במשך פֿונעם הײַנטיקן יאָר בעת וועלכן מע מערקט אָפּ 100 נאָך ש. אַנ־סקיס היסטאָרישע פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס, וועט אונדז אויסקומען צו שרײַבן וועגן דער וויכטיקער פּערזענלעכקייט, אַנ־סקי, מער ווי איין מאָל. וועגן זײַן בוך־לאַנגער אַנקעטע, "דאָס ייִדישע עטנאָגראַפֿישע פּראָגראַם" וואָס ער האָט נאָר באַוויזן אַרויסצוגעבן דעם ערשטן טייל אין 1914, האָבן מיר אויך שוין געשריבן. אָבער איצט האָבן מיר באַקומען אין דער האַנט די ענגלישע איבערזעצונג פֿון דער אַנקעטע, איבערגעזעצט און אַנאָטירט פֿון פּראָפֿ׳ נתּניאל דויטש (Nathaniel Deutsch) אונטערן טיטל "דער ייִדישער טונקעלער קאָנטינענט: דאָס לעבן און דער טויט אינעם תּחום־המושבֿ", [The Jewish Dark Continent: Life and Death in the Russian Pale of Settlement] אַרויסגעגעבן פֿונעם האַרוואַרדער אוניווערסיטעט־פֿאַרלאַג אין 2011.
דער אויסדרוק "דער טונקעלער קאָנטינענט" האָט צו ערשט באַטײַט דעם אַפֿריקאַנער קאָנטינענט. אָבער דער היסטאָריקער שמעון דובנאָוו האָט אויך געניצט דעם אויסדרוק אין 1891 צו באַשרײַבן דעם ייִדישן תּחום־המושבֿ, מיינענדיק דערמיט, אַז די ייִדישע היסטאָריקער ווייסן באמת זייער ווייניק פֿונעם ייִדישן לעבן און מע דאַרף דאָס פֿאָרשן — "עס ליגט פֿאַר אונדז אונדזער אייגענער טונקעלער קאָנטינענט, ווי די ענגלענדער האָבן באַצייכנט דעם אינעווייניקסטן שטח פֿון אַפֿריקע, וואָס מע דאַרף אויספֿאָרשן און באַלויכטן" — האָט דובנאָוו געשריבן.
פּראָפֿ׳ דויטש באַטאָנט, אַז ווען דובנאָוו דריקט זיך אויס מיט אַזאַ טערמין ווי "טונקעלער קאָנטינענט", מאַכט ער דורך דעם אַ פֿאַרגלײַך צווישן די פּרימיטיווע אַפֿריקאַנער שבֿטים און די "פּרימיטיווע" ייִדן פֿון שטעטל. עס קומט אויס, אַז די ייִדן פֿון דער "מאָדערנער" ציוויליזאַציע, דאַרפֿן ראַטעווען די שטעטלדיקע ייִדן פֿון זייער "פֿינצטערניש", אַ פֿאַרשפּרייטע משׂכּילישע אידעאָלאָגיע.

Harry Fox, Justin Jaron Lewis.
Many Pious Women:
Edition and Translation.
Berlin: De Gruyter, 2011

די פּובליקאַציע פֿון אַ ייִדישן מאַנוסקריפּט פֿון ווענעציע פֿון דער רענעסאַנס־תּקופֿה עפֿנט אַ נײַ פֿענצטערל אינעם אַמאָליקן לעבן פֿון אַשכּנזישע ייִדן. צוויי קאַנאַדער פֿאָרשער פֿון יודאַיִסטיק — פּראָפֿעסאָר האַרי פֿאָקס פֿון טאָראָנטאָ און פּראָפֿעסאָר דזשאָסטין לויִס פֿון וויניפּעג — האָבן צוגעגרייט אַ שיינע אויסגאַבע פֿונעם טעקסט, וואָס זיי האָבן באַטיטלט "פֿילע פֿרומע פֿרויען".
אין תּוך גענומען איז דאָס אַ לאַנגער פֿראַגמענט פֿון אַ גרעסערן כּתבֿ-יד, וואָס איז געשאַפֿן געוואָרן אין מיטן–16טן יאָרהונדערט און שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ נאַראַטיווע דידאַקטישע פּאָעמע אין ריטמישע געגראַמטע קופּלעטן. די רעדאַקטאָרן נעמען אָן, אַז מען האָט פֿאָרגעזונגען דעם דאָזיקן טעקסט מיט אַ ניגון, הגם עס איז ניט קלאָר, בײַ וועלכע געלעגנהייטן און פֿאַר וואָס פֿאַר אַן עולם צוהערער אָדער צוהערערינס.
דער מחבר פֿונעם דאָזיקן טעקסט איז געווען אַ מאַנצביל, אָבער די טעמע זײַנע איז די שווערע דאָליע פֿון דער ייִדישער פֿרוי. דער אָפּגעהיטער טעקסט הייבט זיך אָן מיט אַ פּרק וועגן טראָגן און האָבן׃


