליע, ווײַל ווי קען מען וויסן אַז מיר וווינען נישט אין "ברײַטאָן־ביטש," אָדער "קוני־אײַלענד־עוועניו," אָדער אין "שיפּסהעד־בײַ" אין ברוקלין, וווּ עס האָט זיך באַזעצט אַ רוסיש־ייִדישע באַפֿעלקערונג, פֿירן גרויסע און קלענערע געשעפֿטן אָדער לעבן גאָר פֿון דער אַמעריקאַנער קיצבֿה.
קומט צו גיין אַ דראַמאַטורגין מיטן נאָמען עריקאַ שעפֿער, און שרײַבט אָן אַ קאַפּיטל "רויפֿלייש", דאָס הייסט — אַ שילדערונג אַזוי ווי זי גייט און שטייט, אָן באַפּוצונגען, אָן הינטער־קוליסן, ממש אַ רויען אַבסטראַקט פֿון אַ פּיעסע וואָס דאַרף ערשט געשריבן ווערן. וואָס מיין איך דערמיט צו זאָגן? זי שילדערט אַ מיאוס קאַפּיטל אין אונדזער ייִדישער סבֿיבֿה, אָן אַ טראָפּן ייִדישן אָפּשטאַם; וועגן אַ פֿאָלק וואָס האָט זיך טויזנטער יאָר אויסגעבריט אויף ייִדישער עטיק און מאָראַל, אויף ייִדישן המשך, אויף ייִדישן גײַסט. איז געקומען אַהער אַ פּראָסט פֿאָלק ייִדן שלא ידעו את יוסף. פֿאַרשטענדלעך, אַז איך וויל עס נישט פֿאַראַלגעמיינערן.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

וואָס עלטער איך ווער און וואָס מער איך שרײַב, אַלץ מער דערקען איך זיך אין מײַן טאַטנס פֿעליעטאָנען און אַרטיקעלעך. מײַן טאַטע, חיים שמולעוויטש, האָט געאַרבעט פֿאַר דער מלחמה, אין לאַזאַר כּהנס "טאַגעבלאַט." נאָך דער באַפֿרײַונג און נאָך דער פּליטה פֿון רויטן גן־עדן, האָט ער געשריבן אין אַ מינכענער ייִדישער צײַטונג, ס׳רובֿ סאַטירעס און אויך ערנסטע אַרטיקלען וועגן דעם לעבן פֿון די ייִדן אין אונדזער פּליטים־לאַגער אין דײַטשלאַנד. אין אַמעריקע האָט זײַן יוניאָן אים געשיקט אַרבעטן בײַ זעצערײַ אין אַ ייִדישער טעגלעכער צײַטונג וואָס איר נאָמען איז פֿאַר אים געווען — סם.
די טעג האָב איך זיך גערויעט אין מײַנע שופֿלאָדן און געפֿונען אַ האַנט־געשריבן אַרטיקעלע וואָס מײַן טאַטע ע״ה, האָט נישט פֿאַרעפֿנטלעכט. וויל איך איר זאָלט הערן ווי ער שילדערט זײַן קינדהייט און יוגנט־יאָרן אין לאָדזש. ער רופֿט עס:

"לאָדזש, דו ביסט פֿאַר מיר טויט!"

לאָדזש, דו ביסט אַמאָל געווען מײַן שטאָט און איך האָב דיך ליב געהאַט ס׳לעבן. באַלוט (אַן אָרעמע געגנט אין לאָדזש), דו ביסט אַמאָל געווען מײַן היים. אויף איינע פֿון דײַנע גאַסן בין איך געבוירן געוואָרן און שנעל פֿאַריתומט געוואָרן. איך האָב פֿאַרברענגט מײַנע יונגע יאָרן און געחלומט דעם זעלבן חלום וואָס יעדעס באַלוטער קינד האָט געחלומט, נעמלעך ווי אַזוי זיך אַרויסצורײַסן פֿון דער אָרעמקייט וואָס האָט געגעסן אונדזערע יונגע לײַבער און נשמות... איך האָב געקענט יעדע גאַס און יעדעס געסעלע, יעדן הויף אויף אונדזער גאַס. מיר, יונגע קינדער פֿון באַלוטער אָרעמקייט, האָבן פּונקט ווי מיליאָנען קינדער איבער דער וועלט, געוויינט און געלאַכט, געהונגערט און זיך ווײַטער געשפּילט.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ס׳איז מיר צו האַנט געקומען די וואָך אַן "אַטעיִסטיש הייליק־בוך." זיי רופֿן עס (Atheist Bible). פֿרעגט מיך בחרם, ווי אַזוי דאָס איז געשען. אָבער איך זע דאָך שוין, אַז איך וועל זיך נישט אַזוי גרינג אַרויסדרייען פֿון באַשרײַבן דאָס "הייליקע ביכל פֿון דער נײַער לערע אין יודאַיִזם." געשריבן דעם טעקסט האָבן צוויי מחברטעס — עמיליאַ זאָלאָטאָוו און איזאָלדאַ אַפּאַטאָווסקי. ביידע האָבן זיי זיך באַקענט אין "יוניאָן היברו־קאַלעדזש" און באַקומען זייערע דאָקטאָראַטן אין "יוניאָן גראַדזשועט־סקול."
עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז מיט יאָרן צוריק האָב איך אָפּגעשטאַט אַ וויזיט ערגעץ אין ווילעדזש, וווּ מ׳האָט געפּראַוועט אַן אַטעיִסטישן סדר. איך האָב טאַקע דעמאָלט געשריבן וועגן דעם. פֿאַר מיר איז עס געווען אַ חידוש. צווישן עולם האָב איך באַמערקט מיטליעריקע און עלטערע בחורטעס און גרויע מאַנספּאַרשוינען מיט רויטע שניפּסן. איך האָב באַלד דערקענט אויף די פֿרויען, אַז זיי שטאַמען אָפּ פֿון די לינקע קרײַזן. די האָר אויפֿן קאָפּ איז בײַ זיי געווען באַקרוינט מיט אַ קאָקס, די יופּעס קאָלירטע און קיין שמינקע מיט פּודער האָבן זיי נישט באַנוצט. איך בין זיכער געווען, אַז זיי זײַנען אַמאָל געגאַנגען אין חדר פֿון די "אָרדן־שולן," וווּ זייער גאָט איז געווען פֿערדינאַנד־לאַסאַל־מאַרקס און לענין, ווי אויך דער גרויסער העלד פֿון די פֿעלקער "טאָוואַרישטש" סטאַלין.
לשון־קודש איז צווישן זיי און זייער אַטעיִסטישן סדר נישט געווען בנימצא. דאָס הייסט, מען האָט דאָרט דאָס אַרטיקל נישט געזען, נישט געהערט און נישט געלערנט, און זייערע טעקסטביכער האָט מען פּובליקירט אָן די סוף ייִדישע אותיות. אונדזער לשון האָט מען דאָרט געשריבן פֿאָנעטיש, דאָס הייסט, אַז שבת האָט מען אויסגעלייגט שאַבעס און שלום — שאָלעם. דעריבער איז די חבֿרה אויסגעוואַקסן מיט אַ נטיה צו טענהן, אַז זיי קענען גאַנץ ייִדיש פֿון אויסנווייניק.

