ווי כּמעט יעדעס יאָר, בין איך דעם ווינטער געפֿאָרן צו מײַן טאַטן אין סיינט־לויִס פּראַווען ניטל (נישט אויף קיין ייִד געדאַכט). קיין פֿרומער גוי איז ער נישט, גייען מיר נישט אין קירך און יאָשקע מישט זיך בכלל נישט אַרײַן. אָבער אַ בוים מיט דעקאָראַציעס האָבן מיר יאָ, ווי אויך אַ געשמאַקע ניטלדיקע סעודה. לאַנגע שעהען קוקן מיר פֿוטבאָל אויף טעלעוויזיע — אַזוי ווי אונדזערע חכמים הייסן, לערנט מען דעם טאָג נישט קיין תּורה. מיר טרעפֿן זיך, געוויינטלעך, מיט פֿרײַנד — צווישן זיי אויך ייִדן — טיילן זיך מיט קליינע מתּנות, און עסן נאָך אַ ריזיקן מאָלצײַט.

דינסטיק, דעם 21סטן יאַנואַר, איז געווען אַ וויכטיקער טאָג אין בראַנדײַס־אוניווערסיטעט. מער ווי טויזנט סטודענטן האָבן זיך אַרײַנגעקוועטשט אינעם גרעסטן זאַל אויפֿן קאַמפּוס, כּדי צו הערן אַ רעפֿעראַט פֿונעם 39סטן פּרעזידענט, דזשימי קאַרטער — דער ערשטער פּרעזידענט צו קומען אין בראַנדײַס זינט הערי טרומאַן.

קאַרטער איז געקומען רעדן וועגן דעם בוך, וואָס ער האָט נאָר וואָס אַרויסגעגעבן, "Palestine: Peace Not Apartheid" (פּאַלעסטינע: שלום, נישט אַפּאַרטהײַד), וואָס דערמאָנט דעם לייענער וועגן דער ראַסיסטישער סיסטעם אין דרום־אַפֿריקע פֿון די 1940ער ביז די 90ער יאָרן.

וווּ קען מען הײַנט־צו־טאָג געפֿינען אַ שפּרודלדיקן, מוזיק־באַגלייטן קלוב, וווּ כּמעט אַ העלפֿט פֿון די פֿאַרזאַמלטע זענען פֿליסיקע ייִדיש־רעדער אונטער 30 יאָר?

"טשאָלנט", אַרויסגערעדט בײַ דער חבֿרה ווי TSHULnt, טרעפֿט זיך יעדן דאָנערשטיק אויפֿדערנאַכט, פֿון 10:00 ביז בערך 2:30 פֿאַרטאָג, אויפֿן דריטן גאָרן פֿון דער "מילינערי־שיל" — אַן אַלטער בנין אין דער אַמאָליקער קליידונג־געגנט, אין מאַנהעטן. דער צימער איז אַ ביסל אָפּגעלאָזן, אין פֿאַרגלײַך מיט די אַנדערע לאָקאַלן אין מאַנהעטן, אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט — צאָלט מען דאָ נישט קיין אַרײַנטריט־געלט.

דער "אָרט" האָט אָנגעהויבן זײַנע אַקטיוויטעטן אין אורוגווײַ אין חודש מײַ 1942 און דעם 11טן יולי 1943 איז געעפֿנט געוואָרן די טעכנישע שול "אָרט". בײַם אָנהייב האָט זי געשטיצט די סאָציאַלע אינטעגראַציע פֿון די ייִדישע אימיגראַנטן דורך אַן אומזיסטער אויסשולונג פֿון פּראָדוקטיווע פּראָפֿעסיעס און פֿאַכן. אין משך פֿון די 50ער און 60ער יאָרן פֿון פֿאָריקן יאָרהונדערט, האָט דער אורוגווײַער "אָרט" אויסגעשפּרייט זײַן דערציִונג־פּראָגראַם פֿאַר דער אַלגעמיינער געזעלשאַפֿט, און ס׳האָט זיך אָנגעהויבן אַ וווּקס, וואָס האָט זיך פֿאַרשנעלערט אין די 80ער יאָרן. דער "אָרט" האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין איינער פֿון די וויכטיקסטע בילדונג־אינסטיטוציעס, וואָס האָט צוגעגרייט טעכניקער אין עלעקטראָניקער, אַרבעטער פֿאַר טעלעקאָמוניקאַציע און קאָמפּיוטער־סיסטעמען. אין 1989 איז דער "אָרט" געווען די גרעסטע ניט־רעגירונג־אָרגאַניזאַציע (NGO) פֿון טעכנישער דערציִונג אין אורוגווײַ, און אין די 90ער יאָרן, באַקומענדיק די אָנערקענונג פֿון קולטור־מיניסטעריום און פֿון דער רעגירונג, האָט דער "אָרט" אָנגעהויבן פֿונקציאָנירן ווי דער "אָרט"־אוניווערסיטעט אין אורוגווײַ.