זיי האָבן בויך דאָס זיי וואָלן צערײַסן
און גייען דאַהער מיט דען גרויסן ברוסטן


(דער אויסלייג איז אַ ביסל מאָדערניזירט אין פֿאַרגלײַך מיטן געדרוקטן אָריגינאַל).

כ׳ווייס נישט. עפּעס די טעג איז מיר אויסגעקומען צו זען אַ שלל מיט פֿאָרשטעלונגען, פֿילמען, ענגלישע און ייִדישע. זינט דער סעמעסטער האָט זיך געענדיקט, קען איך גאָרנישט אָפּכאַפּן דעם אָטעם. אינטערעסאַנט צו באַמערקן, אַ סך פֿון די פֿאָרשטעלונגען און פֿילמען געהערן צו דער קאַטעגאָריע פֿון אויסלענדישן אָדער פֿרעמד־שפּראַכיקן אימפּאָרט, אָדער דראַמאַטורגן וואָס געהערן צו צוויי וועלטן.
רעדט זיך דאָ וועגן אַ פֿאָרשטעלונג וואָס הייסט "אַ באַשיידענער פֿאָרשלאָג." געשריבן האָט די פּיעסע דער ישׂראלדיק־אַמעריקאַנער דראַמאַטורג קען קייסאַר, וועלכער איז געבוירן געוואָרן אין רמת־גן און צו זײַנע צוויי יאָר האָט זיך זײַן משפּחה איבערגעפּעקלט קיין אינדיאַנאַפּאָליס. מיט דער צײַט האָט ער זיך באַזעצט אין ניו־יאָרק און האָט זיך גענומען צו דער מלאָכה פֿון שריפֿטשטעלערײַ.
ערשטנס, האָט ער זיך מיט דער דראַמע אַרײַנגעלאָזט אין דער טעמע אַנטיסעמיטיזם, ייִדישער מאַסנמאָרד, און בכלל — וועגן ייִדנהאַס דורך די דורות. די שלאָג־ווערטער: "ייִדן זײַנען גײַציק אויף געלט," "רײַך," "קאַרג," "פֿאַרנעמען די בעסטע שטעלעס," דער עיקר אין דער פֿילם־אינדוסטריע. שוין אָפּגערעדט פֿון "יעזוס־מערדער."
דאָס טעאַטערל זעלבסט פֿאַרמאָגט נישט מער ווי אַ 75 זיצפּלעצער, און נישט מער ווי אַ צוויי טוץ מענטשן האָבן באַזעצט די שטולן. איך האָב פֿאַרגעסן צו דערמאָנען, אַז ס׳איז פּונקט אויסגעפֿאַלן "מוטערס־טאָג". זײַנען אַלע מאַמעס געווען רעקרוטירט צו עסן אין די רעסטאָראַנען, באַהאָנגען מיט בלומען־קראַנצן, אײַנגעטונקען אין די שאָקאָלאַדנע באָנבאָניערעס, אָדער גאָר געזעסן אין די היימען און געוואַרט אויף אַ טעלעפֿאָן־קלונג, געלאַשטשעט זיך אויף אַ גוטער ווינטשעוואַניע.

Modern Jewish Literatures:
Intersections and Boundaries.
Ed. Sheila E. Jelen, Michael P. Kramer, L. Scott Lerner.
Philadelphia: University
of Pennsylvania Press, 2011.