פּובליציסטיק
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

איבערזעצונג פֿון איין שפּראַך אויף אַן אַנדערער איז קונסט און נישט קיין קונץ. דער עיקר, מוז מען קענען ביידע שפּראַכן פֿליסיק און אויב עס איז פּאָעזיע, דאַרף מען זײַן אַ פּאָעט, און אויב עס איז פּראָזע, מוז מען זײַן אַ פּראָזאַיִקער, ווײַל מ׳זעצט נישט איבער ווערטלעך, נײַערט מ׳זעצט איבער פֿון איין קולטור אויף אַ צווייטער.
ווען איך האָב געלייענט קורט לעוויאַנטס אַרטיקעלע אין ״Jewish Actions״־זשורנאַל, בין איך ממש אַנטציקט געוואָרן. קורט איז מסתּמא איינער פֿון די בעסטע און אפֿשר שוין דער איינציקער איבערזעצער פֿון ייִדיש אויף ענגליש, וואָס ס׳איז אונדז פֿאַרבליבן. ער שרײַבט און איך כאַפּ אַרויס גאַנצע פּאַראַגראַפֿן פֿון זײַן אַרטיקעלע און זעץ עס איבער פֿון ענגליש אויף ייִדיש.
ייִדן וואָס האָבן ליב ביכער, האָבן געפֿײַערט אין 2010 חיים גראַדעס הונדערטסטן יוביליי. חיים גראַדע, איינער פֿון די הויפּט־פּאָעטן און פּראָזאַיִקער אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור, איז געבוירן געוואָרן אין ליטע אין 1910 בײַ אַן אָרעמער משפּחה. זײַן טאַטע איז געווען אַ מלמד און אַ משׂכּיל און די מאַמע, נאָך דעם ווי זי איז געוואָרן אַן אַלמנה, האָט געהאַנדלט מיט עפּעלעך אויפֿן מאַרק בכדי צו פֿאַרזאָרגן איר בן־יחיד.
אין 1941, ווען דער דײַטש איז באַפֿאַלן ליטע, איז חיים אַנטלאָפֿן קיין רוסלאַנד, און האָט איבערגעלעבט די מלחמה אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. נאָכן אומקערן זיך קיין ווילנע האָט ער זיך באַזעצט אין פּאַריז און דאָרט אָפּגעווען גאַנצע צוויי יאָר.
גראַדע איז אָנגעקומען קיין אַמעריקע אין 1948 און אָפּגעלעבט אין דער בראָנקס ביז זײַן פּטירה אין 1982. ער האָט זיך אונטערשייד פֿון אַלע אַנדערע ייִדישע שרײַבער דערמיט וואָס ער איז געווען אַ ישיבֿה־בחור אין זײַן יוגנט (גאַנצע 22 יאָר). עס זײַנען געווען אַנדערע שרײַבער ווי ער וואָס האָבן געשריבן אויף ייִדיש. ער איז אָבער דער איינציקער וועלכער האָט געקענט אָפּשילדערן די רבנים און דאָס ישיבֿה־לעבן נישט ווי עס שטייט געשריבן אין כּתובֿים, נאָר ווי איינער וואָס האָט געקענט דערציילן דאָס עכטע און באַגלייבלעכע מיט אַלע מעלות און חסרונות. דער אמת איז, אַז מען האָט אים באַזײַטיקט פֿון דער ישיבֿה ווען אַ רבי האָט אים געכאַפּט בײַם שרײַבן פּאָעזיע.