די מיטאַרבעטאָרין פֿונעם ישׂראל־"דזשוינט", וועראַ קריזשאַק, איז געשטאַנען בראָש דער פֿאָרשטייערשאַפֿט אין מאָלדאָווע פֿינף יאָר. סוף 2006 האָט זיך איר שליחות פֿאַרענדיקט און פֿאַרן אַוועקפֿאָרן אַהיים, קיין ישׂראל, האָט זי געהאַט אַ קורצן שמועס מיט אונדזער קאָרעספּאָנדענט אין מאָלדאָווע סערגאָ בענגעלסדאָרף.

פֿאַראַכטאָגן דינסטיק האָט מען אַוועקגעטראָגן דעם ייִדישן חורבן־מאָנומענט פֿון זײַן אָרט אין צענטער שטאָט לובלין, כּדי דאָרט צו בויען אַן אונטערערדישן גאַראַזש פֿאַר 1,300 אויטאָס.

דער מאָנומענט, באַקאַנט ווי "דער דענקמאָל פֿאַר די קרבנות פֿון געטאָ", איז הײַנט אַליין אַ "קרבן" פֿון דער מחלוקת צווישן דעם לובלינער שטאָטראַט, וועלכער וויל העכערן דאָס פֿינאַנציעלע ווערט פֿונעם צענטער שטאָט, און דער לובלין־געבוירענער שארית־הפּליטה, וואָס וויל, אַז לובלין זאָל אָפּגעבן כּבֿוד איר אַמאָליקן ייִדישן ייִשובֿ. פֿאַרן חורבן האָבן אין דער שטאָט געלעבט בערך 43,000 ייִדן — אַ פֿערטל פֿון דער אַלגעמיינער באַפֿעלקערונג. הײַנט לעבן דאָרט בלויז 30 ייִדן.

אין תּוך אַרײַן, בין איך אין רומעניע קיין מאָל ניט געווען, אויב ניט צו רעכענען די שעהען אין אַ באַן, וואָס האָט מיך געפֿירט פֿון מאָלדאָווע קיין בולגאַריע. געווען איז עס מיט כּמעט זיבעצן יאָר צוריק, אַ האַלב יאָר נאָך דעם, ווי מע האָט דערשאָסן דאָס פּאָרפֿאָלק טשאַושעסקו.

די קאָנדוקטאָרשע אין אונדזער וואַגאָן האָט אַלעמען געוואָרנט, אַז מע טאָר ניט עפֿענען די פֿענצטער, ווײַל — מע גנבֿעט. זײַנען מיר טאַקע געפֿאָרן פֿאַרשפּאַרט, אָבער אויף דער גרענעץ זײַנען צו אונדז אַרײַן די רומענישע גרענעצלער. אין די פּעסער האָבן זיי קוים אַרײַנגעקוקט, דער עיקר, געבעטלט, מע זאָל זיי געבן אַ פּעקל ציגאַרעטן צי לכל-הפּחות אַ ציגאַרעט. ס׳האָבן מיר זיך אויך פֿאַרגעדענקט די דערפֿער, וווּ קיין סימן פֿון עלעקטריע איז ניט געווען, און די פּרימיטיווע אויטאָס, "דאַטשיאַ" האָבן זיי, דאַכט זיך, געהייסן...