וואָס איז ייִדישע ליטעראַטור? די דאָזיקע פֿראַגע שטייט אינעם צענטער פֿון די ייִדישע אינטעלעקטועלע וויכּוחים זינט דער השׂכּלה־תּקופֿה, אָבער קיין ענדגילטיקן ענטפֿער האָט מען אויף איר נאָך אַלץ ניט באַקומען. אין תּוך גענומען זײַנען דאָ דרײַ מינים ענטפֿערס: א) אַלע ווערק פֿון ייִדישע מחברים; ב) ווערק פֿון ייִדישע מחברים אויף ייִדישע טעמעס; ג) ווערק פֿון ייִדישע מחברים אויף ייִדישע טעמעס, וואָס זײַנען ספּעציעל געשאַפֿן פֿאַרן ייִדישן עולם. די עסטעטישע אָפּשאַצונגען שפּילן אין די דאָזיקע וויכּוחים כּסדר ניט קיין בולטע ראָלע.
אַן אַנדערער וויכטיקער ענין איז די שפּראַך, און דהײַנו, צי עס איז בכלל מעגלעך פֿאַר אַ ייִדישער ליטעראַטור צו עקזיסטירן אויף אַ ניט־ייִדישער שפּראַך. צי קאָן מען בכלל רעדן וועגן ענגליש־ייִדישער (אָדער אַמעריקאַניש־ייִדישער), רוסיש־ייִדישער אָדער דײַטשיש־ייִדישער ליטעראַטור? און וואָס טוט מען מיט ניט־ייִדישע מחברים, וואָס שרײַבן אויף אַ ייִדישער שפּראַך, ווי למשל די אַראַבער, וואָס שרײַבן אויף עבֿרית?
דאָס דאָזיקע בינטל פֿראַגעס ווערט אַרומגערעדט אין זעכצן פּרקים פֿונעם זאַמלבוך, וואָס איז אַנטשטאַנען פֿונעם יערלעכן סעמינאַר אין פּענסילוואַניע־אוניווערסיטעט אין 2004—2005. אינעם אַרײַנפֿיר דערקלערן די רעדאַקטאָרן, אַז אַנשטאָט צו זוכן פֿעסטע דעפֿיניציעס פֿונעם באַגריף "ייִדישע ליטעראַטור" באַטראַכט מען גאַנצע "קאָמפּלעקסן פֿון באַציִונגען". זיי האַלטן, אַז די מאָדערנע ייִדישע שרײַבערישע שעפֿערישקייט רוקט זיך אַהין און צוריק אַרום פֿעסטגעשטעלטע השׂגות און צווישן פֿעסטגעשטעלטע גרענעצן. זיי באַטראַכטן ייִדישע ליטעראַטור ווי אַ כּסדרדיקע אַנטוויקלונג, און ניט ווי אַ פֿעסטן צושטאַנד.

איך וועל ניט מאַכן קיין סוד פֿון דעם פֿאַקט, וואָס מיט אָלעג בודניצקין, דעם מחבר פֿונעם בוך Russian Jews Between the Reds and the Whites, 1917—1920 (רוסישע ייִדן צווישן די רויטע און די ווײַסע, 1917—1920), בין איך אַ פֿרײַנד. הגם מיר וווינען אין פֿאַרשיידענע לענדער, זעען מיר זיך גאַנץ אָפֿט, און ניט בלויז אין "סקײַפּ". די זאַך איז, אַז בודניצקי — אַ פּראָפֿעסאָר פֿון געשיכטע אין דער עליטאַרער מאָסקווער העכערער שול פֿון עקאָנאָמיע — איז הײַנט-צו-טאָג איינער פֿון די סאַמע "אָנזעעוודיקע" און "נאָכגעפֿרעגטע" היסטאָריקער אין רוסלאַנד; בפֿרט צווישן די, וואָס באַשעפֿטיקן זיך מיט פֿראַגן פֿון ייִדישער געשיכטע. ער נעמט אַן אַקטיוון אָנטייל אין דעם אינטערנאַציאָנאַלן אַקאַדעמישן לעבן, אַזוי אַז מע קען אים באַגעגענען אין ניו-יאָרק, טאָראָנטאָ, בריסל און אַנדערע שטעט פֿון דער וועלט.
ס׳רובֿ פּובליקאַציעס זײַנע געהערן צו דרײַ טעמעס: די געשיכטע פֿון רוסלענדישער עמיגראַציע, די געשיכטע פֿון דעם בירגער-קריג, און די געשיכטע פֿון דער צווייטער וועלט-מלחמה. ייִדישע אַספּעקטן פֿאַרנעמען אַ ממשותדיק, צי אַפֿילו צענטראַל, אָרט אין אָט די אַלע ריכטונגען. די ייִדישע טעמע איז, פֿאַרשטייט זיך, די צענטראַלע אין דעם בוך, וואָס איז לעצטנס אַרויס אין אַן ענגלישער איבערזעצונג. דער רוסישער נוסח איז פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אין 2005. גלייבט מיר — כ׳זאָג עס ניט ווי אַ לויבגעזאַנג פֿאַר מײַן פֿרײַנד — אַז דאָס איז אַ בוך, וואָס מאַכט קליגער.
דער זעקס-מיליאָן-קרבנותדיקער חורבן האָט, מיט דעם פֿאַרנעם פֿון זײַן אימה, פֿאַרטונקלט אַנדערע שרעקלעכע געשעענישן אין ייִדישן לעבן, אַרײַנגערעכנט די שחיטות בשעתן בירגער־קריג אין רוסלאַנד, ווי אויך די פֿריִערדיקע טראַגעדיעס פֿון דער ערשטער וועלט-מלחמה, מיט וועלכע בודניצקי מאַכט אַ דירעקטע פֿאַרבינדונג. גלײַכצײַטיק, לייגט ער פֿאָר ניט פּרוּוון אויסצוגעפֿינען אַלע סיבות פֿון די פּאָגראָמען פֿון יענער צײַט, ווײַל עס האָט ניט קיין זין צו "ראַציאָנאַליזירן דאָס אומראַציאָנעלע".

געלויבט צו גאָט מיר האָבן דערלעבט, נאָך אַ קײַמא־לן פֿון יאָרן צו זען וואָס די נײַע אַרטיסטישע גרופּע "ייִדישרעפּ" (רעפּערטואַר־טעאַטער) האָט זיך אונטערגענומען צו שטעלן עקספּערימענטאַלן ייִדישן טעאַטער וואָס מ׳קען זיך נישט פֿאַרשעמען מיט זיי. די טרײַבקראַפֿט צווישן זיי איז אַ ייִד מיטן נאָמען דוד מאַנדלבוים. וואָס ס׳זאָל נאָר נישט זײַן, דעם ייִדן גייט אין לעבן צו עפֿענען אַ נײַ קאַפּיטל אין ייִדישן שוישפּיל, וואָס מען האָט פֿאַרנאַכלעסיקט אַ שלל מיט יאָרן. אָנערקענען ייִדיש־רעדנדיקע טאַלאַנטן, אַרטיסטן, הייסט עס, און אַרײַנקוקן וואָס ס׳טוט זיך אין אונדזערע קינסטלערישע שופֿלאָדן.
און אַ דאַנק דעם וווּנדערלעכן שוישפּילער, פֿאַרווײַלער און זינגער מײַק בורשטיין האָבן זיך מיט אַ מאָל געעפֿנט די טירן פֿון "Hebrew Actors Union" (ייִדישער אַקטיאָרן־יוניאָן), וואָס זייער טיר איז געשטאַנען געשלאָסן צענדליקער מיט צענדליקער יאָרן נאָך אַנאַנד. האָט מען באַוויליקט צו עפֿענען דעם אייבערשטן צימער און פֿאַרוואַנדלען עס אין אַ טעאַטערל מיט אַ 50 זיצפּלעצער, אַ פּראָוויזאָריש בינעלע, אַן עקראַן מיט איבערגעזעצטע סובטיטלען, ווײַל די פֿאָרשטעלונג וועגן וועלכער איך וועל זיך הײַנט אָפּגעבן מיט איר, איז אין גאַנצן אויף ייִדיש; אַ ליטעראַרישן ייִדיש, מיט אַקטיאָרן בײַ וועמען דאָס ייִדישע וואָרט דזשאַמדזשעט זיך נישט אין מויל, נאָר קומט אַרויס ריין און פֿאַרשטענדלעך. ווידער אַ מאָל... געלויבט צו גאָט.
בין איך אַוועק זען "משיח אין אַמעריקע," געשריבן פֿון משה נאַדירן; און ווער עס ווייסט נישט, איז משה נאַדיר אַמאָל געווען אַ ריזיקער הומאָריסט, אָנגעשריבן אַ פּאָר צענדליק ביכער פֿון הומאָר, סאַטירע, מיניאַטור־עסייען, פּאָעזיע און טעאַטערשטיק.
און ווען דער פֿאָרהאַנג האָט זיך געדאַרפֿט עפֿענען, און קיין פֿאָרהאַנג איז נישט געווען בנימצא, האָבן זיך באַוויזן צוויי באַקאַנטע אַקטיאָרן, יעלענאַ שמואלסאָן און רפֿאל גאָלדוואַסער. ער קומט צו אונדז פֿון פֿראַנקרײַך, וווּ ער פֿירט אָן אין שטראַסבורג מיטן "לופֿט"־טעאַטער.