די פֿײַערונגען זענען דורכגעפֿירט געוואָרן צווישן אָקטאָבער און דעצעמבער פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר 2006. אין אָקטאָבער הײַיאָר איז אין האַוואַנאַ געשפּילט געוואָרן דער טעאַטראַלער ספּעקטאַקל "דאָס טאָגבוך פֿון אַננאַ פֿראַנק", רעזשיסירט פֿון טאָני וואַז. אויך דעם 25סטן און 26סטן נאָוועמבער זענען געוויזן געוואָרן אינעם קינאָ־טעאַטער "טשאַפּלין" פֿילמען פֿון ייִדישער טעמאַטיק. דעם 27סטן נאָוועמבער איז אונטערן פּאַטראָנאַט פֿון דער העברעיִשער קהילה, פּרעזענטירט געוואָרן אַ ספּעציעלע אויפֿלאַגע פֿון דער צײַטשריפֿט "מנורה" — מיט אַ בײַלאַגע וועגן דער געשיכטע פֿונעם קובאַנער ייִדישן ייִשובֿ, רעדאַגירט פֿון מאַריטזאַ קאָרראַלעס.

לעצטנס, האָט דער וויצע־פּרעמיער פֿון ישׂראל, אַבֿיגדור ליבערמאַן, באַזוכט קעשענעוו. געקומען איז ער מיט אַן אומאָפֿיציעלן וויזיט, און די דאָזיקע ידיעה האָט זיך פֿאַרשפּרייט מינדלעך, נישט דורך דער מעדיאַ. די באַגעגעניש מיט די אָרטיקע אַקטיוויסטן פֿון דער ייִדישער געזעלשאַפֿט איז אָרגאַניזירט געוואָרן דורך דער ייִדיש־רוסישער צײַטונג "ייִדיש שטעטל".

די אַמעריקאַנער ייִדן האָבן שטאַרק ליב צו גיין אויף ספּאָרט־פֿאַרמעסטן, צי דאָס איז בייסבאָל, פֿוטבאָל, קוישבאָל אָדער טעניס, און די פֿרומע זענען נישט קיין אויסנאַם. נישט קיין חידוש, וואָס אַ סך רבנים הייבן אָפֿט אָן זייערע דרשות מיט אַ משל פֿון אַ באַרימטן ספּאָרט־שפּילער אָדער אַ געוויסן פֿאַרמעסט, כּדי צו מאַכן זייערע דבֿרי־תּורה מער פֿאַרשטענדלעך.

פֿאָרנדיק אָנהייב נאָוועמבער מיט דער באַן פֿון ווין קיין קראָקע, האָב איך אַרויסגעקוקט מיט דערוואַרטונג ניט נאָר אויף דער קאָנפֿערענץ וועגן "ייִדישער קולטור אין די קאָמוניסטישע לענדער נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה"; איך בין אויך געווען נײַגעריק צו זען, ווי עס האָט זיך געביטן קראָקע, וווּ איך בין געווען דאָס ערשטע מאָל מיט צען יאָר צוריק.

ווען בערי פֿאָרמאַן איז געווען אַ יונגער בחור, האָט זײַן טאַטע, אַ ייִדישער אויפֿזעער פֿון אַ רימען־פֿאַבריק אין מאַנהעטן, אים געפּרוּווט איבערצוצײַגן דווקא נישט צו גיין אין זײַנע וועגן. האָט ער איין מאָל מיטגענומען זײַן זון, און אים אַוועקגעזעצט בײַ אַ שטעכמאַשין, וווּ דאָס ייִנגל האָט, נעבעך, אַכט שעה אַ טאָג, געמאַכט לעכלעך אין די פּאַסיקן. נאָך עטלעכע טעג האָט דער טאַטע אים געפֿרעגט: "נו, ווי געפֿעלט דיר די אַרבעט?" "ס׳איז אַן ערלעכע פּרנסה — האָט דאָס ייִנגל אים געענטפֿערט — אָבער איך וויל קיין מאָל מער נישט אַרבעטן אין קיין פֿאַבריק!"