דער אָפּשטאַם פֿונעם וואָרט "אַלמאַנאַך" איז אומבאַקאַנט, אָבער מען איז זיך משער, אַז דאָס וואָרט נעמט זיך פֿון אַראַביש — "אַל מאַנאַך" — און באַטײַט "דער קלימאַט". אינעם פֿאַל פֿונעם נײַעם נומער "ירושלימער אַלמאַנאַך: צײַטשריפֿט פֿאַר ליטעראַטור, קולטור און געזעלשאַפֿטלעכע פּראָבלעמען" תּשע״ב", נומער 29, פּאַסט דער דאָזיקער טײַטש, ווײַל דער אַרומנעמיקער באַנד שפּיגלט אָפּ דעם קלימאַט פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער קולטור. אין די כּמעט 500 זײַטן וועט איר געפֿינען אַ שאַפֿונג — אָדער פֿון פּאָעזיע, פּראָזע אָדער עסיי — פֿון יעדן ווינקל און ווינקעלע אין אונדזער ייִדיש־לאַנד: אויסטראַליע, אייראָפּע (מערבֿ־, מיזרח־ און רוסלאַנד), אַמעריקע און ישׂראל. גאַנץ "קעקעלע (ק״ק) קהל" באַטייליקט זיך אין דער צײַטשריפֿט, רעדאַקטירט פֿונעם פּראָפֿעסאָר און פּאָעט דובֿ־בער קערלער, וועלכער לערנט אינעם אינדיאַנאַ־אוניווערסיטעט אין בלומינגטאָן. ער האָט איבערגענומען די רעדאַקציע נאָך דער פּטירה פֿון זײַן טאַטן, דעם פּאָעט און גרינדער פֿונעם "אַלמאַנאַך", יוסף קערלער, ז״ל.
וווּ קע מען הײַנט בכלל לייענען ווערק אויף ייִדיש, סײַ בעלעטריסטיק, סײַ וויסנשאַפֿטלעכע? דער "פֿאָרווערטס" באַמיט זיך אָפּצודרוקן וויפֿל די צײַטונג קאָן, אָבער לענגערע ווערק פּאַסן זיך נישט אַרײַן אינעם צײַטונג־פֿאָרמאַט. זײַנען געבליבן די ניו־יאָרקער זשורנאַלן "די צוקונפֿט", "אויפֿן שוועל" און, פֿון צײַט צו צײַט, דער פּאַריזער "גילגולים", וואָס איז בפֿירוש פֿאַר נײַע שאַפֿונגען. אויף דער אינטערנעץ קען מען אויך לייענען קורצע ווערק אויף פֿאַרשיידענע וועבזײַטן, אָבער מען איז נאָך נישט צוגעוווינט צו לייענען דאָרטן לענגערע שאַפֿונגען. פֿאַרקערט, דער געדולט צו לייענען תּוכיקע שריפֿטן אויף דער אינטערנעץ ווערט קירצער און קירצער.

דער כאַרקאָווער פּאָעט איליאַ ריסענבערג האָט זיך שוין קונה-שם געווען צווישן די שעצער פֿון דער נײַער רוסישער דיכטונג. זײַן פּאָעטישער סטיל לאָזט זיך ניט באַשרײַבן דורך די באַקאַנטע באַגריפֿן׃ אַוואַנגאַרד, מאָדערניזם, נעאָ־קלאַסיק, סענטימענטאַליזם. ריסענבערג שאַפֿט אַן אייגענע פּאָעטישע וועלט, וואָס נעמט אַרײַן עלעמענטן פֿון ביז גאָר פֿאַרשידענע שפּראַכלעכע און קולטורעלע שיכטן. ער מישט די גערעדטע רוסישע און אוקראַיִנישע שפּראַך מיט אַרכאַיִשער רוסישער לעקסיק, מיט די אימאַזשן פֿון תּנ״ך, חסידות און קבליסטישע ספֿרים. אויף שריט און טריט טראַכט ער אויס נײַע ווערטער, וואָס זײַנען צומאָל פֿאַרשטענדלעך, צומאָל נישט. דערבײַ באַנוצט ער זיך כּסדר מיט אַלטמאָדישע פּאָעטישע פֿאָרמען, וואָס דערמאָנען די רוסישע דיכטונג פֿונעם אַכצנטן יאָרהונדערט.
אין אַפּריל איז ריסענבערג באַלוינט געוואָרן מיט דער "רוסישער פּרעמיע", אַ ליטעראַרישע אויסצייכענונג פֿון דער באָריס־יעלצין־פֿונדאַציע. די דאָזיקע פּרעמיע איז באַצוועקט פֿאַר רוסיש־שפּראַכיקע ליטעראַטן, וועלכע וווינען מחוץ די גרענעצן פֿון דער רוסישער פֿעדעראַציע. אָפֿיציעל האָט ריסענבערג פֿאָרגעשטעלט אוקראַיִנע, אָבער ער איז געקומען אויף דער צערעמאָניע אין אַ סאַמעטענער יאַרמולקע און געהאַלטן אַ דרשה וועגן גאָט. מען האָט אים אויך פֿאַרבעטן צו לייענען זײַנע לידער אין עטלעכע מאָסקווער באָהעמישע קלובן. מען קאָן אים זען און הערן אין קורצע סוזשעטן אויפֿן יו־טיוב, ווי ער איז אין גאַנצן פֿאַרטאָן אין לייענען זײַנע לידער בעת דער עולם אַרום אים האַלטן אין איין עסן, טרינקען און אַרומוואַלגערן זיך.

אוקראַיִנע איז אַ גרויס לאַנד. כ’ווייס עס ניט בלויז טעאָרעטיש — כ’בין דאָרטן געבוירן און אויסגעוואַקסן געוואָרן. מיט ייִדישער געשיכטע איז דאָרטן, דאַכט זיך, דורכגעזאַפּט יעדער ווינקל, יעדער שטיין. פֿון צײַט צו צײַט רעד איך (דורך "סקײַפּ") מיט מײַן קיִעווער פֿרײַנד יעפֿים מלמד, וואָס איז אַ מומחה אין אַרכיוואַלע ענינים. דערציילט ער מיר וועגן די אוצרות, וואָס ווערן אָפּגעהיט אין פֿאַרשיידענע אַרכיוו-זאַמלונגען פֿון לאַנד. אָבער דער סוף איז דערווײַל אַזאַ: קיין באַלעבאַטישע ייִדישע היסטאָריקער האָט דאָס לאַנד ניט. איך מיין אַזעלכע לײַט, וואָס דרוקן זייערע אַרבעטן אין הויפּטשטראָמיקע אַקאַדעמישע צײַטשריפֿטן אָדער אין אַקאַדעמישע פֿאַרלאַגן. מע דערציילט מיר וועגן גראַדויִר-סטודענטן, וואָס שנײַדן זיך אויף גוטע געלערנטע, אָבער דערווײַל איז עס ניט מער ווי אַ פּאָטענציאַל.
איך שרײַב די דאָזיקע נאָטיצן מײַנע אין סאַן-דיעגאָ, וווּ כ’האָב זיך אויפֿגעכאַפּט זייער פֿרי, לויט דער ניו-יאָרקער צײַט. געקומען בין איך אַהער אויף אַן אינטערנאַציאָנאַלער קאָנפֿערענץ מכּוח באָגדאַן כמעלניצקי (וועגן איר וועל איך שרײַבן באַזונדער), וועמענס דענקמאָל אָדער גאַס, צי ביידע זאַכן, געפֿינט מען אין יעדער אוקראַיִנישער שטאָט. ער איז דאָך אין אוקראַיִנע ווי טעאָדאָר הערצל, להבֿדיל, אין ישׂראל. אָבער אין דער פּראָגראַם זע איך ניט קיין אָנטיילנעמער פֿון אוקראַיִנע. וועגן ייִדישע ענינים אַרום כמעלניצקי, סײַ אין די צײַטן פֿון די גזירות תּ״ח תּ״ט סײַ אין די שפּעטערדיקע יאָרן, וועלן רעדן געלערנטע פֿון ענגלאַנד, ישׂראל און צפֿון-אַמעריקע. איך פֿאַרטײַטש עס ווי אַ סימן, אַז די אָרגאַניזאַטאָרן האָבן קיינעם ניט געפֿונען, וואָס זאָל זיך אויסטויגן אויף אַזעלכע זאַכן אין אוקראַיִנע גופֿא.

(סוף פֿון פֿריִערדיקן נומער)

די טעג געפֿינען זיך אין דרוק פֿיר ביכער וואָס וועלן דערשײַנען אין יאָר 2012, אַרויסגעגעבן פֿונעם דבֿ סדן-פּראָיעקט בײַ דער ייִדיש-קאַטעדרע פֿון העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים. די אַלע ביכער זענען געקניפּט און געבונדן מיטן חורבן און ווידער־אויפֿבוי פֿון דער ייִדישער קולטור און לעבן נאָך די אומקום-יאָרן אויף דער גאָרער וועלט און אין מדינת-ישׂראל. ד״ר אליהו סלע-סלדינגר, אַליין אַ געראַטעוועטער ייִנגל פֿון בערשאַד (אַ געטאָ און לאַגער אין טראַנסניסטריע), איז דער מחבר פֿון בוך אחר התופת (נאָכן גיהנום). דאָס איז זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע, באַזירט אויף די טאָגביכער וואָס ער האָט געפֿירט כּמעט טאָג-טעגלעך אין די יאָרן 1947—1952, זײַענדיק אַ יונגער בחור פֿון 16 ביז 21 יאָר. דאָס בוך (איבער 400 זײַטן) איז דאָס אַכטע ווערק וואָס ד״ר אליהו סלע-סלדינגר פֿאַרעפֿנטלעכט. אין אים וועט דער לייענער באַקומען אַ באַגריף פֿון דעם מאַרשרוט וואָס אַ גרופּע שואה-יתומים פֿון דער שארית-הפּליטה מאַכט דורך נאָך דער באַפֿרײַונג לענגאויס אייראָפּע, דערנאָך מיט דער אומלעגאַלער עליה, קאַראַנטין אין קפֿריסין און אָפּקומעניש דאָרט, ביז זײַן עליה קיין ארץ-ישׂראל; און דעם ווידער־אויפֿבוי סײַ פֿון זײַן פּערזענלעכן לעבן און סײַ פֿון זײַן צושטײַער ווי אַ דערציִער, שרײַבער, און אַקאַדעמישער פֿאָרשער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור בעתן אומקום. דאָס בוך דערשײַנט בשותּפֿות מיטן ה. לייוויק-פֿאַרלאַג בײַם פֿאַראיין פֿון ייִדישע שרײַבער און זשורנאַליסטן אין ישׂראל, בית לייוויק, תּל-אָבֿיבֿ.
אַ צווייט בוך, וואָס דערשײַנט הײַיאָר אין פֿאַרלאַג פֿון דער ייִדיש-קאַטעדרע אין ירושלים, איז אַ גלענצנדיקע פֿאָרש־אַרבעט געשריבן פֿון ד״ר מנחם קרן וועגן דער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור און פּרעסע, אונטערן טיטל מרמורש סיגט:

פֿונעם 11טן ביזן 24סטן מײַ ווערן אַרויסגעשטעלט אין דער גאַלעריע ABA בילדער פֿון פּריוואַטע קאָלעקציעס אונטערן אַלגעמיינעם נאָמען "רוסישע קונסט: פֿון באָראָוויקאָווסקי ביז קאַבאַקאָוו". די אויסשטעלונג איז געצילט צו ווײַזן די אַמעריקאַנער קונסט־ליבהאָבער וויכטיקע מוסטערן פֿון דער רוסישער מאָלערײַ־קונסט, אָנהייבנדיק פֿונעם 18טן ביזן 20סטן יאָרהונדערט.
מיט דרײַ יאָר צוריק האָבן רוסלאַנד און אַמעריקע אײַנגעפֿירט אַ פֿאַרווער אויף אויסצוטוישן זיך מיט מוזיי־עקספּאָנאַטן, צוליב דער פּראָבלעם, וואָס האָט זיך געשאַפֿן אַרום דער ביבליאָטעק פֿונעם ליובאַוויטשער רבי יוסף־יצחק שניאורסאָן. די טויזנטער ביכער געפֿינען זיך אין דער מאָסקווער צענטראַלער ביבליאָטעק און די רוסלענדישע מאַכט וויל זיי נישט אומקערן די ליובאַוויטשער חסידים. דער דאָזיקער פֿאַרווער שטערט צו עפֿענען די טירן פֿון די רוסלענדישע מוזייען און ברענגען קיין אַמעריקע זייערע אוצרות.
אַ דאַנק די צוזאַמען־באַמיִונגען פֿון דער גאַלעריע ABA און די פּריוואַטע קאָלעקציאָנערן, האָט זיך אײַנגעגעבן דעם בלויז, טיילווײַז, אויסצופֿילן. צווישן די דאָזיקע קאָלעקציאָנערן, וואָס האָבן צוגעשטעלט צו דער עקספּאָזיציע זעלטענע קונסט־ווערק פֿון זייערע זאַמלונגען, געפֿינען מיר אַזעלכע באַקאַנטע פּערזענלעכקייטן, ווי דער האָליוווּד־סטאַר און באַלעט־מײַסטער מיכאַיִל באַרישניקאָוו און דער פֿידלער־ווירטואָז און דיריגענט וולאַדימיר ספּיוואַקאָוו.

נעכטן, דאָנערשטיק, דעם 10טן מײַ, איז אויסגעפֿאַלן ל״ג־בעומר — דער 33סטער טאָג פֿון ציילן ספֿירה, די טעג צווישן פּסח און שבֿועות. ל״ג־בעומר איז אַ טאָג פֿון פֿרייד אין מיטן פֿון זיבן וואָכן טרויער און ערנסטקייט. מע דריקט אויס די פֿרייד אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים. דאָס ווערטל "אַ ל״ג־בעומר-גענעראַל איז נאָר אויף איין טאָג" פֿאַררופֿט זיך אויפֿן מינהג, אין וועלכן חדר־ייִנגלעך פֿלעגן גיין אויף אַ שפּאַציר אין וואַלד מיטן מלמד, און שיסן פֿײַל־און־בויגנס (נישט קיין אמתע, נאָר שפּילעכלעך). איין חדר־ייִנגל האָט מען אויסגעקליבן צו זײַן דער גענעראַל איבער די "שלאַכטן", וואָס האָבן נאָכגעמאַכט בר־כּוכבאס קאַמף קעגן די רוימער מיט צוויי טויזנט יאָר פֿריִער.
דעם בולטן מיליטאַריסטישן מינהג האָט מען אויסגעטײַטשט מיט אַ מער "ייִדישלעכן" טעם — אַזוי ווי קיין רעגנבויגן האָט זיך נישט באַוויזן בעתן לעבן פֿון רב שמעון בר־יוחאי, אַ תּנא פֿון דער מישנה, דינט דער בויגן פֿונעם פֿײַל־און־בויגן ווי אַ דערמאָנונג נאָך זײַן טויט. ווי עס ווערט געזאָגט אינעם קבלה־ספֿר, דער "זוהר", וואָס, לויט דער טראַדיציע, האָט בר־יוחאי מחבר געווען, וועט אַ רעגנבויגן מיט כּלערליי קאָלירן זיך באַווײַזן איידער דער משיח וועט קומען. האָט דער בויגן, במילא, אויך אַ טײַטש ווי אַ טייל פֿון אונדזער ייִדישער אמונה אין משיחן.
ל״ג־בעומר אינעם דאָרף מירון, נישט ווײַט פֿון צפֿת, פּראַוועט מען דעם יום־טובֿ מיט גרויס פּאַראַד; אַ מינהג, וואָס ציט זיך עטלעכע הונדערט יאָר צוריק און נעמט זיך פֿון דעם, וואָס רבֿ שמעון בר־יוחאיס קבֿר געפֿינט זיך דאָרטן. די געלערנטע האַלטן, אַז דעם "זוהר" האָט מען ערשט אָנגעשריבן מיט אַ טויזנט יאָר שפּעטער. אין שפּאַניע, אינעם 13טן יאָרהונדערט, האָט זיך צום ערשטן מאָל באַוויזן דאָס ווערק, אַרויסגעגעבן פֿון משה דעלעאָן, אָבער דעלעאָן האָט דאָרטן געשריבן, אַז בר־יוחאי האָט עס געשאַפֿן — יוחאי האָט געקליבן די אַנטפּלעקונגען וואָס משה רבינו האָט באַקומען פֿונעם אייבערשטן און זיי געדרוקט אינעם "זוהר". גרשון שלום האָט געהאַלטן, אַז דעלעאָן האָט נישט נאָר אַרויסגעגעבן דעם "זוהר", נאָר אים אויך אָנגעשריבן.